×

Kedźbu!

JUser: :_load: Fehler beim Laden des Benutzers mit der ID: 1605

Žurnalist Mendel Ošerowič, po pochadźe ukrainski Žid z Trostjaneca na Ukrainje zapućowaše 1910 do Ameriki, hdźež wot 1914 w New Yorku za socialistisce wusměrjenu nowinu »Forverts – Jewish daily Forward«, kotraž wuńdźe w jidišćinje, pisaše. Politisce so jako socialist wuznawaše. Wot februara hač do měrca lěta 1932 wopyta Sowjetski zwjazk, mjez druhim swoju ukrainsku domiznu. Běše to runje wona doba, w kotrejž so hižo eksistowaca hłodowa kriza na hač do lěta 1933 trajacu hłodowu katastrofu rozšěri a do tak mjenowaneho holodomora přeńdźe, kotryž sej, tak so zdźěla trochuje, 13 % ludnosće jako wopor žadaše.1

Mendel Osherowitch, How people live in Soviet Russia. Impressions from a journey, wud. Lubomyr Y. Luciuk, z jidišćiny přełožił Sharon Power, Holodomor: Occasional papers series # 3, The Kashtan Press 2020Rezultat jeho zapiskow běše zwjazk »Vi Menshen Leben in Sovet Rusland: impressions from a journey«. Jako něhdyšemu domoródnemu, kotryž wobknježeše jidišćinu, ukrainšćinu a rušćinu, spožčichu so hinaše a bóle realistiske dohlady do žiwjenja w Sowjetskim zwjazku, přewažnje w Ukrainskej S. S. R. hač druhim wukrajnym žurnalistam. Spis Ošerowiča zestaja so ze zawodneho słowa a sćěhowacych 19 kapitlow, rjadowanych do wotrězkow. W přełožku poda wudawar Ljubomir Luciuk hišće zawod do tematiki knihi a krótki zapis wo awtorje. Wěnuje so tež prašenju, čehodla so Ošerowič ženje njeje wo přełožk tutoho teksta a dalšich z jidišćiny do jendźelšćiny prócował, hačkuli běše tež w amerisko-ukrainskich kruhach jako žurnalist znaty. Jězba Ošerowiča započina so w Moskwje a wjedźe jeho přez ródne město Trostjanec do Rostowa a Charkiwa, skónčnje do Odessy a Tulchyna. Při tym nazhoni nuzu jednorych ludźi, rozmołwja so w ćahach z wjesnjanami, přebywa jednu nóc na Charkiwskim dwórnišću, nazhoni nahlady oficěrow a nowych elitow, wobkedźbuje spad nabožneho žiwjenja židowskich krajanow, wopyta jako wukrajny žurnalist fabriku a hišće wjele wjace. W Moskwje zetka swojeho wo někotre lěta młódšeho bratra Buzia, kotryž jeho hač do Trostjaneca přewodźeše a kotrehož přisłušnosć k tajnej słužbje so za Ošerowiča w běhu jězby jako wužitna wopokaza. Druhi bratr je mjeztym tohorunja do knježaceje funkcije postupił, dušinje stwjerdnjeny a stražuje z brónju w domiznje nad wotedaćom zežiwidłow ze stron burow. Mjeztym zo chuduške žiwjenske poměry so hižo w Moskwje absurdne zdadźa, a to samo pola přistajenych knježerstwa a »lěpšich ludźi«, zhoni awtor tule k prěnjemu razej wo hłodowej katastrofje na Ukrainje. Spočatnje nochcyše to wěrić, dokelž drje běše Ukraina přeco »žitna komorka« Europy. Po wašnju wěcownje, ale nic distancowane wopisuje Ošerowič w sćěhowacych dźělach knihi přeco zaso zadwělowanje ludnosće a wšě móžne pospyty, tež hišće poslednje wobsydstwo předać, so do wjetšeho města předobyć a sej na někajke wašnje chlěb zasłužić. Bliscy a zdaleni znaći spytaja přez njeho přiwuznych w Americe dosćahnyć. Čitar wobkedźbuje z perspektiwy Ošerowiča přeco zaso so jewjace zjawy, kaž zo so jemu ze stron młodych funkcionarow a přeswědčenych komunistow praji, zo přesćahny Sowjetski zwjazk Ameriku (ergo Zjednoćene staty Ameriki) bórze hižo na wšěch móžnych polach industrije a infrastruktury, mjeztym zo we wokolinje ćěła slaknjenych konjow na polu leža. Zastupuja tež měnjenje, zo su wokomikne wopory trjeba, zo bychu lěpši přichod za přichodne generacije měli. Pod chudobu a hubjenym zastaranjom ćerpjacy ludźo jemu druhdy skradźu zwuraznichu, zo nazhonjeja žiwjenje jako grawoćiwe a zo za hołe sady a prózdne wuprajenja ćerpja. Zo su pod kwaklu rjaneje ideje. Tohorunja nazhoni samo pola loyalnych přiwisnikow knježerstwa wšudźomny strach před tajnej słužbu GPU a jeje surowosću, stajneho wobstražowanja a »dwujazyčnosće«. Při tym pak so tež njeboji polěpšenja a postupy přiznawać, wosebje zo je situacija Židow cyłkownje wěsćiša a zo so progromy, kaž na přikład w jeho ródnym měsće třinaće lět do jeho wopyta z wjacorymi stami woporami, wjace njejewja.2 Tohorunja jemu napadnje, zo so Židam kubłanje zmóžni a zo su wjele nawodnych pozicijow w kraju ze Židami wobsadźene. Wulki dźěl młódšich a najbóle wot komunistiskeje ideologije přeswědčenych funkcionarow, kotrychž Ošerowič zetka, su Židojo. Tež cyłkownje widźi, zo je so něhdy rozšěrjeny analfabetizm na kraju pomjeńšił. (Štož njepomha, hdyž so cyły kraj pod hłodom sypnje.) Po swójskim wuprajenju w zawodźe je so awtor wo objektiwnosć prócował.3 Kniha Ošerowiča je we wěstym zmysle tež reakcija na tehdomniše wozjewjenja a publikacije entuziastow Sowjetskeho zwjazka, kotřiž jako wukrajni žurnalisća husto jenož nazhonichu a widźachu, štož mějachu po woli knježerstwa widźeć a tež sami widźeć chcychu. Husto hdy so tući ludźo na pozdatne postupy na polu natwara ćežkeje industrije a wulkotwarnišćow koncentrowachu a tole z wěstej estetiku rysowachu. Tole měješe zjawnosć w zapadnych krajach wotpowědnje wobwliwować. Lěwicarske nowinarstwo zasadnje kritiske wopisowanje a realistiske rozprawy ze wšelkich dźělow Sowjetskeho zwjazka jako přehnawanja wotpokaza a je spyta wuwróćić, štož so runja spisam Ošerowiča stawaše. Ani w skupinje zamórskich Ukrainjanow njebě hłodowa katastrofa, pozdźiši holodomor, dosć znata. Jako powšitkownje jara kubłanemu a na ruskej kulturje, hudźbje a dźiwadle zajimowanemu čłowjekej běše Ošerowičej móžno, tež cyłkowny staw kulturneho žiwjenja posudźować abo situaciju městow kaž Odessy ze stawom do swojeho wupućowanja kritisce přirunować. Snano so wo dalše rozšěrjenje swojeje knihi njeprócowaše, dokelž so w mjezyčasu wo swojich swójbnych starosćeše. Jeho bratraj běštaj so zjawnje wot njeho distancowałoj. Najebać toho buštaj zajataj. Na kóncu knihi namakamy dźak, indeks, krótki zapisk wo awtorje a kartu Ukrainy w mjezywójnskej dobje. Fotografije a ilustracije pokazaja zdźěla swójbne portrety Ošerowiča a jeho přiwuznych. Sydom wobrazow, kotrež pokazaja sceny w zjawnosći (husto z ćěłami mortwych hłoda dla) z němskimi wopismami, su wzate z publikacije awstriskeho chemiskeho inženjera Alexander Wienerbergera.4 Znajomosć wo holodomorje abo znajmjeńša wo wulkej hłodowej nuzy na Ukrainje we wonym času je so w poslednich lětach w Němskej tež w popularnych medijach wo stawiznach Sowjetskeho zwjazka, postupa Stalina a podobnych rozšěriła. Wulka sylnosć Ošerowičowych zapiskow pak je, zo zdadźa so dźensa přez jeho direktny kontakt z ludźimi a dokelž je kraj a krajanow znał blisko a we wěstej měrje »žiwe«.

MĚRĆIN BRYCKA

Halina Barań, spisowaśelka a mólaŕka z Bogatynje, jo se naroźiła a bydli w pólskej Łužycy. Źěkowano žywjenju w granicnych stronach, ma awtorka wjeliku wědu wó tom wobceŕku, jogo stawiznach a stawiznach wšyknych narodow, kótarež su how wót lětstotkow gromadu žywe. Wóna jo teke znata w Górnej a Dolnej Łužycy, dokulaž žedne z jeje tekstow a knigłow su južo pśestajone do nimšćiny a teke górnoserbšćiny. Jeje dłujkolětny pśełožowaŕ a dobry znaty, wucabnik Alfred Měškank (1927–2016) z Chóśebuza, njejo jano cytał a pśestajał teksty kněni Barań. Wón jo jej teke wujasnjował a pokazował Łužycu.

Halina Barań, Ptaški domacnych górow, Agencja Wydawnicza ARGI s.c., Wrocław 2020, 188 bokow, kšuty wuwězk

Knigły »Ptaški domacnych górow« su źasety roman Haliny Barań, kótaryž jo wujšeł w pólskej rěcy. Nowa publikacija póśěgujo se na motiw zgubjoneje domownje w pór kontekstach: w zwisku z Pólakami, wusedlonych pó 2. swětowej wójnje z tak pómjenjonych pódzajtšnych Kresow (nimski: Grenzland abo Ostpolen), kótarež jo dostał Sowjetski zwězk pó konferency w Jalśe (Jalta 4.–11.2.1945), abo z Nimcami, nuzkowanych do spušćenja Pólskeje, dokulaž běchu se granice pśesunuli, abo ze Serbami, kótarychž domownju jo brunica skóńcowała. Knigły pak njeźěle luźi do lěpšych a špatnych, do dobyśarjow a póbitych, do woporow a katow. Twóŕba Haliny Barań napomina do měrneje koeksistence a wulicujo wó śěžkem generaciskem nazgónjenju zgubjenja nic jadneje domownje, ale wjele małych wóścnych krajow. Mały wóścny kraj – to pak njejstej jano dom abo jadno město. To jo rum, w kótaremž kuždy z nas se cujo wěsty. Wjelgin śěžka tematika Europy pó 2. swětowej wójnje pokazujo se pśez stawizny jadneje swójźby. Akcija romana wótměwa se w Sakskej a Bramborskej, a teke w granicnych stronach Pólskeje, na pśikład we jsy Łąski, měsće Gerliszków a teke w Chóśebuzu. Stawizny fiktiwneje familije Wolkowskich se pokazuju pśi drugich regionalnych a europskich tšojenjach pó wójnje a teke na zachopjeńku 21. stolěśa.

»Pospyt wo zabytych tamnych« mjenuje Christian Kessner, lěkar a psychoterapeut w Drježdźanach, swoju knihu wo serbskej duši. Dokładnišo prajene dźe – w termini analytiskeje psychologije Carla Gustava Junga – wo archetypus toho słowjanskeho we Łužicy a na wuchodźe Němskeje. Jung je ideju kolektiwneho njewědomeho do psychoanalyzy zawjedł: W dušinym žiwjenju jednotliwca njehraje po jeho měnjenju jenož to wosobinsce njewědome ze swojimi potłóčowanjemi jednu rólu, ale tež archetypiske wobrazy a symbole ze stawiznow skupiny abo krajiny, w kotrejž něchtó wotrosće. To je zakładna ideja tuteje knihi: Ze słowjanskeho wobsydlenja, jich podćisnjenja a wróćostłóčenja, ale tež z jich mytow, symbolow, powěsćow pochadźace archetypy charakterizuja dušinu kulturu dźensa mjez Łobjom a Wódru žiwymi ludźimi; tež potom, hdyž jim to njeje wědome abo hdyž steja woni – na wědomej runinje – słowjanskemu herbstwu samo skeptisce abo njepřećelsce napřećo.

Christian Kessner, Swjate su mi twoje hona – Heilig sind mir Deine Fluren. Zum Archetypus des Slawischen in der Lausitz, im Osten Deutschlands. Ein Versuch über den vergessenen Anderen, 2020

Poprawom je tuta ideja zajimawa a by sej systematiske wobdźěłanje bjeze wšeho zasłužiła resp. su hižo za to prjedawše spočatki w etnografiji, stawiznowědźe a kulturnej wědomosći. Zajimawe by było, što móže psychoanalyza k tomu přinošować, nic naposledk na »empiriskim« materialu, kiž wšak je w jeje tradiciji přewažnje hromadźenje a interpretowanje padowych stawiznow: potajkim »wunurjenje« tajkich kulturelnje so pominjenych symbolow a mytosow w indiwiduelnych stawiznach ludźi, kotřiž wo swojim słowjanskim pochadźe abo něhdyšim słowjanskim charakterje swojeho pochadoweho regiona wjace ničo njewědźa. Awtor poda pak so na hinaši puć: Po krótkim zwobraznjenju stawiznow słowjanskeho wobsydlenja Łužicy – při čimž so na tute tež w europskim ramiku, poćahujo so na słowjanskich susodow, zhladuje – so Serbja jako »zbywacy« »posledni Indianojo« Europy skrótka wopisuja. Sćěhuje krótki ekskurs k prašenju dokřesćanskeje mytologije a dlěši, awtorej po wšěm zdaću jara wažny wo zarjadowanju toho serbskeho do – tež wot Junga přewzate – napřećostajenja wuchodneho a zapadneho myslenja. Mjeztym zo je zapadne myslenje racionalne a na eficiencu wusměrjene, je wuchodne – kotrež je Jung w Indiskej studował a kotrež Kessnera hač do Japanskeje ćehnje – wotewrjeniše za to iracionalne, ale tež za z tym zwisowace spirituelne nazhonjenje. Serbja symbolizuja w koordinatowym systemje awtora potajkim »wuchodne myslenje« – woni sedźa, w rěči Junga, »bliže při žórłach« (pod Čornobohom), a runje to čini jich tak přićahliwych za analytikarja.

Syman Pětr Cyž Foto: Hanka ŠěnecMichał rady słucha. Rano zajimuje so za powěsće, tak mjenowany »Morning Briefing«, kotrež sej w jadriwej formje jako podcast na swojim šmóratku naposka. Ducy wot dźěła wěnuje so zabawnišim wobsaham, kiž na Spotify nadeńdźe: hudźbje abo słuchokniham. Tych 9,99 € měsačneho popłatka za Spotify Premium jemu njeje žel. To słuša k žiwjenju tak kaž nowinski abonement k žiwjenju jeho nana. Michał je 25 lět stary Serb, bydlacy w Berlinje. Jako 12lětny bě dožiwił, kak so z iPhonom mobilny internet krok po kroku do wšěch kutow kraja rozwali. Dźensa je šmóratko za njeho najwažniši grat za informacije. Na Instagramje abonuje kanale najwažnišich medijow. Čita tež rady, što so w Serbach stawa. Ćišćane knihi lědma hišće čita, ale wobsahi jeho zajimuja. Ze swojim serbskim pochadom jara wědomje wobchadźa. Prašeja-li so kolegojo za rěču, w kotrejž so wón při telefonje rozmołwja, jim to rady rozkładuje. Michał je hospodarstwo studował. Nětko dźěła w marketingowym wotrjedźe internetoweje firmy, kotruž druzy hišće start-up mjenuja, a zaběra so z načasnymi wašnjemi digitalneho marketinga: marketing automation, content marketing a growth hacking. Zašłe lěto je raz spytał to swojemu wujej rozkłasć, štož so jemu nažel poradźiło njeje. Technologiski swět so tak spěšnje wjerći, zo zhubi naša rěč spěšnje zwisk. To potrjechi tež čłowjeka, kotryž so lědma w tutym swěće pohibuje. Hlej digitalna škałba abo – kaž by Michał rjekł – #digitaldivide. Bjez jendźelskich wobrotow njepřińdźeš dale. Dalši z nich je consumer centricity, koncept, hdźež steji konsument w srjedźišću. Prěnje a najwažniše prašenje marketinga je tuž: Koho chcu poprawom docpěć? Hakle po tym sćěhuje prašenje, z čim: z kajkim poselstwom, wudźěłkom abo posłužbu. Naposledk steji prašenje, kak někoho najlěpje docpěju: po kajkim kanalu abo wašnju, hdźe a hdy. Budźmy sprawni: Najčasćišo započnjemy z druhej kročelu. Mamy něšto, štož chcemy zdźělić, předać abo prezentować, bjez toho zo wědźeli, koho chcemy poprawom docpěć. Hač ma něchtó scyła potrjebu ? Orientujemy so na zwučenosćach abo na woprawdźitej potrjebje? Michał by tež móhł rěkać Korla, Jakub abo Handrij. Jedna so wo wumyslenu wosobu, tak mjenowanu buyer persona. To su fiktiwne charaktery, kotrež wopisuja typiskich zastupjerjow zaměrowych skupinow. Tuta marketingowa metoda wužiwa so mjeztym w nimale wšitkich firmach, kotrež wusměrja so wědomje na potrjebach konsumentow. Zo su Serbja tak kaž Michał po cyłym swěće rozbrojeni, ničo noweho njeje. Dźensa pak je z pomocu digitalnych medijow wo wjele lóšo, k tutym serbskim kupam w cuzbje zwisk wudźeržować, mjez sobu serbske słowo pěstować a so wotwonka wobstajnje wažnych, nowych impulsow nasrěbać.

SYMAN PĚTR CYŽ

Lětsa, dźeń po ptačim kwasu připoł­dnju, słyšach w delnjoserbskim rozhłosu znowa Pilkowe wobdźěłanje ludo­weje pěsnje »Zrudny kwas«, nahrawany wot Choćebuskeho dźiwadłoweho orchestra. Bohužel wšak jedna so při tutym nahrawanju wo torso woprawdźiteje Pilkoweje twórby. Njepobrachuje dźě tu jenož jedyn instrument, ale wosebje tež cyły spěwny part, wšako jedna so w originalu wo wobdźěłanje za chór z přewodom orchestra. A tak zasłyši tučas­nje słuchar při radiju dźiwnu monotonu hudźbu bjez někajkeho stopnjowanja a spóznajomneje dynamiki. Přewodny orchester pak stanje so tu z jeničkim nošerjom pozdatnje tak wotpohladaneje wuměłskeje twórby. Znajer serbskeje ludoweje hudźby spóznaje znajmjeńša zakładny, originalny ludowy hłós.

Něchtó bě zhotowił z notoweho mate­riala, chowacy so w Pilkowym zawostajenstwje w Serbskim kulturnym archiwje (SKA) pod signaturu ZM XXXIII 4F, partituru – tež tam pod 4A č. 4. Hižo při hłosach 4F pak namaka so přispomnjenje, zo jedna so wo »Njedospołny orchestrowy material, rkp. Pilka«. Nastupajo »Zrudny kwas« pobrachuje drje jenož hłós flety – na rozdźěl dalšeju tam składowaneju čisłow: »Złe myto« a »Spojšłej stej dwa młoźeńca«. Hišće bóle pak ćerpi material tutych třoch čisłow pod tym, zo faluje wšudźe spěwny part. Wšako wěmy z wot Zbigniewa Kościówa spisaneje biogra­fije Jurja­ Pilka kaž tež z načasnych nowinskich wozjewjenjow a recensijow, zo jedna so při tutych titulach wo dźěl čisłow koncerta składnostnje poswjećenja Serbskeho (Maćičneho) doma dnja 9. septembra 1904 w Budyskej »Krónje«. Namakanje zbytneho materiala a rekonstrukcija, wudaće a zhotowjenje hrajneho notoweho materiala poradźi so mi na wuwróće lěttysaca. Wšitke tehdom­ kaž tež wone na wulkim koncerće we wobłuku sławneje Drježdźanskeje Wustajeńcy sakskeho rjemjesła a wuměłskeho přemysła lěta 1896 za­nošowane, a někotre za mjeńšu hudźbnu formaciju wobdźěłane, zaklinčachu skónčnje po wjac hač 80 lětach znowa, składnostnje wot města Budyšina zarjadowaneho serbskeho koncerta we wobłuku Łužiskeho hudźbneho lěća dnja 8. julija 2012 na žurli Němsko-Serbskeho ludoweho dźiwadła. Běše so mi po intensiwnym slědźenju poradźiło, wšitke čisła dospołnje zrekonstruować, noty zestajeć a titule wudać.

Knigły, kótarež cu pśedstajiś, su južo druga publikacija towaristwa Kólesko z. t. z regiona Slepo/Slěpe nastupajucy narodnu drastwu. Projekt jo financěrowany pśez myto z wuběźowanja »Sächsische Mitmach-Fonds« z lěta 2019. Gótowa publikacija jo wujšła w decembru 2020. Knigły su wjelgin derje pśigótowane. Awtorka Elwira Hantšo ze Slěpego jo glědała na kuždy detail narodneje drastwy w běgu cerkwinego lěta a jo je do drobnego wopisała. Ako kněni Hantšowa jo gromaźiła maśiznu za knigły, jo se z młogimi žeńskimi rozgranjała, kótarež se hyšći na to spomnjeju, kak jo se narodna drastwa nosyła. Wóna sama a rowno tak jeje 18-lětna źowka se angažěrujotej w zmysle zachowanja narodnych drastwow a kultury małego regiona wokoło Slěpego.

Gładźarnica – Die Schleifer Tracht: II. Das Kirchenjahr (Slěpjańska burska drasta: II. Cerkwinske lěto), Verein Kólesko e. V., Chóśebuz 2020, 412 b.

Wažnje jo, až te knigły su prědne, kótarež pokazuju kšac pó kšacu, kake su źěle drastwy a kak se wóni woblekaju. Ale njejo to prědna publikacija wó slěpjańskej drastwje, dokulaž w 1950ych a 1980ych lětach su wujšli dwóje knigły wó tej temje1. Gaž póglědnjomy na pśikład na pólske publikacije wó narodnej drastwje a dalšne take w Nimskej wudane knigły, móžomy zwěsćiś jadnu, se wóspjetujucu šemu: nejpjerwjej su źěle drastwy nalicone, pótom skrotka se wujasnijo, kaka drastwa ga jo se wužywała, dwě abo tśi fota se pśidaju a gótowe jo. Elwira Hantšo pak źo dalej a glěda pśez granice małego łužyskego swěta. Ten inowatiwny efekt jo móžny, dokulaž knigły su pśigótowane wót někogo z nutśikownego krejza, to groni wót wósoby, kótaraž se kuždy źeń z drastwu zaběra a tu drastwu teke sama šyjo. Kněni Hantšowa ga jo znata šlodaŕka slěpjańskeje drastwy. Źěkowano praktiskej wěźe su nastali wjelgin dobre a awtentiske knigły, kótarež źe žeden wědomnostnik njeby mógał tak napisaś. Dokulaž knigły su wjelgin bogate w detailu, myslim se, až z pomocu knigłow teke za 100 lět buźo móžno, pšawu slěpjańsku drastwu zešyś. Drastwa za kuždu góźbu jo rekonstruěrowana na zakłaźe wulicowanjow starych, wěcywustojnych žeńskich ze Slěpego a teke z pomocu wobrazow. Toś ga jo slěpjańska drastwa na taku wašnju, móžomy groniś, za nimjernosć wopisowana. Ja som měła tu gluku, kněni Hantšowu wósobinski wopóznaś, a som sebje wěsta, až jeje zagórjetosć a pilnosć pśiźotej z pótrjeby, slěpjańsku originalnu drastwu za pśiduce generacije wuchowaś a jeje nosenje rozšyrjowaś.

Leoš Šatava je we Łužicy derje znata wosobina, we wědomostnych kruhach – ze swojimi zdawna přewjedźenymi slědźenjemi a přednoškami –, ale tež pola šěršeho publikuma ze swojimi wustupami a popularnowědomostnymi nastawkami. Čitarki a čitarjo Rozhlada znaja dokładnje Šatavowe teksty, kotrež so hižo dlěje hač třiceći lět prawidłownje w časopisu ćišća. K najwažnišim temam, z kotrymiž je so wědomostnik we Łužicy zaběrał, słušeja jeho studije wo etniskosći, wo serbskej młodźinje (kaž w sociolinguistiskim nastupanju, kiž zapřija slědźenja na Budyskim Serbskim gymnaziju, tak tež popularne publikacije, kiž słuža zdźěla jako pokiwy za aktiwnych ludźi w serbskej rěčnej politice) a wo rewitalizaciji mjeńšinowych rěčow. Nowa kniha »Lužičtí Srbové na přelomu 20./21. století. Etnicita – jazyk – historie – kultura«, wudata w čěskim nakładnistwje »Epocha« (Praha 2020), pokazuje, zo je Šatava tež kulturny stawiznar wo Serbach z literarnowědomostnym nachilenjom.

Leoš Šatava, Lužičtí Srbové na přelomu 20./21. století. Etnicita – jazyk – historie – kultura, Praha: Epocha 2020

Edicija »Lužičtí Srbové« wobsahuje dotal rozbrojene a znowa redigowane wozjewjenja Šatavy z doby 1983–2019, a to z wulkej přewahu tekstow z poslednich pjatnaće lět. Šatava je njesměrnje płódny awtor, kiž předpołoži někotre sta wšelakich nastawkow k serbskej problematice: wot krótkich esejow hač ke chutnym wědomostnym studijam. Wuběr wjace hač dwaceći tekstow, kotrež su tak zrjadowane, zo móhli so tež čitarjo, kotřiž njeznaja stawizny, rěčnu a etnisku situaciju Serbow, wo nich na přewšo kompleksne wašnje wobhonić, njeje scyła lochki. Měnju, zo je so tole Šatavje jara derje poradźiło.

Skóńcnje jo tak daloko! Njedawno jo wujšeł dolnoserbski knigłowy kalendaŕ za lěto 2021. Serbska pratyja słuša zazdaśim k nejwěcej woblubowanym a wuspěšnym publikacijam w dolnoserbšćinje. Wót lěta 1880 zagórjujo wóna z někotarymi pśetergnjenjami cytaŕki a cytarjow wšyknych starstwowych kupkow, generacijow a schójźeńkow kubłanosći. Ale co na nas tenraz caka na sto a jadenašesćźaset połnje nakłaźonych bokach? Co jo se tenraz něźi tśiźasća awtorkow a awtorow za nas wumysliło?

Głowna tema lětosneje pratyje jo gmejna Běła Góra, kótaraž słuša k serbskemu sedleńskemu rumoju, a kenž jo prezentna wót zachopjeńka až do kóńca knigłow. Fotowa reportaža, stawizny, tšojenja, legendy, powěsći, wurězki ze starych wudaśow Casnika, warjeńske recepty a dalšne rozwjaselece fakty zwězuju se cele normalnje a awtomatiski do žywego, barwnego a informatiwnego pśewódnika za Běłu Góru, kótaryž se rowna změstymi napšawdnemu lubosćinskemu póznaśu.

Serbska pratyja, redakcija Horst Adam, Ingrid Hustetowa, Bernd Pittkunings, Budyšyn: LND 2020, 161 b.

Awtorki a awtory lětosnego dolnoserbskego knigłowego kalendarja su byli tenraz wjelgin kreatiwne. Wše cytaŕki a cytarje pśidu mimo wuwzesá k swójomu. Wósebnje rědne su w głownem wótrězku pratyje ideje za dekoracije z pśirodnych materialijow z pjera Bianki Šeferoweje, kenž te kreatiwne mjazy nami budu zawěsće wopytowaś. Źěl za kśesćijanow jo šyroko rozrědowany. Mimo tradicionelnych tekstow z pjera Marjany Domaškojc namakaju se tam reportaža wó jatšownych nałogach w Pólskej, pśinosk wó młodyma serbskima kśesćijanoma, psalm a dalšne fakty z cerkwinego žywjenja. Wjelgin derje cytaju se wjedrowe prognoze w stolětnej pratyji, kótaraž ma se wě skerjej amizěrujucu daniž informatiwnu gódnotu. Wjelgin informatiwne pak su staroserbske mjenja mjasecow – wěrna chłošćonka za lubowaŕki a lubowarjow dolnoserbšćiny! W źiśecem źělu pratyji namakaju młode cytaŕki a cytarje směšne tšojeńka, wabjecej gódańce, basni a žorśiki, kótarež spóraju bźeze cwiblowanja tež wjele dorosćonych k smjejkotanju.

W lěśe 2000 zachopijo kóńc apryla solarny załožk na Kochojc domje w Žylowje źěłaś, wón sejźi na jich kšywje »kaž serbski plon«. A pśi tom gibjo se toś ta špatna wědobnosć z nadpisma, pótrjefjecy fakt, »až njejo dawno južo na ten part wuglowy koncern góriła«.

Jurij Koch, Gruben-Rand-Notizen, Budyšyn: LND 2020, 192 b.

Ludowe nakładnistwo Domowina jo pód titelom »Gruben-Rand-Notizen« wudało, wóspjet kradu spódobnje wót Ise Bryccyneje wugótowany, nimskorěcny wuběrk zapisow z dnjownika a pśewažnje až dotychměst njewózjawjonych fragmentow proze Jurija Kocha z lět 1996–2006. Jo nastał wójowaŕski tekst se politiski stawnje jasnje pozicioněrujucego cłowjeka k nacasnym stawiznam dwójorěcneje Łužyce. Ned na zachopjeńku pomjenijo Koch w prědnem zapisku z apryla 1996 za swójo pśedewześe wjeliki pśikład: Victora Klemperera. Jo źe znate, až jo Nakładnistwo Aufbau za jogo dnjowniki epochy 1933–1945 wuzwóliło titel »Ja cu znaniś až do slědnego«, kótaryž jo źinsa źe južo pśisamem pśigrono. Wó take znankstwo Kochoju how źo, a wón jo rozmějo jasnje politiski. To njewóznamjenijo, až njenadejźoš na bokach knigłow teke zapiski wó žywjenju familije, kótarež se głownje wiju wokoło pówołańskeje a priwatneje žywjeńskeje drogi źiśi, a z dodankom wó naroźenju syna syna z lěta 2009 se knigły zakóńcyju. Pśewažujo pak politiski komentar, konsekwentnje pśednjasony z perspektiwy jadneje w a z NDR socializěrowaneje, kritiskeje pódzajtšnonimskeje lěwice, ku kótarejež drje nejwěcej eksponěrowanym serbskim zastupnikam źinsa 84lětny Jurij Koch licy.

Domenico Gruhn Foto: archiw LNDKomuž je allegro jenož zapřijeće z hudźby, je wulkotny wuspěch »pólskeho ebay« zaspał. Prawdźepodobnje je so w našim susodnym kraju mały digitalny Dawid napřećo wulkemu Goliatej přesadźił, dokelž njebě Pólska za njeho lukratiwna dosć. Tak měješe najwjetša pólska wikowanska onlineplatforma allegro šěsć lět předskoka, a to ebay hač do dźensa w Pólskej nachwatał njeje.

Njelukratiwna je tež naša serbska rěč w digitalnym swěće. Přerěznje 3,7 hodźinow wob dźeń na smartphone sutamy, kiž njehodźi so serbsce posłužować. Smy so na to zwučili, wšako hižo na kompjuterach přewjele ze serbskej rěču započeć njemóžachmy. Za Microsoft, Apple, Google a dalšich ma serbska rěč prosće přemało recipientow. Dźakowano serbskim idealistam a institucijam mamy přehladny poskitk serbskorěčneje open source software a serbskich wobsahow. Realita pak je tajka, zo dyrbju z mojej dźowku falowaceho streaming poskitka dla cyły tydźeń samsneho pěskowčika online hladać, mjeztym zo móže so moja němskorěčna žona kóždy dźeń nad aktualnym »Sandmannom« wjeselić. Tak dźěćo hižo wot małosće wuknje, zo je serbska rěč mjenje hódna. Digitalizacija runja industrializaciji małych zatepta. Štóž nětko mysli, zo by za Serbstwo spomóžne było, čerstwe zaryte kable za spěšny internet zaso wurywać a wšitke škričkowe sćežory spowaleć, zabudźe, zo njemóžeš čas wróćo wjerćeć a zo młodźina swój puć do přichoda dźe.

W lěće 2020 je w Lipšćanskim nakładnistwje Poetenladen šwarna antologija noweje lyriki wušła. Wudałoj staj ju Róža Domašcyna a Axel Helbig. Wona wobsahuje nowše basnje awtorow a awtorkow, kiž su so w Sakskej narodźili abo bytostny čas w njej žiwi byli. Čitarjam z basnjemi poskićeć špihel časa a zdobom přehlad wo aktualnym lyriskim tworjenju sakskich awtor(k)ow je narok wudawaćelow. Sakska je knihu spěchowała, ale štó konkretnje? W knize je mi znata tupa sada zapisana, zo je so »naprawa sobu financowała z dawkowymi srědkami na zakładźe wot zapósłancow Sakskeho krajneho sejma wobzamknjeneho hospodarskeho plana«.

Weltbetrachter. Neue Lyrik. Eine Anthologie aus Sachsen, wudałoj Róža Domašcyna a Axel Helbig, Lipsk: poetenladen 2020

Kak so tajkej antologiji ze 180 basnjemi bližić? Jako prěnje přehladaš wobsah. Dźiwaš so, kelko awtorow znaješ a kelko jich na tamnej stronje njeznaješ. Šěsć serbskich awtorow je zastupjene: Měrana Cušcyna, Róža Domašcyna, Benedikt Dyrlich, Lubina Hajduk-Veljkovićowa, Lenka a Kito Lorenc. Potom ći znaći, wuznamjenjeni basnicy: Marcel Beyer, Volker Braun, Elke Erb, Wulf Kirsten, Reiner Kunze, Uwe Tellkamp. Ći, wot kotrychž jenož mjeno njeznaješ, ale tež tu abo tamnu knihu, mjez nimi Andreas Altmann, Peter Gehrisch, Rainer Kirsch, Lutz Rathenow, Volker Sielaff, B. K. Tragelehn. Wjele basnikow a basnicow staj wudawaćelej přiwzałoj, kotrychž lědma znaju a kotrychž sej z jednej abo dwěmaj basnjomaj wotkryć směm. Wulce wužitny je register awtorow z krótkobiografiju, žórłami a zapisom w knize wozjewjenych basnjow. Basnje njejsu chronologisce abo po awtorach rjadowane. W dźewjeć kapitlach namakaja wone kaž samo wot so po wobsahu swoje prawe městno.