… a mlěješe so w Měrjowje/

*Mlějowanach?

Před tójšto lětami je mi Walter Wenzel prajił, jedyn ze starych mištrow němsko-serbskeje onomastiki, kotryž prócowaše so mjez druhim tež wo propagaciju městnostnych mjenow Łužicow, kak wužitne resp. přejomne přehladanje hornjołužiskich cyrkwinskich knihow za pohłubšenje našich znajomosćow wo tamnišich městnostnych mjenach je. Wón sam je to za delnjołužiske wosobowe mjena činił1.

Nětko naspomni Měrko Šołta w lětušim aprylowym wudaću Rozhlada w jara zajimawym přinošku přikład, kotryž­ to jasnje potwjerdźuje. Wón dwěluje na wědomostnosći dotalneho onomastiskeho slědźenja wo mjenje hornjołužiskeje wsy Měrkow na zakładźe cyrkwinskich knihow. Jězdźić po hornjołužiskich cyrkwjach ja njemóžach, ale nadźijam so, zo so mi poradźi wuslědki Šołtowych slědźenjow rozumnje mjenowědnje wułožować a z nich něšto přeswědčiweho wusudźić.

Po žórłach Šołty je jasne, zo mjeno wsy znajmjeńša dołhi čas z pismikom ‹N›- počinaše, a to na rozdźěl wot dotalnych hamtskich mjenowych formow a tež historiskich dokładow – podatych w směrodajnej literaturje. Tam so ‹N›- mjenujcy scyła njejewi. Wosebje překwapja wažne dopóznaće, zo poměrnje zahe, wot spočatka 15. lětstotka, mjeno z nazwukom */n/- wustupuje – po dotalnym slědźenju pak płaćeše dokład z ‹M›- jako jenički starši.

Chróšćanscy muzikanća zhladuja na wjac hač štyri lětdźesatki trajacu lubosć k dujerskej hudźbje, z kotrejž nawjazachu w 1970tych lětach po swójskim wašnju na tradiciju něhdyšich wjesnych hercow.

Na jich webstronje čitamy, zo zawjeseleja swojich připosłucharjow z »pisanej měšeńcu serbskich, němskich a čěskich štučkow [...] k najwšelakorišim přiležnosćam, na wjesnych swjedźenjach, mejemjetanjach runje tak kaž k narodninam abo jubilejam.«

Prěni dźěl: Wo Hatasec nanu a synje

Šulski mišter Měrćin Hercog hrabny połne akordy, tak zo pišćele Hrodźišćanskeje cyrkwje mócnje zaklinčachu. Před wołtarjom steješe w kwasnej pyše jeho dźowka Marja Christiana. Młody muž poboku běše Měrćin Hatas, čerstwje powołany šulski mišter Łuća. Měrćin Hercog běše ze swojim přichodnym synom spokojom, jeničkim synom bohateho Manjowa pola Delnjeho Wujězda. Jeho dźowka by jako mandźelska šulskeho mištra dobre, pobožne žiwjenje wjedła a snano, je-li Bóh chce, by něhdy wnučk jeho tu w Hrodźišću zastupował.

Jeho žona Johana Marja sedźeše w cyrkwinej łódźi mjez kwasarjemi. Skradźu wona sylzu wótrě, kotraž jej po licu běžeše. Jeje mysle pućowachu wróćo do lěta 1771, jako wona, dźowka Njeswačanskeho wučerja cyrkwinskeje šule Mateja Sommera, młodeho cyrkwinskeho šulskeho wučerja Měrćina Hercoga woženi. Hakle nětko móžeše wona zrozumić, kak ćežko za jeje mać běše, dźowku ćahnyć dać. Tehdy poda so z Njeswačidła do Hrodźišća, nětko wot Hrodźišća do Łuća! Njenapadnje so wona za swojim bratrom, fararjom Janom Matejom Sommerom rozhladowaše. Dokelž wosta jeho mandźelstwo bjez dźěći, wisaše z wulkej lubosću na jeju dźěćoch a přińdźe z Małeje Boršće husto na wopyt. W swojej młodosći běše wón Delnjowujězdźanski šulski wustaw wopytał. Pozdźišo, jako kandidat teologije, skutkowaše sam jako domjacy wučer w Delnim Wujězdźe a znaješe tuž wjele swójbow. Před někotrymi měsacami přinjese wón tutoho młodeho muža sobu, 25 lětneho, kotrehož su runje hakle jako wuwučeneho ćěslu za šulskeho mištra Łuća powołali. Měrćin Hatas rozmołwješe so z Měrćinom Hercogom wo šuli a hraću na pišćelach, žortowaše z dźěćimi, bachta přećelnje z dorosćenymaj dźowkomaj, a nadobo prošeše wo ruku Marje. A nětk, w septembru 1798, wotmě so kwas.1

Česćeni parlamentownicy, lubi hosćo, česćeni hosćićeljo!

Wot Božoh’ słowa witajće!

Tak strowja so ewangelscy Hornjoserbja, přišedši z kemšow abo nutrnosće. Dźensa, sobotu 12. haperleje 2025, schadźujemy so, zo by so swjatočnje konstituował druhi raz cyłoserbski parlament, naš Serbski sejm.

Wróćo k cyrkwi: W lěće 1886 bu – přez dary zmóžnjene – postajena dupa z marmorowaneho zornowca. Wona je na kromje z hrónčkom w serbskej a němskej rěči wuhotowana. Cyrkej wobsedźi tež dwě emporje, kotrejž da ryćerkubler Friedrich von Loebenstein 1892 z bibliskimi hronami w němskej a serbskej rěči pomolować.6 Je to zaměrne postupowanje, sčinić z Łaza dwurěčnu wjes?

Čehodla runje nětko abo scyła zeserbšćenu wersiju Otfrieda Preußleroweho Krabata trjebamy? To so snadź tón abo tamny praša, hdyž wo wudaću přełožka »Krabat a čorny mišter« w juniju 2025 w nakładnistwje Veles zhoni.

Preußlerowa adapcija serbskeje baje je 1971 prěni raz w zapadnej Němskej wušła. Mjeztym je swětosławna, wšako bu do wjace hač 37 rěčow přełožena. Do serbšćiny pak dotal nic. Nětko, po dlěje hač poł lětstotku, hornjoserbska wersija předleži. A z prawom so prašeš, što měł tutón tekst, kotryž su tež w Sakskej hižo wjacore generacije w šuli čitali, serbskim čitarkam a čitarjam dać. Njeje serbski Krabat poprawom wony Mišter Krabat (1954), kotrehož je Měrćin Nowak-Njechorński w słowje a wobrazu zwěčnił? Wony šědźiwy kuzłar potajkim, kotryž je Serbow z wotročstwa wuswobodźił a bahnojty kraj do płódneje role změnił? A njeje Jurij Brězan w Čornym młynje (1968) a swojimaj knihomaj Krabat (1976) a Krabat – druha kniha (1994) potencial postawy Krabata hižo dosć dodnił – jako faustisce so prašaceho rjeka, z kotrymž so Serbja identifikuja? Čehodla měli Serbja tuž Preußleroweho Krabata čitać? Čim bóle, hdyž někotři tutomu awtorej dźensniši dźeń wumjetuja, zo je sej serbsku powěsć kulturnje ›přiswojił‹? A hdyž Preußlera, kotryž běše so 1923 w Čěskej narodźił­, a kiž pozdźišo přewažnje w Bayerskej bydleše, nětko husćišo tež jeho zašłosće w Hitlerskej młodźinje a jeho nacionalsocialistiskeje prěnički Erntelager Geyer dla kritizuja?

Z kotrymi temami zaběraja so wuměłcy a wuměłče w Čěskej, Pólskej a Słowakskej?

Renoměrowane wustajeńcy kaž Biennale we Venedigu, Documenta w Kasselu a NordArt w Büdelsdorfje/Schleswigsko-Holsteinska, předstajeja wuměłske twórby, kotrež reflektuja na subjektiwne wašnja čłowjeske a načasne temy. Sylne přinoški z rukow wuměłcow a wuměłčow našich słowjanskich susodow móža so při tym jasnje ze znatymi twórbami mjezynarodnych wuměłcow měrić. Repertoire słowjanskich zastupjerjow načasneho wuměłstwa wopřija klasiske mólby zhotowjene z wolija na płatno, runje tak kaž nad měru wulke instalacije kombinowane z wšelakeho materiala.

Towaršnokritiski a rebeliski David Černý

Čěski načasny wuměłc David Černý žněje ze swojimi prowokantnymi twórbami tójšto wšelakeje kritiki. W lěće 1967 w Praze rodźeny, absolwowaše Černý swój studij na Akademiji tworjacych wuměłstwow w Praze (Akademie výtvarných umění, AVU). Jeho dźěła su po cyłym swěće požadane, Černý pak wosta swojej domiznje swěrny. Mjeztym móžemy w Praze 14 wuměłskich instalacijow z ruki wuměłca wobdźiwać, kotrež su w zjawnosći připrawjene.

Na kóncu předchadźaceho dźěla tutoho nastawka pisach wo »victim blaming« logice Garyja Snydera. Jako wědomostnik zaběraše so wón z prašenjom za nošerjom zamołwitosće kraja a měni, zo ma so prěnim wobydlerjam teritorija status »domoródnosće« přiznać. Dale wón kritizuje, zo su na přikład nowi wobydlerjo USA jenož přechodni politiscy mějićeljo kraja, kotryž woni wuklukuja. Dźensniši »wobsedźerjo« Sewjerneje Ameriki wobhladuja kraj zwjeršnje a njewuwiwaja prawy poćah k njemu.1

W zapadnych industrijowych towaršnosćach je to dźensa podobne, mjenje pak rubježniskich nadpadow abo wobsydlenja, hač financnopolitiskeje a hospodarskeje manipulacije dla, bjez hłubokich začućow přistojnosće. Štóž pak poćah a sobučuće k wobswětej zhubi, přestanje sej jón wažić. Kraj njeskića potom hižo krutu domiznu. W tym zwisku skedźbnja tež Snyder na to, zo njesłuša kraj do priwatneho abo statneho wobsydstwa, předewšěm do rukow koncernow a profiterow, ale tym, kotřiž su kraj płódny sčinili a z nim w přezjednosći žiwi byli. Skerje słuša kraj domoródnym, dokelž wažachu sej hódnoty, kotrež słužachu za dołhe časowe doby měrliwej zhromadnosći mjez čłowjekom a přirodu. Tohodla dyrbi so stare zapřijeće domizna z nowymi wobsahami pjelnić. Přetož domizna njeje žana puzorna klankowa stwa abo muzej, ně wona słuša k našemu přichodej a trjeba naše starosćiwe zastaranje.

Landes Visitations Acten de ao 1658.

(domiznowědny slědźerski ekskurs)

Kónc lěta 2022 wopraša so mje Měrćin Šenk, hač njemóhł jemu zaso raz pomhać. Běše so zapřahnyć dał do přihotow jubileja prěnjeho naspomnjenja swojeje ródneje wsy před 500 lětami. Nětko chcyše so z połnej paru do dźěła dać. Wosebje wažne bě jemu, zo so zestaji a spisa hódny a reprezentatiwny swjedźenski spis. Jako prěnje so jeho woprašach, na čo złožuja so při datumje jubileja? Wón pokaza mi kopiju z publikacije, kotraž słužeše zajimowanym Měrkowčanam jako žórło: Ernst Eichler / Hans Walther »Ortsnamenbuch der Oberlausitz I«, druhi nakład 2001.1

Tam namaka so pod wotpowědnym artiklom na str. 28 wone lěto prěnjeho naspomnjenja, kaž tež spisownej wersiji pomjenowanja: ›Merkhe, Merko‹. W signaturje podate žórło »LiB 1, 38«, chowace so w Drježdźanskim hłownym statnym archiwje, wujasni so jako »Lehen im Budissinischen«. Rozkładźech jemu, što móže z toho wučitać a zo je mi ta informacija přesnadna. A tak započa so dyrdomdej. Hibićiwy nowo-domiznowědnik poda so do archiwa na Budyskej Hrodowej – poschod wyše měšćanskeje biblioteki. Tam jemu w přichodnych měsacach statno-filialna archiwarka knjeni Anja Moschke a knjez Rico Heil, měšćanski archiwar, sćerpliwje připosłuchaštaj, rozkładowaštaj a wšelke radźeštaj. Sposrědkowaštaj jemu tež kontakt do Drježdźan, hdźež sej na to dojědźe. Nawoda tamnišeho statneho archiwa wobhlada sej podate žórło a přepoda Měrćinej kopiju, kotruž mi da. Přestudowawši zapiski na dwěmaj stronomaj wjeselach so, zo bě tež naspomnjeny Wudwor – ale wo Měrkowje žana rěč.

Hižo kónc wulkeho róžka lońšeho lěta běše nowy hudźbny rjad »Klasika w zymje«, organizowany a přewjedźeny wot renoměrowaneje klasiskeje wiolinistki Franziski Pietsch, w Budyšinje wulki wuspěch.

Kölnjanku zajimujetej starodawne město Budyšin a Serbski muzej, štož zwisuje z jeje žiwjenjoběhom jako něhdyša staćanka NDR. Narodźiwši so w lěće 1969 w Halle nad Solawu, wotrosće wona we wuchodnym Berlinje. Hižo z jědnaće lětami debitowaše jako solistka w Komiskej operje. Pozdźišo zdoby sej prěnje myto na Bachowym wubědźowanju za dźěći a młodźinu w Lipsku. Jako zwosta jeje nan hudźbneje turneje dla w zapadźe běše tež jeje karjera w NDR naraz skónčena – a sćěhowachu šikany. Młodostna tróštowaše so z hudźbu J. S. Bacha a zaběraše so tohodla intensiwnišo z njej, doniž so jej z maćerju a młódšej sotru wupućowanje do zapada přizwoli.

Karjera něhdyšeje NDRskeje staćanki

Nowospočatk běše drje ćežkojty, ale po času jara wuspěšny. Po dobyću mjezynarodneho myta w Barcelonje poda so wona na dalši studij do New Yorka. Wróćiwši so do Němskeje, přewza hnydom městno prěnjeje wiolinistki we wuznamnych orchestrach.

Wuměnjenja po 1945

Lětstotki dołho hospodarjachu burja na swójskim statoku. Žanomu burej njeby do mysli přišło, swoju eksistencu dobrowólnje spušćić. Po předstawach ideologow SED-režima w NDR so samostatne burstwo a ratarstwo hižo do komunistiskeje towaršnosće njehodźeštej. Prodrustwa z industrijowymi metodami po sowjetskim přikładźe dyrbjachu sem. Samostatni burja mějachu so jako socialna woršta wutupić a socialistiske towaršnostne struktury na kraju etablěrować. Najebać sylnych spjećowanjow tehdyšich burow bu kolektiwizowanje ratarstwa přesadźene, protesty so brachialnje podusychu. Jako so wšudźe tak mjenowane prodrustwowe brigady załožichu, zo by so ›socialistiski kolektiw‹ skrućił, běchu serbske brigady dołhi čas zakazane, dokelž wobsteješe strach zhromadneho spjećowanja serbskich burow a ratarjow. W nalěću 1960 přesadźichu nanuzowanu kolektiwizaciju ratarstwa z kampanju SED, tak mjenowane ›socialistiske nalěćo na kraju‹ so započa.

Tradicija, po kotrejž měješe so statok wot generacije k generaciji dale dawać, bu dla zawjedźenja prodrustwow nahle přetorhnjena. Ludźo poćerpichu hłuboko sahace łamki – wuswojenje ratarskeho wobsydstwa, zahajenje industrijnych metodow a z tym zwjazane drakoniske skónčenje tradicionalneho burskeho žiwjenja. Z rozpušćenjom ratarskich prodrustwow so začuće zamołwitosće za pódu a wobswět přetorhnje a wotcuzbnjenje wot přirodneho a zdobom kulturneho wobswěta so započa.

Cejdejka »Serbska sinfonika 3« wopřija zdźěla sinfoniske twórby serbskich hudźbnikow z wokalnym podźělom. Móžne bu předstajenje respektiwnje nahrawanje tutych načasnych twórbow z tym, zo stejachu profesionalne ansamble a wotpowědni solisća k dispoziciji. Ale tež dalše dobre ramikowe wuměnjenja běchu trěbne. Tak zrealizowa so w lěće 2010 spěchowanje třećeje cejdejki ze serbskej sinfoniku z podpěru Załožby za serbski lud.

Wubra so twórba Jana Pawoła Nagela, a to z lěta 1968 pochadźaca »Serbska jubilejna oda«. Su to wariacije za koloraturny sopran a orchester.

Dale namakaš na cejdejce kompoziciji Jura Mětška »MONUMENTUM TEMPORIS« (Časowy pomnik) a »RETOUR« (Wróćozhladowanje), wot Liany Bertók »In memoriam Korla Awgust Kocor« za sopran, dwaj chóraj a komorny orchester kaž tež tekst Handrija Zejlerja a k tomu Ulricha Pogodowu tehdy najnowšu kompoziciju tuteje formy, mjenujcy »Bjezunčenjo-fantaziju« w jědnaće kapitlach za orchester. Do interpretaciskeho cyłka słušachu sopranistka Romy Petrick a chór kaž tež orchester Serbskeho ludoweho ansambla Budyšin pod dirigatom Wolfganga Roegnera a Nowa Łužiska filharmonija Zhorjelc pod nawodom Eckeharda Stiera.