Najnowša a we wjacorym zmysle hybridna – nic jenož serbska a němska – basniska zběrka Róže Domašcyneje wobsteji ze štyrjoch cyklusow. W prěnim předeklinuje so bliskosć k tekstej a k słowu. W druhim cyklusu steji pod titlom »Bězman blawka blisko« towaršnostna kritika w srjedźišću. W třećim, zaso w titulu »Tajka a wonajki« narěznjenym, wjerći so něštožkuli kołowokoło čłowjeskich a lubosćinskich poćahow, a w štwórtym dźe wo přirodu a wuměłstwo a tež wo jich płódnu wzajomnosć. Hižo moće, kotrejž wobrubitej tute štyri cyklusy – »Identita je dźělenje wot swěta«, kaž pisa čěski spisowaćel Petr Pazdera Payne, a »Woprawdźitosć je přeměnjenje, wobstajnosć je jebanstwo« (110) štož praješe Lao Tse – pokazatej na poetiku fluidneho, wjacewoznamowosće a opalizowanja.

Róža Domašcyna, W času zeza časa, Budyšin: LND 2019, 116 str.

Je bytostne ze słowa, kiž steji na spočatku, wurosć a z njeho něšto rozplesć. Je wažne, to najnuzniše wuchować a na swoju wušnosć wotklepać. Hižo tu pokazuje so rozdźěl mocy mjez »ja«, kiž pyta swoju identitu w rěči a w swěće, a »my«, kiž sej mysli, zo je sylniše, a rozkazuje. A tutón bój wo móc nas při čitanju tutych kedźbyhódnych cyklusow při kóždej kročeli přewodźuje. Metafry přirody, kiž su nimale do kóždeho teksta zatkane, su spočatnje skerje wjesne (sym z něhdyšich wjeskow přišła, 8). W škiće popow schadźeja złóžki, kiž po spodobanju zeschadźeja abo mutěruja, pokazowaki rozpaduja a w čerstwym sněhu a na běłym łopjenu so nowe puće wuteptuja, nastawa nowe basnistwo. To je alchemija basnicy. Přiroda jako zakład, přikład a wučbna mišterka na jednym a metamorfoza jako logos, jako tworjaca móc cyłeho uniwersuma na tamnym boku su zasadne principy tuteje poetiki a basniskeje filozofije.

Markus Bjeńš Foto: z priwatneho wobsydstwaWot lěta 2012 sym žiwy we wšelkich dźělach swěta. Spočatnje dźiwach přeco na rozdźěle jednotliwych městnosćow. Nadeńdźech je prosće we wšěm: rěč, krajina, jědź, nabožina, tradicije, wupadanje a drasta čłowjekow, formy mjezsobneho wobchada a prawidła. Tež w rozmołwach z domoródnymi stajnje słyšach, zo su wobydlerjo susodneje kónčiny, wjeski abo kmjena dospołnje hinaši. Mi zdaše so to być podobnje rozmołwam we łužiskich wjeskach, hdźež so twjerdźi, zo su Chróšćenjo cyle hinaši hač Radworčenjo a Ralbičenjo wjele zhromadneho z Wotrowčanami nimaja. Zawěsće njejsu tute wuprajenja stajnje chutnje měnjene a tola zrawješe we mni prašenje: Čehodla złožujemy so w našich wobkedźbowanjach tak husto na rozdźěle? A leži w tym snano tež hłowna přičina za rozdwojenje mjez čłowjekami? Z toho wuchadźejo počach so za zhromadnosćemi na swěće rozhladować. Chowa so za wonkownymi rozdźělemi něšto zwjazowace? W běhu mojeho skutkowanja pola mjezynarodneje organizacije Coaches Across Continents přewjedźech dalekubłanja na temu »Sport a kubłanje« w přibližnje 30 krajach. W běhu časa bu mi atmosfera při dalekubłanjach wažniša hač wobsahi. Spěchować dowěru, sobuzačuwanje a swobodu, zesylnić samostatne myslenje a jednanje buchu mi wutrobita naležnosć.

Před něšto tydźenjemi započach koparske mustwo pola Jednoty Kamjenc trenować. Spěšnje spóznach, zo so wužadanja we Łužicy wot wužadanjow druhdźe na swěće njerozeznawaja. Samostatne myslenje a dowěra do swójskich kmanosćow njejstej samozrozumliwej, tu runje tak nic kaž w Tansaniji, Kolumbiskej, Jordaniskej abo Nepalu.

Jill-Francis Ketlicojc abo Źilka jo ta nejmłodša dolnoserbska spisowaśelka a casnikaŕka, znata južo cytajucym serbskich medijow a tejerownosći teke źiśam. Serbska princesna śmojteje romantiki, nutśi kótarejež hyšći jo wóstała góle a to góle póžeda za tšojeńkami!

Wóna jo z rodom wót Města, jo wótrosła w Žylowje a tencas bydli w Nowem Chmjelowje. W bachelorje jo Jill studowała sorabistiku na lipšćańskej uniwersiśe, ako master wóna jo studěrowała pśirownujucu literarnu wědomnosć a interdisciplinarne pólske studije w Halle nad Solawu. Jo južo pśed lětami a něnto zasej łoni se wobźělowała na literarnem wuběźowanju Ludowego nakładnistwa Domowina a Załožby za serbski lud, źož jo dobydnuła dwě 3. myśe ako basnikaŕka a awtorka krotkeje proze.

Jill-Francic Ketlicojc, Wuchack głupack a druge tšojeńka, il. Thomas Binder, Budyšyn: LND 2020, 64 b.

»Wuchack głupack a druge tšojeńka« su jeje prědne wózjawjone kniglicki, je jo Ludowe nakładnistwo Domowina lětosa wudało, ilustrěrował »Wuchacka« jo Thomas Binder. To su te prědne źiśece kniglicki w slědnych lětach, napisane w dolnoserbskej rěcy a nic pśestajone z drugich rěcow (jano tšojeńko »Kak jo kobołk swóju smjerźinu dostał« jo było pjerwjej w nimskej rěcy napisane, ale pótom awtorka jo sama napisała serbsku wersiju, wěcnje wobźěłanu a wudopołnjonu). Kniglicki se pórucuju za źiśi w starstwje wót wósymich lět, kuždy bok ma wukludny wobrazk a serbsko-nimski špikowański cedlik dołojce.

Wóndano při rjadowanju regalow zanurich so do del­njoserbskeje Pratyje za lěto 2008. Zajimawe: cyła­ dwójna strona wo temje »Nimamy spisowaćelow« wot Hendricha Jordana a Torstena Maka. Woprawdźe, na spočatku zańdźeneho kaž tež naše­ho lětstotka njemóžeše so delnjoserbska literatura z nahladnej ličbu awtorow hordźić; hornjoserbskej dźěše so lěpje.

Runje w lěće 2008 pytach teksty za finsku antologiju načasneje serbskeje krótkoprozy, a poskitk delnjoserbskich tekstow njeběše bohaty. A hlej, hižo­ w februarje 2013 rěčach w přednošku k serbskej literaturje wo »fenomenje młodeje delnjoserbskeje literatury«. To běše widźeć mjez druhim w zběrce »Paternoster« a antologiji »Pód kšywom nakósnym«. Nowi awtorojo přichadźachu tež z nowymi temami. To bě kaž dźiw. Torsten Mak skedźbni na dalši problem: Serbsce pisacy su wućeženi ze wšědnym dźěłom, přewažnje na serbskim polu. Nimaja potajkim chwile za tworjenje. Kaž je Benjamin Franklin rjekł: »Čas su pjenjezy.« Tuž dajmy pjenjezy pisanja chcyćiwym a kmanym! Njech so nachwilnje wuswobodźa wot wšědneho dźěła a pisaja z połnej mocu. Trjebamy pjenjezy kaž tež kriterije a rjadowanja, po kotrychž so wone rozdźěla. Ryzy techniske a administratiwne prašenja. Hižo słyšu wobmyslenja: Hač hodźa so stipendije rozdźělować sprawnje, hač hodźa so naru­nać wučerjo, redaktorojo a tamni, kiž su nachwilnje stipendija dla wuswobodźeni, hač dosaha kapacita nakładnistwa za nowu twórbu. To su woprawnjene prašenja, ale hodźa so zawěsće rozrisać.

Dolna Łužyca spiwa. Zběrka woblubowanych spiwow za serbske zmakanja a swěźenje, na zakłaźe wudaśa z lěta 2007 a app z lěta 2018 rozšyrił a znowego zestajił Gregor Kliem, 188 b., z notamiGroni se, až Serby su spiwajucy lud. To same gronje teke dańske luźe w Pódpołnocnem Šleswigu a Walizarje wó sebje. Historiski fakt jo, až jo se hyšći dalšnym narodnosćam zglucyło, z pomocu ludowego spiwa se swóju rěc wobchowaś. W koronowem casu jo śěžko, se na spiwanje zmakaś, ale mań luźi spiwa sobu, gaž doma hit z licaka zazni. Až njeby musali jano jenźelski abo nimski spiwaś, jo wudało LND gano spiwnik »Dolna Łužyca spiwa – Zběrka woblubowanych spiwow za serbske zmakanja a swěźenje«, z titeloweju kreslanku Ingrid Grošcyneje, zestajony wót Gregora Kliema. Ten spiwnik jo naslědnik prědnego wudaśa z lěta 2007. To jo měło 61 spiwow, nowe jo rozšyrjone na 159 arijow. Wóni deje wšakorake swěźenje wobogaśiś, ako domownisku zgromaźinu (Anka źěšo do Karlinkojc), wejsny swěźeń (Lubše luźe, witajśo) a zapustojski ruš (Heja, gólcy, pójźćo camprowat). Tak to na wobalce stoj. Ale k serbskej kulturje słušatej teke alkohol (Paleńc) a reja (Annemarie). Toś tu w Dolnej Łužycy až do Parska (Königs Wusterhausen) wjelgin woblubowanu polku rejuju wótergi teke w Górnej Łužycy. Se wě, tam nic ako pšuski marš, ale ze samskimi kšacami, pótakem ako reja rejowarjow ako »Katyržinka, swěrna moja«. Žeden dalšny słowjański lud mimo serbskego njewužywa słowo »reja« město nimskego »Tanz«. Daniž kulturna wědomnosć něco drugego njedopokažo, mam togodla tu reju za jadnu nejstaršu hyšći rejujucu w Serbach. K nanejstaršym hyšći spiwanym spiwam jo licył česki folklorist Ludvík Kuba (1863–1956) »Naše gólcy z wójnu jědu«. Město togo pak jo se wudawaŕ nowego spiwnika za kradu njeznaty wójnski kjarliž rozsuźił (Wšykne pany z wójny jědu), ale jadnomu jo sowa, což jo drugemu syłojk. Mimo togo njejo žeden spiwnik ako dopołne zběranje za archiw myslony, ale ako wubraśe za wjasołe spiwanje doma a pla drugich. Tak njejo G. Kliem na swójźbne zarědowanja (Źowćo, wij ty wěnaška) a na měsćańskich Serbow a Serbowki (W Barlinju) zabył, kenž bywaju źeń a wěcej. W casu, źož staraju se luźe cesto wó regionalne źiwidła, jo teke na kubłaŕki karniklow myslił (Źěštej dwě rědnej pó tšawku). Ze serbskim spiwom móžoš pak tež špatnje zapłaśonych luźi troštowaś (Na póli su pastyrje) a bogatych turistow witaś (Ha pśijěł panik do Błotow). Źeń a noc, wob tyźeń a kóńc tyźenja źěłaju wósebnje žeńske w domowniskich śpach a muzejach Dolneje Łužyce, aby cuzym pokazali, až naše prědowniki něga njejsu měli internet-shopping, ale weto južo drastwu (Pśědła jo Marja). W Slěpem, źož dolnoserbski dialekt powědaju, lěcrownož namakajoš jich ludowe spiwy teke w górnoserbskem »Towaršnem spěwniku« z lěta 2009, su młogi wjacor na pśězu šli (Tam, dźož ten mjeseck swěći).

Za słowjańske pśijaśelstwo wabje w dolnoserbskem spiwniku słowakske, pólske, česke a morawske (Bóleraz; Błotka lube; Njebjo, zemja radosć ma; Běžy wóda), za dobre susedstwo nimske (Pójź, wutšoba buź wjasoła) a za globalizaciju awstriske a italske spiwanja (Śicha noc; Ow ty wjasoły). Teke na twórby nimskich a serbskich klasikarjow ako Friedrich Schiller (Młoźeńc tam pśi rěce sejźi), Mina Witkojc (Gaž wětšyk dujo), Juro Surowin (Ach, mója góla, ty zelena) a duo Handrij Zejler/Korla Awgust Kocor (Anka, buź wjasoła) njejstej wudawaŕ a lektor Fabian Kaulfürst zabyłej. Zejler a Kocor stej dobry pśikład za to, až móžo wuměłski spiw z casom ludowy bywaś, a to něga a źinsa, kaž: »Zagraj nam rejku« Jana Pawoła Nagela, abo »Sy ty Serb« Fryca Rochy a Manuela Semischa. K tomu su »Die Folksamen« melodiju komponowali.