Kóńc zajźonego lěta jo Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z.t. wudało knigły z módlitwami za źiśi: »Ze źiśimi se módliś – Mit Kindern beten – Modlitwy dla dzieci«. Bjatowanja jo spisała kněni faraŕka prof. dr. Barbara Städtler-Mach. Wóna jo studěrowana teologowka a diakonijowa wědomostnica. Až do jeje wuměńkaŕstwa w lěśe 2022 jo wóna statkowała ako profesorka a prezidentka Ewangelskeje wusokeje šule w Nürnbergu.

Ako pśeraźijo južo titul knigłow, jo publikacija spisana konsekwentnje w tśich rěcach. Wšykne teksty a módlitwy su paralelnje dolnoserbski, nimski a pólski śišćane. Awtorka k tomu jo spisała teke pśedsłowo. Dalšne słowo knigłam na drogu jo pódał pśedsedaŕ Spěchowańskego towaristwa za serbsku rěc w cerkwi z.t., dr. habil. Hartmut S. Leipner.

Prof. Städtler-Mach pódajo w šesć kapitlach lubosne bjatowanja za wjele momentow a žywjeńskich situacijow. Wóna se wobrośijo na źiśi w starstwje šesć do dwanasćo lět. Za nje deje to byś póstarcenja, se módliś. Starjejše a stare starjejše dostanu how móžnosć, aby cytajucy z nimi pósrědnili źiśam wěru a rěc.

Temy su familija ze starjejšyma, bratśimi a sotśami a starymi starjejšymi, wšedny źeń a wósebne góźby. Tejerownosći grajotej rolu wěra a cerkwja. Dalej se tematizěruju rozesta­janja z tšachami, chórosću a smjer­śu, z roztylahyśim starjejšeju, ale tež wjaselenja a dobroty w žywjenju. Awtorka jo se mysliła na case dnja, na njeźelu, na swěźenje a na šulu. Póglěd­njenje lažy na luźach, kótarež źiśi znaju, ako tež na njeznatych luźach we wokolnosći. Dalej wobjadnaju se wšakorake situacije z pśijaśelami. Wušej togo wupina se tematiski wobłuk až ku měroju. Zakóńcyjo se zběrka módlitwow z pšosbu za našu lubu serbsku rěc.

Prědny raz doceła w filmje wustupuju Serby w carno-běłem nimem filmje »Der fremde Vogel – Eine Liebestragödie im Spreewald« z lěta 1911. Głownu rolu grajo tegdy sławna dańska grajaŕka Asta Nielsen (1881 – 1972). W knigłach »Asta Nielsen. Ihr Leben in Foto­dokumenten, Selbstzeugnissen und zeitgenössischen Betrachtungen« (Universitas Verlag München, 1981, S. 58–60) wótmóluju se k tomu žedne dokumenty a fota. Tśi běrtyle góźiny trajucy film, kenž jo dožywił swóju prapremjeru dnja 03. nowembra 1911, jo nastał pód režiju dańskego filmarja Urbana Gada. W se pógibujucych wobrazach wustupuju teke žedne serbske muske, źowća a žeńske z Błotow. Nadrobnjej pišo wó tom Daniel Kubik w Nowem Casniku co. 52 z dnja 27.12.2017. W pśinosku cytamy teke zajmnu pokazku ze 37. wudaśa Bramborskego Casnika lěta 1910, až bu tegdy jaden film ze serbskeju swajźbu w Bórkowach wjerśony. Ten pak njejo se za zdaśim wuchował.

 Na pšašanje, ga su Serby prědny raz zwótmólowane w barwojtem filmje, móžo se dotychměst wótegroniś, až to jo se nejskerjej stało dnja 03. oktobra lěta 1937. Telewizny sćelak ntv jo w nocnem casu dnja 05. januara 2024 pód titlom »Das Dritte Reich in Farbe« wusćełał wšake barwojte filmy z casa do 1945, mjazy drugim teke z lěta 1937. Tegdy jo jaden filmowy team propagandowego ministaŕstwa fašistiskeje Nimskeje měł wósebny nadawk, sfilmowaś sedymy žnjowny źěkowański swěźeń na górje Bückeberg pla Hamelna. Kamerateama buštej zasajźonej, aby to tšojenje na filmowe paski spórałej za prědny wjeliki barwojty propagandowy film Nimskego mócnaŕstwa. Ako tegdejšy režiser se pomjenjujo Kurt Waschnig, wó kótaremž se pak dalšne informacije njepódawaju. Z cełego kraja buchu tencas na ten swěźeń až do 1,3 miliony luźi pśiwózone. Mjazy nimi su byli žedne kupki w pyšnych burskich drastwach z cełeje Nimskeje a toś teke jadna z Dolneje Łužyce. Dwě krotkej scenje pokazujotej raz pěś a raz wósym žeńskich a źowćow w dolnoserbskej swěźeńskej drastwje, nejskerjej z Bórkow abo Wjerbna, ale bźez na nje se póśěgujucego słownego komentara. Filmowa kwalita jo spokojeca, nadrobnosći daju se lěbda póznaś. Scenje trajotej w filmje jano pěś resp. šesć sekundow. Nagrali su filmarje 1937 snaź něco wěcej. W seśi namakajomy: Michael Kloft »Das Dritte Reich in Farbe. 1937 – 1945« a »Das Dritte Reich in Farbe. Der Diktator.« Tam stej scenje ze Serbowkami wót 2:44 do 2:48 resp. 3:00 do 3:06 wiźeś.

Dnja 16. nowembra 2023 so w Lipšćanskim muzeju tworjacych wuměłstwow wulka přehladka twórbow »Evelyn Richter. Žiwjenje fotografki« předstaji. Wustajeńca je hač do 17. měrca 2024 přistupna. Jedna so wo kooperaciju mjez wuměłskim palastom Düsseldorfa, hdźež bě hižo widźeć, a Evelyn Richter archiwom wuchodoněmskeje załožby nalutowarnje.

Evelyn Richter, kotraž běše so 1930 w Budyšinje narodźiła, we Wjazońcy/Łužicy doma była a 2021 w Drježdźanach zemrěła, liči k wulkim němskim fotografkam 20. lětstotka. Wona formowaše jako wučerka a pozdźiša profesorka na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku wjacore generacije fotografow w NDRskim času, dyrbješe pak 1955 eksmatrikulacije dla dźěłowe městno wopušćić. Wot toho časa dźěłaše jako swobodna fotografka, doniž so 1981 z wučbnym nadawkom na Wysoku šulu za grafiku a knižne wuměłstwo njenawróći.

W swojim wjace hač 50-lětnym tworjenskim času dokumentowaše Richter wuchodoněmske žiwjenske swěty – kritisce kaž empatisce. Čłowjeka staješe stajnje do srjedźišća swojeho zhladowanja.

Rjanosć wustajenja Někotre z tutych swobodnje nadźěłanych wobrazow stachu so z ikonami němskich fotowych stawiznow, kaž wobrazy ze serijow »Žony při dźěle«, »Wopytowarjo wustajeńcy«, »Po puću być« a »Hudźbnik«. Mnohe z nich su w nětčišej wustajeńcy widźeć.

Tola sadźi přehladka hišće dalše akcenty. Tak wěnuje so jedyn dźěl přehladki cyłožiwjenskemu přećelstwu a zhromadnemu dźěłu třoch komilitonkow, druhi dźěl nadawkowej fotografiji za knihi a časopisy. Tak su k prěnjemu razej w Lipsku wobrazy za 1959 w Ludowym nakładnistwje Domowina wuńdźenej knize »Serbske narodne drasty. Drasta Serbow wokoło Wojerec« wot Evelyn Richter widźeć. To bě prjedawši fotowy nadawk Pawoła Njeda z Instituta za ludowuměłstwowe slědźenje při Centralnym domje za ludowe wuměłstwo w Lipsku. Tu móžeše w barbje a w čornoběłym swoje cyłe rjemjeslniske a wuměłske kmanosće dopokazać.

»Ta naša serbska katolska Łužica. Budźa ći ludźo ju hač do kónca zdźeržeć?«, wopraša so Marta Markowa ze Sernjan na spočatku filmoweje dokumentacije »Čej᾽ da sy?«, kotraž nasta za wustajeńcu wo katolskich Serbach w Budyskim Serbskim muzeju. W běhu pjeć měsacow poby wjac hač 5500 hosći we wustajeńcy »Čej᾽ da sy?«, mjez nimi tójšto Serbow. Wosebje mjez serbskimi młodostnymi běše rezonanca jara pozitiwna. Tež kritiske hłosy sy słyšeć móhł. Wopytowarjo wočakowachu hišće wjace informacijow. Kopjenje tekstow wšak we wustajeńcach myli. Dobre wudospołnjenje běše tuž přewodna kniha Ludoweho nakładnistwa Domowina ze samsnym titlom pod redakciju jeje sobu kuratora Tadeja Šimana z 20 awtorami. Na nazorne a přehladne wašnje su w njej sydom hłownych wobłukow wustajeńcy tematizowane: kultura a stawizny, rěč a narodne wědomje, wěra a znamjenja, zetkanišća a zhromadnosće, wšědne žiwjenje, dótkanišća a konflikty a sony a móžnosće.

Katolski serbski třiróžk mjez Budyšinom, Kamjencom a Wojerecami je kulturnohistorisce widźane jara zajimawa krajina. To dźě njeje izolowana kónčina, ale skerje słušeše přez lětstotki rozestajenje z ewangelskim kaž tež němskim wobswětom k tomu. Poslednja kompaktna kupa serbskeje rěče ma dźensa mnohe prašenja a problemy rozrisać, chce-li dale wobstać. Dwě projektnej skupinje wustajeńcy, wědomostnicy Serbskeho instituta kaž tež wobdźělnicy idejoweje konferency pod nawodom Symana Pětra Cyža z LND radźachu k aktualnemu a kritiskemu rozestajenju. Skoki přez generacije, časowe doby, symboliske objekty a medijowe přikłady běchu tuž pospyt, tutu kónčinu a jeje wuwiće wosebje zašłych sto lět charakterizować a k rozmyslowanju a diskusiji wabić.