Wózroźenje stareje słowjańskeje wěry w nacasnej Pólskej.

Rozgrono z Karolinu Lisek a Szymonom Bronimirom Gilisom. Wóno jo nastało na lětosnem 2. zmakanju SLAVNI w Chorzowje (Pólska).

W casu, gaž se wjele kulturow nowo definěrujo a tradicionelne gódnoty pśiběraju zasej na wuznamje, stupiju teke stare słowjańske pśedstajenja wěry zasej doprědka. Pódajomy se toś na drogowanje do wutšoby moderneje słowjańskeje spiritualnosći w Pólskej.

»Związek Wyznaniowy Rodzimowierców Polskich Ród« – to groni »Pólski zwězk słowjańskeje wěry Rod« – jo se oficialnje 26. januara 2024 registrěrował pśez Ministaŕstwo za nutśikowne nastupnosći a zastojnstwo1. Ze zapisanym cysłom 192 we wótrěźe A dokumentěrujo něnto swójo pšawo, zachowaś religiozne a kulturne derbstwo dawnych Słowjanow.

Zajm na tematice nic jano słowjańskeje wěry, ale teke na publikacijach wó wěrje a słowjańskej mytologiji póznajomy tejerownosći na pólskich knigłowych wikach. W slědnych lětach njejsu jano wujšli romany ze słowjańskeju tematiku, ale teke fachowe knigły, źiśece knigły a tejerownosći nowo interpretěrowane pśedstajenja stareje wěry Słowjanow. Njeglědajucy na wěsty trend k wopominanju słowjańskich kórjenjow pla pólskich susedow wóstanjo šulski wucbny program njezměnjony. To groni, až se pśedkśesćijańske słowjańske prědowniki źinsajšnych Pólakow naspomnjeju jano w zwisku z dupjenim Pólskeje w lěśe 966.

Wo stawiznach twarjenja

Srjedź stareho města Wojerec nańdźeš historiske torhošćo z radnicu, póstowym stołpom a serbskej studnju. Na wuchodnym boku torhošća leži płonina, kotraž je w ludnosći jako »čorne torhošćo« znata. Njeje pak žane torhošćo, ale asfaltowane parkowanišćo. Tutón areal běše hač do 1945 wobtwarjeny, ale twarjenja su bomby w aprylu 1945 zničili. Dokelž njeje so tuta strona ženje znowa wobtwariła, widźiš dźensa z torhošća stary dom z markantnej fasadu a dwurěčnym napismom ›Wobydlerski centrum Piwarska hasa 1‹ na njej. Znajemy jón w Serbach jako załoženski dom Domowiny. 1912 měješe fasada slědowace napismo ›Gesellschaftshaus. Inh: Oskar Härtel.‹. Na starej pohladnicy spóznaješ na prawym boku lědma dodawk ›vormals C. A. Nicolai‹. Wokoło lěta 1880 wot přichodneho korčmarja Awgusta Nicolaja natwarjene impozantne twarjenje mjenowaše so hač do lěta 1902 Nikolajec restawracija. Potom kupi Oskar Härtel (serbsce: Hertel) dom a wjedźeše hosćenc pod mjenom ›Gesellschaftshaus‹ dale. W domje bu 13. oktobra 1912 a 9. februara 1913 Domowina załožena resp. dozałožena. Dom wužiwaše so wot lěta 1922 sem takle: gymnazij hač do 1959, wyšej šuli V a VI, pioněrski dom a wot 1990 sem zetkanišćo dźěći a młodostnych. Wot 1996 hač do 1999 běše prěni raz domicil znateje Kulturneje fabriki. Potom steješe dodźeržany dom lětdźesatk prózdny.

Jako zaběrach so wóndano w zwisku z přinoškom wo Chrósćicach ze zemjanskej swójbu Metzradtow, storčich připadnje nastupajo wjes »Měrkow« na zajimawe přispomnjenje. (Knothe, H.: Geschichte des Oberlausitzer Adels und seiner Güter, str. 362) Poprawom mje pola wozjewjenjow zasadnje tež zajimuje, kotre a kajke žórła awtor wužiwa. Tak rešeršěrowach dale a nańdźech skónčnje tež konkretne wuprajenje scomt žórłom.

W lěće 1872 wozjewi Hermann Knothe w časopisu Neues Lausitzisches Magazin zakładnu studiju wo naspomnjenej swójbje pod titulom »Die von Metzradt in der Oberlausitz«. Awtor spočatnje na to pokaza, zo wužiwa nastupajo wićežneho spožčowanja skoro wšě daty z Drježdźanskeho hłowneho archiwa (»... sie sind fast sämmtlich den im Hauptstaatsarchiv zu Dresden befindlichen oberlausitzischen Lehnbüchern entlehnt ...«, str. 161). Na stronje 164 namaka so potom pytany dokład: »... 1524 wurden sie mit dem Dorfe Nerkhe (auch Nerko ?) belehnt, das sie von Leonhard v. Metzradt auf Schmölln erkauft hatten ...« a w nóžce jako žórło »Lehen Bud. 1520«. Citat wotpowěduje potajkim w »Historisches Ortsnamenbuch von Sachsen« a dalšich podatym hač na »mały« rozdźěl: město naspomnjeneho wjesneho mjena steji tam »Merkhe, Merko«.

W Serbskim kulturnym archiwje w Budyšinje chowa so mjez »antologijemi wuměłskeho basnistwa« akta z hódančkojtym titulom »Rukopis xyz«, z nowšej signaturu MS IX 2/C1. Nichtó prawje njewě wot koho je. Najskerje to tehdyši Maćičny knihownik tež njewědźeše a da jej tuž tónle měšeńcu wšelakich předmjetow woznamjenjacy titl. Rukopis ma dochadowe »čisło: 9«, štož rěka, zo je poměrnje zahe, drje něhdźe we 1860tych lětach, z druhimi zběrkami ludowych pěsnjow do Maćičneje knihownje dóšoł. Prěnju powěsć wo nim mamy hakle 1923 we Wjacsławkowym katalogu mjez literarnymi rukopisami jako »X. Y. Z. Rukopis serbskich basni, pěsni, ležomnostnych mjenow atd.«2

Po 1860 wozjewi so w Časopisu Maćicy Serbskeje cyła sep dodawkow a wariantow k Smolerjowym »Pěsničkam«. Tak podawa Arnošt Muka 1873 wjacore pěsnje z rukopisneje Serbskeje Nowiny Budyskeho gymnazialneho towarstwa, a Michał Hórnik w samsnym lěće přikładaj ze Zejlerjoweje zběrki z Wochoz kaž tež 1881 pěsnje z rukopisow J. B. Markusa a K. G. v. Antona. Muka zaso přirunowaše 1889 a 1894 zběrce fararja Berholda a wučerja Jana Bjara ze Smo­lerjowej. »Rukopis xyz« wosta wot njeju a druhich runje tak njewobkedźbowany kaž fragment na př. Ralbičanskeho fararja Pětra Brězana. Tež w pozdźišich slědźenjach, na př. prof. Pawoła Neda, njehraješe tuta zběrka žanu rólu. Ale »Rukopis xyz« je porjadna kniha, ma přez 200 stronow. Prědku je něchtó samo alfabetiski wobsahowy register dodał.

Lětuši Chróšćanski jubilej prěnjeho pisomneho naspomnjenja bě dobra přičina, so ze wsu bliže zaběrać. Skazach sej w statnym filialnym archiwje wjesne protokole ze spočatka 18. lětstotka.1 Tołsta akta lubješe nastupajo stawizny wjele materiala a dosć wotměny. Hinak hač w titulu podate nańdźech tohorunja tójšto zašich spisow a často tež tajke ze 17. wěka. Najstarši pak je z lěta 1581. Jedna so wo zapis krutych dochodow Chróšćanskeho kapłana na wosom łopjenach. Zhotowjeny w rjanym pismje – prěnjotne z čornej tintu, pózdniše přidawki z čerwjenej – po­twjerdźa wón wažnosć a wosebitosć zestawy. Titul na prěnim łopjenu podawa přičinu, wobsah, potrjechene a wobdźělene wosoby kaž tež městnosć a datum.

Najwažniše informacije, zestajene z tehdom hišće předležacych wopismow (Urkunden), su mjena fundatorow, datum a wysokosć wotkazanja, komu je so kapital wupožčił kaž tež wysokosć danje.­

Na jednanju dnja 14.06.1581 wobdźělichu so Budyski tachant Jan Leisentrit, jeho bratrowc a naslědnik jako tachant­ Gregor, dale z Róžanta pochadźacy Chróšćanski farar (1574–90) Mikławš­ Glawš, jeho kapłan a naslědnik w zastojnstwje (1591–1600) Jurij Kowar, a skónčnje na zrěčenju jako swědkaj wobdźělenaj notaraj Jacobi a Scholciadi.

Bomy su płaśeli wót stolěśow ako žrědło mócy a teke magiskich mócow. Jaden pśikład za to su swěte gaje Słowjanow. Toś ten fenomen pak njejo bźezwuwześnje europski. W Indiskej na pśikład dej se w někotarych regionach njewjesta pśed pópšawneju swajźbu nejpjerwjej na bom wudaś. Luźe wěrje, až žeńska jo zaklěta bytosć a pśez manźelstwo z bomom, kenž ma se zrubaś ned pó ceremoniji, zminu se wše złe mócy.

Pla Słowjanow a Germanow, kaž teke na pśikład pla Wikingarjow, jo lipa grała ceło wósebnu rolu. Wóna jo se wobglědowała ako městno, źož jo bydlił wažny pśibog. Luźe su kšuśe wěrili, až swěty bom zamóžo šćitaś pśed złymi mócami a błyskami.

Centralne połoženje lipy na jsach pódšmarnjo jeje wuznamne statkowanje w socialnem a nabóžnem žywjenju zgromadnosći. Pó kśesćijanizaciji su se takim městnam cesto pśidali małe kapałki a Marijine figury. Mimo togo jo lipa pśewóźowała wažne familijne tšojenja. Mjazy jeje šćitajucymi gałuzami – ale teke mjazy drugimi cesćonymi bomami ako su to wjelicne stare duby – su se luźe něga zmanźelili abo drugu swětocnu pśisegu złožyli.

Take tradicije znanje wó dłymoko zakórjenjonem zwisku mjazy pśirodu, wěru a towarišnostnymi ritualami, kenž segaju slědk až do ranego casa (Frühzeit). Lipa bywa pśerěznje 300 – 400 lět stara, w někotarych padach móžo samo až do 1000 lět dojśpiś. Wóna płaśi ako narodny bom Čechow, Słowakow, Słowjeńcow a teke wažny symbol za Serbow (mj. dr. w logo organizacije Domowiny). Slědy cesćenja lipy su se až do źinsajšnego we wejsnych mjenjach zdźaržali – na pśikład Święta Lipka w Pólskej.

Pospyt stawizniskeho přehlada

Prolog

Hnydom po přewróće dožiwich na žurli Wojerowskeho hrodu smjerć zajimawe zarjadowanje z tehdyšim serbskim ewangelskim superintendentom Janom Malinkom. Přednošowaše na jimace wašnje wo stawiznach serbskeho hibanja we Wojerecach. Prěni raz słyšach wo tym, zo mějachu Wojerecy serbski knihićišć a zo hraješe tón wosebje w druhej połojcy 19. lětstotka wažnu rólu w Serbach. Někak 30 lět pozdźišo rešeršuju jako wuměnkar wo serbskich stawiznach Wojerec a spytam we wobłuku projekta ›Via Sorabica HoyWoj‹ moje dopóznaća tež druhim zajimcam sposrědkować.

Dźěl tutych rešeršow su stawizny serbskeho knihićišća we Wojerecach, kotrež w našim měsće tež Serbam lědma znate su. W rjedźe ›Neue Hoyerswerdaer Geschichtshefte‹ wozjewichu w čisle 16 (2013) nastawk wot Elke Rosch-mann ›Die ersten Hoyerswerdaer Zeitungen‹. W nim wona tež slěd ćišćernjow we Wojerecach wopisa. Ale čitar njezhoni ničo wo tym, zo ćišćachu wone nimo němskich tež serbske nowiny, časopisy a knihi. Tutón brach spytam na zakładźe dotalnych, wězo hišće njedospołnych dopóznaćow z předležacym artiklom sporjedźeć.

Radworski chór »Meja« załoži w lěće 1895 wučer a kantor Jurij Słodeńk ze zaměrom, serbske towaršnostne a zdobom cyrkwinske spěwanje hajić. Šulski nawoda a kantor Jan Andricki, kotrehož su w času nacionalsocializma ze šulskeje słužby pušćili, wjedźeše Meju jako cyrkwinski chór dale. Tak njepřetorhnychu skutkowanje tutoho serbskeho měšaneho chóra w jeho mjeztym 130lětnych stawiznach. Nimale 50 lět běše potom gymnazialny wučer Achim Brankačk jeho nawoda, doniž njepřepoda dirigentski kiješk kapałnej mišterce Judith Kubicec. Nětkole wjedźe Pětr Cyž ze Serbskeho ludoweho ansambla lajske spěwne ćěleso wuspěšnje dale. Producent prěnjeje samostatneje cejdejki chóra Meje je Jan Bělk, kotryž wuda ju w lěće 2007 w swójskim hudźbnym nakładnistwje SERVI w Berlinje.

Předewšěm zawodne čisło cejdejki »Ow miły swjaty wječorje« dopomina na krasne chórowe wječory před Starej cyrkwičku při Radworskej nawsy. Předstajiš sej, kak tam chór z tutym cyle swojotnym hymnusom z pjera załožićela Jurja Słodeńka na tekst Michała Nawki přez lěta prawidłownje swoje wustupy w cyle wosebitej atmosferje a z nutrnosću zahaji. Potom sćěhuja na zynkonošaku ludowe spěwy a duchowne twórby, za kotrež su Korla Awgust Kocor, Jan Kilian, Bjarnat Krawc, Jurij Pilk, Jan Bulank, Michał Nawka a Achim Brankačk wjacehłósne sadźby spisali. Wuwzaće je »Wótce naš« z pjera Pjotra Iljča Čajkowskeho w prawocyrkwinskim hudźbnym stilu. Tak poskićuje cejdejka zajimawy konglomerat wšelakich rukopisow. Přewzachu pak tež staršu wersiju spěwa »Ow zernička« ze solistku Weroniku Pašcynej. Nimale wšitke přinoški poda chór a cappella. Jedne wuwzaće pak na cejdejce nadeńdźemy, mjenujcy »My ze swjatym Jurjom dźemy« z instrumentalnym přewodom po přikładźe ludowych hercow. Pišćałkowy part přewza tu Sabina Jurencec a na bubonje hraje Roman Eyck. Tak je tuta cejdejka z dirigatom Judith Kubicec a zdźěla z Achimom Brankačkom jara kedźbyhódna dokumentacija z nadčasnym wuznamom. Chór wšak wuwiwa mjeztym tež pod dirigentom Pětrom Cyžom nowu dynamiku, zrodźiwši nowe ideje za pěstowanje hudźbneho namrěwstwa. Přetož stagnacija zawinuje zwjetša wróćowuwiwanje a hustodosć pomałe mrěće. To běše za swój čas hižo Bjarnat Krawc zwěsćił.

Kritiske přepruwowanje tezy wo farje při serbskej cyrkwi

Na prašenje, hdźe Michał Hórnik w Budyšinje bydleše, by wjetšina čitarjow zawěsće takle wotmołwiła: »Wězo na farje při serbskej cyrkwi.« Ale bě tomu woprawdźe tak?

Bydlenje při serbskej cyrkwi – što rěči za to?

Přeswědčenje, zo měješe Michał Hórnik jako kapłan – druhi wot 1861, prěni wot 1864 – a wot 1871 jako farar Budyskeje serbskeje cyrkwje swoje bydlenje při tamnišej cyrkwi, zwisuje drje z tym, zo bydleše wosadny farar serbskeje cyrkwje hač do přirjadowanja wosadow Našeje lubeje Knjenje a swjateje Klary do jeničkeje tachantskeje wosady w lěće 1984 woprawdźe tu, mjenujcy pod adresu Cyrkwinske naměsto 2. Hač do srjedź 1990tych lět eksistowaše tam hišće farski běrow. Tohodla drje tež nichtó hač dotal na wuprajenju Jana Petra w jeho wobšěrnej biografiji wo Hórniku njedwělowaše. Wón pisaše: »Najprjedy bydleše [Hórnik] w chěži při Pětrowej cyrkwi, pozdźišo – wot započatka 60. lět – na farje serbskeje katolskeje cyrkwje.« (Petr 1974, 52; wuzběhnjenje A.P.) Někotre strony dale čitamy: »Jeho fara sta so srjedźišćo serbskeho kulturneho žiwjenja.« (tež tam, 58; wuzběhnjenje A.P.)

… a mlěješe so w Měrjowje/

*Mlějowanach?

Před tójšto lětami je mi Walter Wenzel prajił, jedyn ze starych mištrow němsko-serbskeje onomastiki, kotryž prócowaše so mjez druhim tež wo propagaciju městnostnych mjenow Łužicow, kak wužitne resp. přejomne přehladanje hornjołužiskich cyrkwinskich knihow za pohłubšenje našich znajomosćow wo tamnišich městnostnych mjenach je. Wón sam je to za delnjołužiske wosobowe mjena činił1.

Nětko naspomni Měrko Šołta w lětušim aprylowym wudaću Rozhlada w jara zajimawym přinošku přikład, kotryž­ to jasnje potwjerdźuje. Wón dwěluje na wědomostnosći dotalneho onomastiskeho slědźenja wo mjenje hornjołužiskeje wsy Měrkow na zakładźe cyrkwinskich knihow. Jězdźić po hornjołužiskich cyrkwjach ja njemóžach, ale nadźijam so, zo so mi poradźi wuslědki Šołtowych slědźenjow rozumnje mjenowědnje wułožować a z nich něšto přeswědčiweho wusudźić.

Po žórłach Šołty je jasne, zo mjeno wsy znajmjeńša dołhi čas z pismikom ‹N›- počinaše, a to na rozdźěl wot dotalnych hamtskich mjenowych formow a tež historiskich dokładow – podatych w směrodajnej literaturje. Tam so ‹N›- mjenujcy scyła njejewi. Wosebje překwapja wažne dopóznaće, zo poměrnje zahe, wot spočatka 15. lětstotka, mjeno z nazwukom */n/- wustupuje – po dotalnym slědźenju pak płaćeše dokład z ‹M›- jako jenički starši.

Chróšćanscy muzikanća zhladuja na wjac hač štyri lětdźesatki trajacu lubosć k dujerskej hudźbje, z kotrejž nawjazachu w 1970tych lětach po swójskim wašnju na tradiciju něhdyšich wjesnych hercow.

Na jich webstronje čitamy, zo zawjeseleja swojich připosłucharjow z »pisanej měšeńcu serbskich, němskich a čěskich štučkow [...] k najwšelakorišim přiležnosćam, na wjesnych swjedźenjach, mejemjetanjach runje tak kaž k narodninam abo jubilejam.«