Dnja 17. oktobra 2025 jo se w Serbskem muzeju w Chóśebuzu wótwóriła wustajeńca ›Ze žeńskecym póglědnjenim – mólowanja a kreslanki‹.

Wóna zjadnośijo twórby styrich wuměłcowkow, kótarež we wšakich generacijach a formach zwuraznjenja wuměłski znaglědnjaju serbske žywjenje, krajinu a rolu žeńskeje. Zastupjone su Erna Krüger (1883–1973), Iris Brankačkowa (*1958), Maja Nagel (*1959) a Hella Stoleccyc (*1996).

Njeglědajucy na swóju rozdźělnosć zwězujo wustajeńca žeńskecy wid na wuměłstwo a serbsku identitu. W jich źěłach wótbłyšćujo se napněśe mjazy tradiciju a pśibytnosću, mjazy dopominanim, zgubjenim a sebjewobtwarźenim. Wósebnje naglědne jo zasejwótkšyśe Erny Krüger, doněnta lěbda znateje realistiskeje mólaŕki. Ju jo kuratorka Christina Kliem namakała, kótaraž jo twóŕby wuměłcowki w měsće Osterode póznała a jeje zwisk do Dolneje Łužyce a do Błotow wótkšyła.

Pod titulom ›Animal farm abo hotowe swinstwo‹, je nakładnistwo Veles swětoznatu fabulu Georga Orwella nětko prěni raz w hornjoserbskej rěči wozjewiło.

Přełožk Martina Holanskeho přeswědči přez dokładnosć a wušikne začuće za přiměrjenosć. Balansa mjez přibliženjom do hornjoserbšćiny a bliskosću k originalnej wersiji je chwalobna. Mjeztym zo přeměni so Snowball na Sněhowca a so z hodźacym wotpowědnikom stanje, wostanu figury kaž Mr. Jones abo mjena městnosćow kaž Pinchfield a Foxwood wědome w swojej jendźelskej formje. Tutón rozsud zachowa mjezynarodny charakter teksta, zo by so kumštne wotcuzbnjenje wobešło. Na kóncu knihi namaka so nimo toho słowničk, kotryž někotre mjenje běžne zapřijeća spisowneje rěče přełožuje, kotrež někotremužkuli čitarjej njeznate być móža. Tak wostanje tekst přistupny, bjez toho zo by na stilistiskej hustoće popušćił.

Serbja maja hłosy a móža spěwać – a kak to zamóža! Wutrajnje, wótře a mócnje ale tež hordźe a radostnje. Spěwy wo jednorym žiwjenju: pitne a lubosćinske spěwy abo tež tróšku z časa padnjene, stare pěsnje. Połne patosa a melancholije, žorta a euforije. Spěwamy-li tute štučki, zwjazamy so z našimi hłosami – ale tež ze zašłosću, korjenjemi a wótcami. Sonju wo chórje, w kotrymž je samo najcuniši hłós słyšeć. Chór, w kotrymž so najwšelakoriše hłosy mjez sobu zeškrěja. Chór Serbow, po Serbach, za Serbow.

Wotrostł sym we wotewrjenym, hospodliwym domje, kotryž hosćo zbliska a zdaloka wopytachu a wožiwjachu. Nimo wulkeje swójby, mnohich přećelow a znatych, wobydlerjow wosady a wokoliny, běchu stajnje tež kreatiwni, mudri a błudni ludźo zbliska a zdaloka pola nas. Swětodundakojo, politikarjo, wuměłcy a wučeni, angažowani ludźo. Ale tež wulcečinjakojo, naduwakojo, jebakojo a wotlěpjerjo.

Wót Marki Maćijoweje wudanych knigłow ›Serbstwo, quo vadis?‹ su łoni wujšli w Ludowem nakładnistwje Domowina. Ta kompaktna zběrka esejow zgromaźijo teksty 19 awtorow, styri tych spisane w dolnoserbskej rěcy, na jadnab 250 bokach. Titeloju wótpowědujucy, wobswětluju eseje zwětšego perspektiwy na směr, do kótaregož se serbska rěc a kultura pógibujotej.

Powšyknje stoje pšašanja k serbskej identiśe w srjejźišću teje zběrki, cesto pó wjelgin wósobinskej wašni sformulěrowane a wobglědowane. Pśi tom pokažo wudawaŕka južo w pśedsłowje na to, až se na kóńcu cytanja žedne gótowe wótegrona na to pšašanje ›Quo vadis‹ njewótwórjaju. Pśeliš wšake su jadnotliwe biografije pśinosowarjow tak ako městna a case, kótarež stwóriju ramik kuždego eseja. Tak wótpowědujo młogi tekst wósobinskej meditaciji wó serbskej identiśe, mjaztym až jo drugi skerjej wobšyrna rozpšawa.

Jadna awtorka pódajo aktualnu tematiku a stajijo sebje skerjej slězy pósołstwa swójogo teksta, drugi pśinosowaŕ pak se rozestaja kradu ze swojeju biografiju w konteksće historiskich tšojenjow. Slědny wótrězk knigłow znaglědnijo bogaty spektrum wobźělonych awtorow a awtorkow z krotučko zespominanymi biografiskimi datami. Tak śěgnjo se na pśikład starstwo pśinosowarjow pśez tśi generacije, wót naroźonych w lěśe 1950 až do lěta 2002.

Na lětosnem CSD w Budyšynje smy mógli mj. dr. cytaś transparent ›Sorbisch Sexy Queer‹. Jo rědnje, až naša serbska towarišnosć se dalej wuwija. Mógu se hyšći dopominaś, až pśed někak 15 lětami, ako smy se z chóśebuskim serbskim inernatom wobźělili na tamnem CSD pśez to, až smy tycatu chórgoj pokazali a teke Serby sobudemonstrěrowali, jo serbski mdr hyšći pokazał zapikslowanych luźi, kótarež su anonymnje wulicowali, až mógu we wjelikich městach liche žywe byś, ale doma w serbskej jsy njesmějo nichten zgóniś, až njejsu hetero.

Na Barlinskem CSD som raz zmakał młodego muža z bliskosći Gubina, kótaryž jo se woblekał dolnoserbsku swěźeńsku drastwu. Jo mě wulicował, až nosyś serbsku drastwu jo za njogo kradu wažny wuraz identity a zwězanosći z domownju. Ale doma (wósebnje we jsy pśijaśelki, kótaraž jo jomu kužde lěto drastwu wupóžycyła) to lubjej njeby dejał nichten wěźeś. Na drugem boku smy teke južo w Chóśebuzu měli CSD ze serbskimi słowami we wótwórjeńskem nagronje. Toś ta paralelnosć towarišnostneje wótwórjonosći na jadnom boku a z heteronormatiwnymi konstrukcijami serbskich identitow na drugem boku zawěsće až do źinsajšnego rolu grajo a nic nowego njejo.

Ako młode źowćo som w małej jsy pśi Chóśebuzu derje wobzwarnowana wótrosła. Smy bydlili ze staryma starjejšyma gromaźe na jadnom dwórje.

Něga jo to za mnjo samorozymliwe było. Gaby mě něnto raz nichten pšašał, by wótegroniła, až to jo wjeliki priwileg był. Ja som póznała žywjenje w měsće, ako som w Lipsku a Chóśebuzu bydliła. Teke žywjenje na wuskem rumje we »Wgs«. Ale lěcrownož som móžnosć měła wšykno pśecej dožywiś, jo mě něco fělowało. Njejsom sebje samu wopšawdu wucuś mógała, jo samo nic pśenjasć. Som wjeliki njeměr we sebje zacuwała. Z tym jo kóńc był, ako som zasej slědk na wjas śěgnuła.

Swój menetekel som dožywił w Halle nad Solawu 9. oktobera 2019. Jaden pšawicaŕski złosnik jo wopytał masowe mordaŕstwo na Žydach, z tym, až jo se kśěł zadobyś do synagogi města na nejwušem žydojskem swěźenju. Ako njejo se to raźiło, jo wusmjerśił dwě njewobźělonej wósobje. Nimska politika jo to wótbyła ako statk jadnotliwego błudnego. Tomu tak njejo było.

Masaker, kenž jo wugbała teroristiska kupka Hamas w Israelu w oktobru 2023, jo źinsa pśisamem wótzabyty. Město togo se pyrje stare antižydojske klišeje. Něga jo se groniło, až Žydy kóńcuju kśesćijańske źiśi za ritualne zaměry, źinsa se groni, až Žydy daju wugłodnuś źiśam w pasmje Gaza abo zastśělaju njewinowatych ciwilistow, aby mógali sebje pśiswójś jich domownju.

Zapšawym jo ceło banalne: Israel ma kužde pšawo, pśeśiwo teroroju se woboraś, kužde pšawo, swójich wuwlaconych staśanow wulichowaś a kužde pšawo, pśichodnym napadam zadoraś. Cionizm groni pśipóznaś, až Israel ma pšawo na eksistencu a móžo w lichośe a w měrje ze swójimi susedami žywy byś.

Jo wjelika gluka, až w 40ych lětach njejsu měli daniž live tikery daniž TikTok. Cogodla? Skerjej nacije by marskali napady aliěrowanych ako mórźenje luda a swětowa zjawnosć by góniła na měr ze Tśeśim rajchom. Měr pó 2. swětowej wójnje pak jo akle pśišeł, ako nacistiska Nimska jo była póbita. Swět njoco wiźeś, co Hamas co dojśpiś. To njejo stat Palestinarjow, ale znicenje Israela­. Hamas jo zwólny, woprowaś dwa miliona Palestinarjow. Ja njok Netanjahua wuwinowaś. Wjele zmólkow jo se jomu raźiło, ako prědne, wójnu zawcasa zakóńcyś. Ale kritikarje Israela se wopěraju wiźeś wěrnego zawinowarja.

Hdy je was posledni raz něšto prawje putało?

Wopytach před něšto tydźenjemi hóstne předstajenje Nederlands Dans Theater & Complicité w Berlinje: Figures in Extinction zaběra so ze změnu klimy a towaršnosće w třoch dźělach. Choreografka Crystal Pite a dźiwadnik Simon McBurney staj so wjacore lěta z wšelakimi aspektami zaběrałoj a je za jewišćo zhusćiłoj.

Hižo prěni wobraz mje emocionalnje jimaše: W srjedźišću prózdneho jewišća čapa rejowar. Při ramjenjach přičinjenej stej rohaj, někak połdra metrow dołhej. Pomału započnje so ćěło pohibować a sformuje wšelakore zwěrjata: Jónu stanje so z bodźakomaj elefanta, jónu nastanje gacela, dalši króć zběha so z křidłomaj kaž ptak. Dźěćacy hłós zaklinči: »Što to je? – Nětko je preč. – Přińdźe zaso?« Prěni kruch wěnuje so na jadriwe wašnje krasnosći našeje přirody – a zdobom wutupjenju rostlinow a zwěrjatow. Cunje, hdys a hdys tež z pomocu komiki, putaja rejowarki a rejowarjo ensembla hosći, ani jednoho mylenja w publikumje njeje. Kak so krasnosć w brutaliće wotbłyšćuje je lědma k wutraću. Prašam so, kak mam po 25 mjeńšinach dalšej kruchaj recipować. Sym nětko hižo połnje wobdarjena, po wobsahu a wot indiwiduelneje sprawnosće napřećo ćělnosći jako zakład wšeho byća.

Japoštoł Pawoł pisa Galatam:

»Do swobody je nas Chrystus

wuswobodźił. Stejće tuž mužnje

a njedajće so znowa do kwakle

wotročstwa zapřahnyć« (Gal. 5,1).

Pawoł bě so přećiwo druhim japoštołam přesadźił, kotrež chcychu młodu křesćansku wosadu do wotročstwa wjac hač 600 židowskich předpisow nuzować. Tute slubjenje swobody bě najskerje jedna z přičin, zo so w njewólniskim a potłóčowacym Romskim imperiju křesćanstwo přesadźi a zo bu wone 300 lět pozdźišo pod kejžorom Konstantinom statna nabožina.

Ale hižo Pawoł postara so wosobinsce wo to, zo wozjewichu na koncilu lěta 325 dogmy. Do tutych dyrbjachu wšitcy křesćenjo wěrić. Jich bu stajnje wjac, předpisow pak tež. A tak začuće njeswobody přiběraše. Tomu spyta so lěta 1517 Martin Luther ze swojimi tezami wobarać.

Ale tež po reformaciji bě duchowna a towaršnostna swoboda wobmjezowana. Luther bě k wjercham wućeknył, zo by swoju reformaciju před so pozběhowacymi burami a před katolskim kejžorom wuchował.

Nowy pospyt, sej swobodu wudobyć, bě Francoska rewolucija pod hesłom »Swoboda, runosć, bratrowstwo«. Ale tež tutón wulki pospyt je »Swjata alianca« kejžorow a kralow po­tłóčowała. A tež rewolucije 19. lětstotka wjedźechu jenož zdźěla k wjac swobodźe. Tehdy wožiwi so ideja, kotraž bě hižo w starej Grjekskej wažnu rólu hrała a kotraž bě wusko ze swobodu zwjazana: demokratija. Rewolucionarojo wojowachu wo prawo luda na sobupostajowanje: wo parlamenty, zastupnistwo cyłeho­ ludu a přećiwo aristokratiji.

Spočatk septembra dožiwimy dalši wulki wjeršk tu w Serbach: pasionske hry w Chrósćicach. Lětsa njebudu jenož hosćo z našich susodnych wsow abo ze srjedźneje a Delnjeje Łužicy přitomni – ně, tutón raz přijědu 80 delegacijow ze šěsnaće europskich krajow, zo bychu sej našu serbsku pasionsku hru wobhladali. Na předstajenje pod hołym njebjom na jewišću farskeje łuki přizamknu kongres wo stawiznach a woznamje tajkich, wot lajkow předstajenych pasionskich hrow.

Wobhladaš-li sej přeprošenski widejo, kotryž je studijo LUCIJA zestajało, widźiš nimo wurězkow nabožnych wjerškow w Chrósćicach tež prócu dołheho přihota. A tola móža lětuše pasionske hry wjace być, hač wuznaće k wěrje:

Nic jenož na nabožnym polu, ale tež hladajo na rěč, wuměłstwo a narod stejimy my Serbja tónkróć w srjedźišću, na kotrež hosćo z europskich krajow hladaja. Přiwzaće do zjednoćenstwa Europassion w lěće 2017 a lětuše hry kaž tež kongres we Łužicy, je měznik a kročel k mjezynarodnym připóznaću ale tež akceptancy Serbow. Spočatk septembra steji nimo hłowneje pasionskeje hry mjenujcy tež serbska rěč w fokusu. Hra, kotruž dźiwadźelnicy serbsce předstaja a kotruž simultanje do němčiny a jendźelšćiny přełoža, pokaza, zo ma serbska rěč domiznu. A to tu pola nas w Hornjej, srjedźnej a Delnjej Łužicy.

Na zahajenskim wječoru Kamjenskeho jubilejneho swjedźenja pjatk, dnja 15. meje, wotmě so wotewrjenje wosebiteje wustajeńcy »Aberglaube und Magie« Zapadnołužiskeho muzeja w Kamjencu.

Na zarjadowanskim wječoru poda měšćanosta Roland Dantz w postrownym słowje krótki dohlad do inicialneho dźěla załoženja wustajeńcy. Na nim stej so mjez druhim Kulturny rum a Serbski institut wobdźěliłoj. Wobsahowy zastup poda knjeni dr. Hozyna. Jedna centralna mysl za přistup k temje je, zo so to, štož so po zwučenym kategoriskim wašnju myslenja jako přiwěrkojtosć rozumi, wot časoweho a situatiwneho zaramikowanja wotwisuje, zdźěla tež z perspektiwy mocy. W srjedźowěku posudźowaše cyrkej formy ludoweje nabožnosće zdźěla jako přiwěrkojte. Po reformaciji płaćachu pola lutherskich duchownych katolske wašnja a jednanja jako přiwěrkojte abo njesprawne. Z moderneje perspektiwy pak su jednotliwe stejišća z doby rozswětlerstwa hižo zaso skoro absurdne.

Wustajeńca »Christina Grecojc – poezija pśirody« nam pokažo inspirěrujucu symbiozu dweju kulturowu

Z Chóśebuza. Aktualna wósebna wustajeńca w chóśebuskem Serbskem muzeju wulicujo tšojenje jatšownych jajow a hyšći wjele wěcej ako to. Což how se wulicujo, jo wósebne tšojenje zwězanos-ćow. Symbolowa rěc na tradicionelnych serbskich jatšownych jajach stupa do dialoga z awstralskimi dot-paintingami, kótarež wopśimjeju rowno tak bogatu a spóźiwabnje pódobnu symbolowu rěc – tak my nadejźomy uniwersalnu, cłowjesku rěc. Wuměłcowka, kótarejž mamy za to se źěkowaś, až nam na jadnoraznu wašnju zmóžnijo, taku wušej 15.000 kilomejtarjow pśesegajucu rezonancu dožywiś, jo Christina Grecojc (Grätz). Jeje wustajeńca, ako jo se 21. měrca wótwóriła, ma titel »Christina Grecojc – poezija pśirody«.

»Pśez wuměłstwo a specielnje pśez symbole móžomy se uniwerselnje dorozměś. A to mam za pśeliš wjelicne«, groni Christina Grecojc. To jo wopšawdu fasciněrujuce, se tak pšawje do togo zamysliś. A teke Gabriele Grubowa, wjednica fachowego wobłuka za kulturu w chóśebuskem měsćańskem zastojnstwje, kótaraž jo lawdaciju k wernisažy źaržała, jo toś ten aspekt uniwersalneje symboliskeje rěcy wósebnje wuzwignuła, rozwijajuca mysli wokoło dypka ako kóńc a zachopjeńk. »Něco wugótowaś z dypkami a smužkami jo źěl nejstaršych wuměłstwow. Jo spóźiwabne, až take małe znamješko jo taki mócny wugótowański srědk!« Pśeto akle we wězbje, gromaźe z wjele drugimi strukturnymi źělkami dostanjo jadnučki dypk abo smužka zmysł – gaž jo źěl wěstego mustra.

Bolosće. Zwotkel wone přińdu a kak na nas skutkuja? Bolosće, hač emocionalneho abo ćělneho razu, agěruja kaž haćidło, kotrež wotběhi ćěła wobćežuje.

Nazhonjenja nas wuča, zo je ból mjez druhim tež mócna pokazka něčeho, štož mamy w swójskim žiwjenju změnić, snadź samo znowa zrjadować. Druhdy horjo nastawa, hdyž něchtó abo něšto naše hranicy překročuje. Sy telko spóžrěła, tola mócne začuća njejsu wupuć z twojeho ćěła namakali. Abo sy so snadź přežadała, dokelž sy přewjele naraz chcyła. Abo sy cyle jednorje wot swójskeho puća wotbočiła. Zamołwitosć, so luboznje wo sebje a wo swójsku strowotu starać, njeje jara popularna. Hišće mjenje, sebi čas za to zaplanować.

We wuznamnym němskim časopisu »Publik-Forum – kritisch, christlich, un-abhängig«, namakaš w najnowšim wudaću wulki nastawk wo burskich wójnach w Němskej před 500 lětami. Wězo je tam rěč wo wulkich zběžkach burow, kotrež so najprjedy w Šwabskej wotměwachu. Tam běše so, kaž wopisa tehdomniši chronist Johannes Kessler, pječa 30 000 burow zhromadźiło. Mjezy nadpismo wobšěrneho nastawka rěka »Prěnja němska rewolucija« a na prěnimaj stronomaj je pod nadpismom wulki dwustronski pisany wobraz jako wurězk hoberskeje mólby. Ju je NDR-ski moler Werner Tübke w Panorama-muzeju w Bad Frankenhausenje zhotowił.

A wězo dopomnich so na wučbu stawiznow na Serbskej wyšej šuli, hdźež běchmy wo burskich zběžkach w Serbach rěčeli. Ale mamy mjez tym »Sorbisches Kulturlexikon« a tež tam je wobšěrny nastawk wo burskich zběžkach pola nas a hišće dalši wosebity: wo roboćanstwje. Wón započina so z definiciju burskich zběžkow: »Jedna so wo najkonsekwentniše wašnje spjećowanja burskeho wobydlerstwa přećiwo roboćanstwu a druhim formam socialneho a ekonomiskeho potłóčowanja.« Dale je rěč wo tym, kak wuklukowanje burow přiběraše, kotřiž běchu dźědźičneho poddanstwa dla kruće na swoju pódu wjazani. Prěni mjenowany zběžk w Serbach bě tež hižo před 500 lětami, mjenujcy lěta 1525.