měnjenja / hladanja

Njewěm so dopomnić, hdy sym wo tym rozmyslować započała: Z kotreje přičiny su bajowe postawy Serbow tak husto ze złymi kajkosćemi charakterizowane? Čehodla jich ludźo wobšudźa abo za nós wodźa? To sej wuswětlić njewěm. Njewěm sej tež předstajić, zo su ludźo same něhdy złe byli – tež hdyž njejsu swět hišće tak zrozumili, kaž my to dźensa znajemy. A tež nam njeje wšitko zwoprědka jasne, ale mamy wotmołwy na prašenja pytać a namakać. To pak so přeco njeporadźi. A tak je to tež z wotmołwu na moje prašenje: Z kotreje přičiny je Připołdnica zła? Ja ju za tajku nimam. Mi je wona skerje žel, dokelž nadawamy jej, zo přinjese smjerć, kotruž scyła přinjesć nochce. Připołdnica so čłowjekej jenož warnujo bliži – tak znajmjeńša to wěcywustojni ludowědnicy praja. Z kotreje přičiny warnowanje? Zwjetša je tomu tak, zo čłowjek hinje, ručež jemu abo jej Připołdnica před woči stupi.

Ja měnju, zo nima wona scyła za zmysłapołne, zo so čłowjek w připołdnišej horcoće na polu drěje. Tuž wšak wona tež runje tym před woči stupi, kotřiž kaznju – něhdy wšak chudźi wotročcy sej husto připołdniši měr popřeć njemóžachu – njedodźeržachu. Tohodla wona bjezdwěla hižo we womorje ležacym před duchowne wóčko stupi a so jich za tym praša, lěpje kaza, zo maja jej wo tym powědać, štož runje dźěłaja – a to cyłu hodźinu. Wšako ma so na přikład len runje w najhorcyšim času lěća wobdźěłać a žnjeć. Spore dźěło to, kotrež žada sej wulku prócu. Tež młynskim kaza Připołdnica přestawku z tym, zo da jim nadawk, so z karana napić – bjez toho, zo bychu so kromy sudobja dótknyli. A tež tykanc smědźa jěsć, tola jenož tak, zo kromu njewobškodźa. Štóž so po jeje přeću ma, tón je wumóženy. Připołdnica so zminje a wostaji serp, znamjo smjerće, ležo. Ju pak njewobkedźbowacy skorži wo sylnym hłowybolenju abo zhubi samo žiwjenje. Wěmy dźensa, zo je Připołdnica pokazka na wopar (Hitzschlag), kotryž čłowjek w horcoće poćerpi. Přěhrali su potajkim ći, kotřiž sej přestawku njepopřeja. Jim, tak powědki praja, Připołdnica – potajkim duch, žonišćo a podobnje pomjenowana mytiska bytosć ze serpom – hłowu wotrubnje. Druhdy je wona tež kaž Smjerć z kosu zwobraznjena. Bjezdwěla bychu ju wuměłcy tež z druhim dźěłanskim gratom předstajić móhli. Serp znajmjeńša so błyšći, ručež wona jón do słónca dźerži. Pokazka to na słónco, kotrež w ceniće steji a čłowjekej škodźi – tomu kiž je bjez škita, bjez přestawki. Na druhim boku pak hodźi so tež z wotewrjenym wěncom přirunować, čłowjeka krónowaceho.

Připowědźena bu premjera »Wójna a ...« dnja 15. septembra na žurli Serbskeho ludoweho ansambla jako 1. dźěl oratorija »Wójna a měr« Bjarnata Krawca a Michała Nawki. Sobuskutkowaše mj. dr. nimo wšěch spartow ansambla tež chór Budyšin. Poprawom mi jako sobuskutkowacemu njepřisteji, so zjawnje k wuměłskej produkciji słowa jimać – ale přinošk muži chóra Budyšin wobmjezowaše so jenož na někak dźesać minutow na spočatku předstajenja.

Za lubowarjow baleta, ale tež za mnohich na wuměłstwo a nowosće lačnych, je to bjez dwěla zajimawa, tež legitimna produkcija. Wobsah a wuprajenje jako žro słužaceho originala so wo tójšto rozšěri, zapřijejo zdobom dospołnje moderne a wot Krawca/Nawki tehdy ani njepředstajomne wuměłske srědki kaž fotografiju, swěcu, modernu reju, elektronisku hudźbu, přisłušnu techniku a wězo tež dalše za inscenaciju trěbne wuhotowanje. Wotmysł a wotpohlad produkcije rozłoži so wopytowarjam (hakle) w zawodźe do předstajenja.

Kruch započnje z inscenacije swěcy, wobraza, elektroniskimi efektami a hudźbu zdobom z recitowanjom spočatnje serbskeho, dale němskeho teksta, hłownje přełožka Nawkoweho prěnjeho dźěla »Wójna a měr« – basniskeho rozestajenja na temu »Wójna«. Rěčane němske pasaže wjedźechu dale přez cyłu inscenaciju. Wujewi so, zo njebě to připowědźeny oratorij, ale skerje kolaža. Jako projekciski zakład słuži hłownje tekst oratorija – wobrazy wo wójnje z wida njepřihotowaneho, naiwneho, nastróžaneho ludu. Hudźba Krawca twori skerje pódlanski, druhorjadny zwisk k cyłkownej produkciji.

W dźěćatstwje so we wurazu našich bjezposrědnich přikładow wobswědčuje, zo zwrěšćenje po pěšinje wumjezowanja k samotnosći wjedźe – so tuž z něčim asociěruje, čemuž maš so wuwinyć, něšto, štož ma so z cyłej mocu wobeńć. Najlěpje by wězo było, wěsty starozwučeny a wuteptany puć nastupić, po kotrymž su druzy hižo do sucheho dóšli. Puć staršich pokročować: Tón směr wuzwolić, kotryž reputaciju swójby stabilizuje, znaty wobraz wo swěće dale pěstuje a system, kotryž nas tehdy socializowaše, kulojty napicować.

Ranu prjedownistwa předčuć.

Jednoho dnja pak – motykujo so a hordźe rumpotajo – so njewitane zwrěšćenje z połnym wotmachom přez posleńcu zadobudźe. Cyle nazy a njebrónići tomu napřećo stejimy, so porokujo wobaramy – ale njeda so přiwšěm wotbyć. Njeběchmy mudri dosć? Smy da hdy dosć – hdyž docyła raz něšto – prawje činili, zo njebychmy na tymle městnje zwrěšćili?

Hłuboke začuće samozaměra z nosa zwrěšćenja stupa, to je moje a twoje a naše. Myslimy při sebi, zo njejsmy swójske zamóžnosće dowučerpali, fokus wopak sadźili. Přehłupe, smjerćlěnje, přepřijomne. Što nětko?

Naša sebjehódnota je na wukonjenje wjazana – naš wobswět to w kóždym towaršnostnym wobłuku špiheluje. Zda so prastrach čłowjekow być, zo móhło zwrěšćenje nas z kruha zhromadnosće wustorčić. Naše mozy samozrozumliwje z najhóršeho wuchadźeju. Hladajo na sebje: Što móhło so scyła w specifiskej situaciji stać? Nic z lózyskosće abo ze samohidy, zawěsće pak, zo bychmy swoju eksistencu zaručowali zo njeby naš čuwowy system hyperwentilěrował.

Lětsa, dźeń po ptačim kwasu připoł­dnju, słyšach w delnjoserbskim rozhłosu znowa Pilkowe wobdźěłanje ludo­weje pěsnje »Zrudny kwas«, nahrawany wot Choćebuskeho dźiwadłoweho orchestra. Bohužel wšak jedna so při tutym nahrawanju wo torso woprawdźiteje Pilkoweje twórby. Njepobrachuje dźě tu jenož jedyn instrument, ale wosebje tež cyły spěwny part, wšako jedna so w originalu wo wobdźěłanje za chór z přewodom orchestra. A tak zasłyši tučas­nje słuchar při radiju dźiwnu monotonu hudźbu bjez někajkeho stopnjowanja a spóznajomneje dynamiki. Přewodny orchester pak stanje so tu z jeničkim nošerjom pozdatnje tak wotpohladaneje wuměłskeje twórby. Znajer serbskeje ludoweje hudźby spóznaje znajmjeńša zakładny, originalny ludowy hłós.

Něchtó bě zhotowił z notoweho mate­riala, chowacy so w Pilkowym zawostajenstwje w Serbskim kulturnym archiwje (SKA) pod signaturu ZM XXXIII 4F, partituru – tež tam pod 4A č. 4. Hižo při hłosach 4F pak namaka so přispomnjenje, zo jedna so wo »Njedospołny orchestrowy material, rkp. Pilka«. Nastupajo »Zrudny kwas« pobrachuje drje jenož hłós flety – na rozdźěl dalšeju tam składowaneju čisłow: »Złe myto« a »Spojšłej stej dwa młoźeńca«. Hišće bóle pak ćerpi material tutych třoch čisłow pod tym, zo faluje wšudźe spěwny part. Wšako wěmy z wot Zbigniewa Kościówa spisaneje biogra­fije Jurja­ Pilka kaž tež z načasnych nowinskich wozjewjenjow a recensijow, zo jedna so při tutych titulach wo dźěl čisłow koncerta składnostnje poswjećenja Serbskeho (Maćičneho) doma dnja 9. septembra 1904 w Budyskej »Krónje«. Namakanje zbytneho materiala a rekonstrukcija, wudaće a zhotowjenje hrajneho notoweho materiala poradźi so mi na wuwróće lěttysaca. Wšitke tehdom­ kaž tež wone na wulkim koncerće we wobłuku sławneje Drježdźanskeje Wustajeńcy sakskeho rjemjesła a wuměłskeho přemysła lěta 1896 za­nošowane, a někotre za mjeńšu hudźbnu formaciju wobdźěłane, zaklinčachu skónčnje po wjac hač 80 lětach znowa, składnostnje wot města Budyšina zarjadowaneho serbskeho koncerta we wobłuku Łužiskeho hudźbneho lěća dnja 8. julija 2012 na žurli Němsko-Serbskeho ludoweho dźiwadła. Běše so mi po intensiwnym slědźenju poradźiło, wšitke čisła dospołnje zrekonstruować, noty zestajeć a titule wudać.

W času zakazanych socialnych kontaktow sym priwilegowany. Hačrunjež so z techniku za internet njewuznaju, móžu swoje mysle do zjawnosće trubić. Mam so tomu dźakować, zo sym Serb, kiž móže serbsce rěčeć a pisać. A mam zbožo, zo so serbske medije přez wabjenje financować njedyrbja. To pokazuje so mjez druhim w tym, zo smědźa politiske abo wědomostne přinoški w serbskim rozhłosu dlěje hač dwě mjeńšinje trać. To je w Němskej jenož kulturnym sćelakam dowolene, kiž su wot GEZ-popłatka žiwe. Wone hraja tež kompozicije Měrćina Weclicha abo Mozarta, hačrunjež wobaj masu ludźi njenarěča. Tohodla maja tajke wusyłanja jara wobmjezowanu ličbu připosłucharjow. Tež jako wuměłc sym priwilegowany, dokelž njejsym financielnje jenož wot wustupow wotwisny, ale dóstanu za w serbskich medijach wozjewjene artikle honorar a mam serbski minijob. Kraj Braniborska je mi samo korona-pjenjezy přepokazał, zo bych sej nowu gitaru kupić móhł, byrnjež so lětsa ani na jenički koncert nadźijeć njemóžu. Njejsym jenički, kotrehož podpěruja, hdźež nje­wědźa, što a kak wón dźěła. Dokelž mam nimo toho měch wirtuelnych pjenjez na lutowarni, trjebam hakle wot hodownika wot renty mojeje žony žiwy być. Mjeztym pomha rjad mojich kolegow hižo buram na hromakowych polach. Delnjoserbske přisłowo dźě praji: »Tón móže wjace hač na huslach hrać.« Nětko wuknu, što prawe dźěło rěka. Raku­ski kulturny wědomostnik S. D. Sauerbier pisaše w lěće 1986: »Wuměłc je najnjetrjebawši subjekt w našej towaršnosći, cyle na kromje stejaca postawa, kotruž nichtó njetrjeba.«1