měnjenja / recensije

Mějach česć knjeni Halinu Barań zeznać, jako běše do Zieloneje Góry přijěła a w uniwersiće swoju nowu knihu předstajiła. Naju zeznajomi tehdom profesor Tomasz Jaworski, znaty stawiznar, ale njemyslach, zo budźe to za mnje wjace hač zwučene awtorske zetkanje, kajkež so husćišo wotměwa. Sym pak so jara mylił.

Hdyž so Halina Barań hižo wjele lět njesprócniwa wo to stara, zo by nam Polakam »serbski duch« w swojich dźěłach přibližiła, potom předewšěm runje dla toho: Serbam je so do Druheje swětoweje wójny wulke njeprawo stało, hišće wjetše hnydom po wójnje, najwjetša njeprawda pak stawa so jim nětko – zabyće.

Halina Barań: Łužyce moja miłość. Bogatynia 2023, 223 s., kruta wjazba, ISBN 978-83-64630-36-1

Nic bjez přičiny namakamy w najnowšim romanje spisowaćelki tajke sady: »Wětřik, kotryž hižo wot ranja hałužku wobstarneho, w bliskosći domu zrosćeneho štoma pohibowaše, so lehny. Susodnu łuku wobknježi kurjawa, we wšěch woknach palasta němskeho zemjana swěćachu so swěčki. Pozdatnje měješe so tam bórze přijeće započeć, tohodla trajachu wot switanja hektiske přihotowanja. W palasće njefalowachu ani jědźe, ani napoje, a wótre zynki hudźby, kiž tam zaklinčachu, wupjelnjachu cyły Łaz.« (»Łužyce moja miłość«, s. 65) Jan Arnošt Smoler wužiwaše mjeztym ćišinu wokolnych łukow a lěsow, pluskotanje rěčkow a mjelčenje hatow – potajkim jedna z wonych postawow, bjez kotrychž njemóžemy sej serbsku kulturu scyła předstajić, a kotrejž wěnowaše Halina Barań swoju dotal poslednju knihu, kiž je zdobom dalši dźěl trilogije, kotraž powěda tež wo dóńće dweju zasłužbneju prócowarjow – basnika Handrija Zejlerja a komponista Korle Awgusta Kocora.

Što smy? Wotmołwa je cyle lochka: SMY WŠITCY TWAROŽK! Zadźiwa to? Snano na prěni pohlad, na druhi je mysl na eksistencu jako mikroorganizm we wěčnej žołći a wěčnym smjerdźe twarožka chětro změrowaca. Hišće jedne prašenje mam: Wot hdy je blido blido? A dale: Štó je naju poprawom jako agentow přistajił? Abo: Trjebaće te cholowy hišće?

Wšitko to prašenja, kotrež je sej pjeć młodostnych we wobłuku inscenacije »ChOROWNjA« stajiło. Błudnica je jewišćo. Mr. Pilk je wobłudnjenym młodostnym na jewišću słowa do mozow sadźił. A štož Pilk njezdokonja, to dočini jich wumyslenosć. Wšako su woni wšitcy »Chori z wumyslenja«, kaž Molière jim to kazał. Na jewišću stawa so potajkim runje to, štož sebi nichtó myslił njeby. Absurdne wotběhi a sceny, kotrež pozdatnje ničo ze sobu činić nimaja, wotměnjeja so w njestrowej, błudnej choreografiji połnych mozow.

Dźiwadźelnicy na jewišću maturowachu wšitcy lětsa na Serbskim gymnaziju w Budyšinje. Zajimawe bě, zo je jenička z nich maćernorěčna. Z tohole fakta wurosće samozrozumliwa, organiska dwurěčnosć w scenach. Žiwa wotměna rěčow na jewišću wo tym swědči, zo je młodźinske dźiwadło kmane, so wšelakorym wobstejnosćam so přiměrić. To bě (wone) wšako (tež) hižo z přechadźowacej produkciju »Prěki – durich – loborka« dopokazało, jako so tohorunja (hižo) serbšćina a němčina na jewišću zetkaštej. Lózy so nětko wězo prašeć: Čehodla serbske młodźinske dźiwadło, hdyž so serbska młodźina po wšěm zdaću lědma za nje zajimuje.

Wróćo zdobyte krajiny, pólsce Ziemie odzyskane, tute zapřijeće zwuraznja w powójnskej Pólskej poziciju, zo słušeja takle pomjenowane zapadne kónčiny, kotrež słušachu do wójnje přewažnje k Němskej, poprawom legitimnje k (lechisko1)-pólskemu dźědźinstwu, z kotrehož buchu bjezprawnje wuwzate.

Karolina Kuszyk, In den Häusern der Anderen – Spuren deutscher Vergangenheit in Westpolen, do němčiny přełožił Bernhard Hartmann, Ch. Links Verlag, 2. nakład 2022, 359 str.Narok na nje bě, zo so sčasom tež zaso kulturelnje, politisce a hospodarsce re-polonizuja. Dalše zapřijeće w tutym zwisku za wěcy, kotrež běchu z prěnjotneho němskeho wobsydstwa přewzate, je poniemiecki, analognje k adjektiwej pożydowski. Reportaže w knize Karoliny Kuszyk jednaja wo tym, kak so Polacy w něhdyšim poniemieckim dźělu dźensnišeje Rzeczpospolity2 zadomichu, sej zdobom nowu domiznu tworjachu a kak so z materielnym herbstwom něhdyšeho němskeho wobydlerstwa rozestajachu. Njeńdźe pak tu jenož wo materialne zawostajenki něhdyšich němskich wobydlerjow, ale tohorunja wo swójski wobchad z dopomnjećom, prašenjemi identity a začućom domizny nowych zasydlencow. Tući běchu zwjetša z něhdyšich wuchodnych pólskich kónčin wusydlene a buchu wot knježerstwa pohnuwane, sej nowu pódu, dźěło a bydlenje na zapadźe namakać. Zdźěla buchu při tym přisłušnicy narodnych mjeńšin pod nućenjom wu- a zasydlene. Jako podźělnu motiwaciju za swoje rozestajenje z temu mjenuje w lěće 1977 narodźena a w Legnicy3 wotrosćena awtorka w zawodnym dźělu zaćišć cuzosće w swójskej domiznje, kotruž začuwaše w młodosći.

Tematisce rjaduje so kniha do sydom kapitlow, kotrež so do mjeńšich reportažowych wotrězkow dźěla. W tutych wotrězkach předstajeja so w zwisku z wobjednawanej temu wosoby a jich stawizny abo wěste podawizny, při čimž cituje awtorka tam, hdźež so tole hodźi, za wěste zjawy tež literarne twórby. Po reportažowym dźělu knihi sćěhuje dosłowo awtorki, w kotrymž mjez druhim rozkładźe, čehodla běchu informatorojo přewažnje žony. Poda so tež apendiks pólskich geografiskich mjenow z wotpowědnym němskim pomjenowanjom a zapis zakonjow a přikazow k wopušćenym a něhdyšim němskim zamóženjam, powójnskim změnam městnostnych mjenow a pomnikoškitej. Na kóncu steji tematiska bibliografija.

Posledni štwórć lětstotka je Tübingenske nakładnistwo Narr wudało štyri přiručki, měrjace so na němske rěčne mjeńšiny w Europje kaž tež na druhich kontinentach, zdźěla pak tež na dalše etniskorěčne skupiny w srjedźnoeuropskim rumje.

Beyer, Rahel – Plevnia, Albrecht (eds.). Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland. Tübingen 2020: Narr Francke Attempto Verlag. 474 str.; ISBN: 978-3-8233-8261-4. Najnowši, pjaty zwjazk tutoho wólneho rjadu, wěnowany nadrobnemu přehladej rěčnych mjeńšin w Němskej, pak je z wěstym pendantom horjeka mjenowanych titlow. Je bjezdwěla móžno jeho zestajenje a wudaće jako zasłužbny skutk hódnoćić. Na terenje dźensnišeje Němskeje su dźě hižo lětstotki dołho nimo Němcow tež druhe awtochtone etniske a rěčne skupiny zasydlene; wosebje po Druhej swětowej wójnje pak stej přez wliw imigracije na bjezprecedentne wašnje tež ličba a podźěl přisłušnikow alochtonych etniskorěčnych mjeńšin rozrostłoj. Tuta diwersita njeje jenož w zwisku z jeje »zajimawosću« abo teoretiskej runinu, ale wosebje hladajo na praktiske wuskutkowanje wuznamna. Při běžnym zwjeršnym pohladnjenju na němsku towaršnosć so dźě mjenowana realita jenož w njedosahacej měrje reflektuje. Wobšěrne a wěcywustojne dźěło »Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland« móže tuž jako wědomostnje derje zapołožene a nimoměry wužitne žórło informacijow a zdobom jako praktiski pomocny srědk słužić.

Kniha wopřija dźesać kapitlow, wěnowanych mjeńšinowym rěčam Němskeje; jich awtorojo su fachowcy na tutym polu. Přepytowane rěče su danšćina, sewjerna frizišćina, wuchodna (saterlandska) frizišćina, delnjoněmčina, serbšćina, romašćina; z »nowych rěčow« pak rušćina, turkowšćina a pólšćina. Jako wosebity kapitl je tež znamjenjowa rěč wobjednana. Ramik jednotliwych dźělow je – hač na małe wujimki – kruće zapodaty a mjenje bóle samsny: Na detailne wašnje je w kóždym wotdźělu wopisany geografiski, demografiski, historiski, politiski, juristiski kaž tež kulturny pozadk konkretneje rěčneje towaršnosće. Prezentowane přehlady a daty su wědomostnje walidne, zdobom pak su wužitne a derje wužiwajomne tež na praktiskim polu. Hódne su mjez druhim (husto hewak jenož lědma docpějomne) aktualne daty wo situaciji jednotliwych rěčow na šulskim polu.

»Čertowsce žortnu« ludowu hru čěskeho spisowaćela Jana Drdy bě Němsko-Serbske ludowe dźiwadło Budyšin mjeztym třeći raz do hrajneho programa přiwzało: w lěće 1968 w němskej rěči w režiji Bena Šrama, 1995 w serbskim přełožku Lory Kowarjoweje w režiji Zygmunda Bielowskeho z Jelenjeje Góry a nětko w režiji Awstričanki Rosmarie Vogtenhuber, skutkowaceje při Dźiwadle zwjazka sewjernych městow w Smolinach. Zakładna akcija a jeje akterojo běchu powšitkownje we wšěch třoch inscenacijach satiriskeje komedije jenake, ale kóžde předstajenje sadźeše swójske akcenty. Při prěnim wabješe »Bautzener Kulturschau« w zešiwku 11/1968: »... Na žortnych epizodach a komediantiskich situacijach bohate jednanje powěda, kak so dr. Ichturiel, šefpsychologa hele, we wosobje fararja do wsy přikradnje, zo by na swoje winowatosće zabyćiweho podčerta Trepifajksla, kotryž bu hižo před 300 lětami do wsy wotkomandowany, namakał a so wo to postarał, zo so we wsy zaso hrěši, zo so potajkim zaso kradnje, mandźelstwo łama, mori atd. Najebać rafinowanych helskich kumštow pak so społnomócnjenemu Belcebuba njeporadźi, wot rezolutneje wudowy zawjedźene překubłanje Trepifajksla k porjadnemu čłowjekej podrywać. Tež tamni wjesnjenjo wopokazaja so napřećo čertowskim zawjedźenjam tak mjenowaneho fararja k překwapjenju imune. Połny rezignacije dyrbi Ichturiel zwěsćić: Materializm so rozšěrja, samo Trepifajksl je inficěrowany wot čłowjeskosće. Najebać bajkojteho předrasćenja prowokuje tutón wurjadnje skutkowny ludowy kruch runje ze swojim wobsahom wšelakore analogije k towaršnostnym problemam našeje přitomnosće ...«