Som wótrosła na płonem kraju, abo na lanźe, kaž serske luźe tuder rad gronje. Ako su tegdy granice padali, což jo nam wunjasło drogowańsku lichotu a wjele lichego casa, njejo było za móju familiju móžno, se něźer daloko dojěś, na pśikład do Ameriki. Z bratšom smej se grajkałej na gumnje a w góli z drugimi źiśimi, kótarež teke njejsu měli pjenjeze. Což wó dalokich krajach wěm, som w telewiziji nawuknuła. Na pśikład z ameriskich filmow. Naš sused, kótaryž njejo měł žednu kablowu telewiziju, jo na ka­nopeju sejźeł a z nami filmy glědał wó złych Indianarjach a wjelikomyslnych běłych cowboyjach. Póněcom jo se pśi­wucył, wu nas dermo sobu wobjedowaś! Naša familija ga jo góspodliwa. Ale to jo druga starosć. Z małym bratšom njejsmej rozměłej, cogodla te połnage Indianarje njekśě se z tymi cool woblaconymi běłymi w dobrem rozdźěliś ten wjeliki prozny kraj? A pórědnje engelšćinu teke njejsu wuměli. Mej z bratšom smej zawcasa wuknu­łej engelski. Starjejšej stej kśěłej nama zmóžniś glucny pśichod. Njewěm, cogodla, ale to źo jano z engelšćinu!

Indianarje njejsu mě byli pśeliš sympatiske, pśeto njejsu měli žedne rědne domy, kaž Amerikanarje. A wóni, jo sused gronił, telik alkohola njeznjasu kaž my. Z tym jo měnił sebje, ale to jo druga starosć. Wóni njejsu byli cool. Ja pak som kśěła cool byś. To jo se malsnje změniło, ako som póznała Winnetouwa. Nic togo z filma, ale muskego, kótaremuž jo se napšawdu tak groniło! Wón jo był atraktiwny młody muski, a ja běch młoda, rowno wósymnasćo. Smej se póznałej w lěśojskem lěgwje na literarnem workshopje. Mě jo integracija z Winnetouwom lažko pśišła. Wón jo był syn Indianarja z Ameriki a pólskeje žeńskeje ze Rzeszowa. Winnetou jo powědał pólski a teke pitśku Maně. To jo rěc jogo nana. Kak romantiski jo to klincało! Njejsom daniž słowcycka rozměła. Ale som žedne jogo sadow z głowy nawuknuła kaž spiw.

Njedawno so reporter »Rozblada« po syći šmjataše a namaka w mjezwočowej knize (facebook) třirěčny postrow. Fachowcy EURO-regiona jemu wjesele wujasnichu:

»Wjacerěčnosć ma přichod! Wulkomyslni smy tónkróć delnjoserbšćinu do našich dobrych skutkow zapřijeli. Jako připućowarjo do Łužicy počesćimy rěč indigeneho ludu Łužičanow. Chcychmy Serbow překwapić.«

Nó, to je so jim poradźiło.

Na domoródnych ludowuměłskich wikach dźě předawaja so hižo hodowne kule z mustrami serbskich jutrownych jejkow.

Duch časa wjedźe tuchwilu syły ludźi wšěch předrentnarskich starobow do tak mjenowanych tattoo-studijow, hdźež jim mjenje abo bóle wěcywustojny čłowjek wšelakobarbne juški pod kožu syka, zo krej jenož tak běži. Hdyž so koža nošerja podkóžneje wuměłskeje twórby poněčim změruje a rany zažija, wostanje wobrazk tam w najlěpšim padźe hač do kónca žiwjenja – jelizo jón njezlikwiduješ. To so čini wězo zaso z techniskej namocu.

Reporter rozblada je w Choćebuzu na Grodkowskej dróze zetkał tetowěrowaneho muža, kiž je so dał wot mustrow na serbskich jutrownych jejkach inspirěrować.

Prašenje: Z tutymi mustrami pisanja Serbja jutry swoje jejka. Čehodla sće sej Wy wjelče zuby dał na pažu tetowěrować? Muž: Tak móža je wšitcy wobdźiwować, a nic jenož moja žona …

Naše nałožki so potajkim njezhubja, ale stajnje dale wuwiwaja. Zajimawe zetkanje dožiwi reporter rozblada tež wóndano w Błótach při čołmikowanju, hdźež pyšeše wobraz Delnjoserbowki jakne bristwo młodeje žony.

Wot lěta 2020 maja nowu stajnu wustajeńcu. Za čas korony njeje přistupna była, ale wotwonka a nutřka na dworje kaž tež horjeka na »nasypje« hrodźišća smědźachmy so njedźelu, na dnju maćerje wuchodźować. W darmotnje nam do kašćika tyknjenej němskej nowinje běchu na prěnjej stronje wšěm maćerjam na čestny dźeń slubili kusk burskeho tykanca a šalku kofeja: darmo. Předawarce pječwow, piwa, kofeja a limonady pak njeběštej tak zahe připołdnju nowinu hišće čitałoj.

Wujasnjenske stawizniske tafle we wonkownym dźělu muzeja su so dwurěčnje zešlachćiłe: mjenujcy němsce a jendźelsce. Serbšćinu dale wšudźe podarmo pytaš. Jeničce na pisanej chorhoji nad zachodom čitach samlutke słowo »WITAJ«. Ani minimum wočakowanjow, zo bychu so znajmjeńša mjena tudyšich městow a wsow dwurěčnje podali, njeje so spjelnił. Za nowe wuhotowanje, to dyrbi so připrajić, su so zjawne srědki wužiwali. Tež z dawkow serbskich dźěławych.

Kaž z ničeho tu naraz bě:

Po wšěch krajach bije zlě,

so njewidźomny wupěra

smjertny wirus čłowjestwa.

Lěto žno swět wohroža

hórje wón dźeń wote dnja,

traši ludźi surowje,

wjedźe samo do smjerće.

Ta pandemija najhórša,

kiž porjad swěta powala,

ze Chiny pječa wuchadźa

a přežada wšě knježerstwa.

»Korona« hrózbu mjenuja.

A strašniša mutacija

je žadławeho wirusa!

Štó jón sputa, znješkódnja?

W mnohich krajach pytaja

kmany lěk pře mordarja.

Wšelako jón měšeja

wjeselo so dobytka.

Z njehaćenej spěšnosću

ludźo ćěrja k šćěpjenju

z wulkej wšitcy nadźiju,

wućeknyć tak před smjerću.

Europa naša, bohata,

wšelako so wobara.

Ji poslednja je nadźija:

ta rjana chinska nahubka!

BOMIKOWA

Ja wjac njemóžu. Mi dosaha. Kónc. To tla žane žiwjenje wjac njeje. Cyły dźeń jenož nutřka. W kuchni. Na konopeju. Na hajzlu. Zaso w kuchni, byrnjež šće docyła hłódny njejsy. Ale někajki rytmus abo dnjowy plan wšak dyrbiš měć. Zaso na konopej. Popołdnju kusk po měsće teptać. Snano spěšnje něšto nakupić. A ani to so mi nochce, wšako dyrbimy sej při tym nětko tež hišće poł mjezwoča zakryć. Pola někotrych to snano nješkodźi, ale ja mam šikwa­ne mjezwočo. Je naša njeboh mać znajmjeńša přeco prajiła. Potom zaso do bydlenja a samsne znowa: kuchnja, konopej ... Mi to tak na čuwy dźe.

»Zaběraj so tola někak«, su mi wšitcy mudrje při telefonje radźili. Abo přez tónle internet. »Ty tla sy jako mały hólc přeco rady puzzlował, njeby to něšto było?« To běše před 50 lětami! Potom sym tola puzzle wu­hrjebał a započał. Po pjeć mjeńšinach bě wobraz ze znatym čěskim­ knoćikom zestajany. Što móžu ja za to, zo ma mój puzzle jenož 12 dźělow! Potajkim něšto druhe.

»Ja sym wšitke moje knihi po barbje sortěrowała, to bě zdobom kaž meditacija.« Hdyž sym posledni a zdobom prěni raz meditěrował, sym po mjeńšinomaj pječa tak wótře smorčał, zo su mje z meditaciskeje rumnosće won njesć dyrbjeli. Potajkim knihi po barbje sor­těrować. Pohladam na polcu, zo bych započał, a widźu, zo sym hižo hotowy. Wobsedźu jenož 23 knihow. Rjad Karla Maya. Wšitke ze zelenej wobalku. Wo čer­ta. To móžeš wobłudnić w tajkim małym bydlenju. Čehodla sym ja wopica w januarje hižo cyłu budu barbił. To by nětko idealna zaběra ... Staru pěc, ale mje wšak do Obija njepušća. Hdy nož by susod Korla jenož doma był. To bychmoj po zwučenym wašnju – a z wot­powědnym předpisanym wotstawkom – zaso w schodźišću wo najnowšich bladach w domje filozofować móhłoj. Tón steji pak nětko wodnjo a w nocy na dźěle. Wažny muž, mjeztym samo za cyły naš system. Systemrelewantny takrjec.

My Serbja smy zawěrno bohaći na dobrych a smjerć dobrych tradicijach. Jedna ze smjerć dobrych tradicijow je basnjenje. Kelko serbskich basnikow je z klina našeje rjaneje Łužicy wušło! Šěsćdźesat zešiwkow wopřijima rjad »Serbska poezija«, Olymp serbskeho basnistwa. A zwjeselace je, zo je tale smjerć dobra tradicija tež w našej młodej generaciji žiwa. To je mjez druhim lońše Literarne wubědźowanje LND a Załožby za serbski lud zaso pokazało. Syła młodych pisacych – najmłódši wosom lět! – je basnje zapodało. Sam sym był čłon jury a mje je runjewon wozbo­žiło, zo bě mjez nimi telko wušiknje rymowanych. Je dźě čisće rymowana baseń nonplusultra wšeje poezije. Haj, naša młodźina wě wo wuznamje rymowanja za traće našeho ludu, byrnjež tola »serbski basnić«, z čistymi žónskimi a muskimi rymami, »kus dźěła ćežki jara ... je, a – dźaka w Serbach mało«. Ně, »słónco serbskeje poezije« bohudźakowano »hasło« njeje, kóžde ranje nam znowa schadźa, njedźiwajcy toho, zo wjetšina ludźi dźensniši dźeń jeho schadźenje hižo zańč nima­. Lědma wotućiwši z poł woči­njenymi wočimi chcyćiwa na smartfon pohlada, ležacy wšu nóc pod hłowakom, zo nje­by božedla bóh wě što skomdźiła, a wostanje na wobrazowce wisajo, čehoždla tale wjetšina ludźi dźensniši dźeń wozbožace schadźenje słónca prosće skomdźi. Haj, wono na­dal­ schadźa. Wutoru po jutrach na přikład, słónco bě runje schadźało, da je mi młody basnik, kotrehož mjeno do toho njeběch znał, z mejlku baseń pósłał – wěsće běše jutry doma kaž my wšitcy a měješe wjele chwile za bas­njenje –, na kotrejž sym so, dohla­dawši so jeje připadnje w dźankmejlkowym kašćiku, hdźež bě so zabłudźiła, wulce radował. A dokelž dyr­bimy w tychle ćežkich časach pře­dewšěm na to dźiwać, zo nam wone humor njerubja, sym so młodeho basnika nablaku prašał, hač směm jeho baseń wozjewić. Najprjedy njeje to chcył, je wotmołwił, zo baseń tola ćišćahódna njeje, zo by so naposled jenož hańbował, ale po třećim­ abo štwórtym borkanju je do­ toho zwolił – z wuměnjenjom, zo anonymny wostanje. A tak smě Rozblad dźensa baseń anonymusa prawozjewić:

Lubi bratřa a sotry, w zwisku z trajacej strukturnej změnu a jeje wužadanjemi pytaja Serbja za móžnosćemi wliw wukonjeć a sej něšto za serbstwo wužebrić. Jedyn móžny, jara legalnje wupadacy puć je ćišć na politiku. Politikarjam maja so serbske problemy direktnje předstajić. Waha a wuznam tutych pro­blemow njetrjebatej so dale wopodstatnić, dokelž wěmy: Traj­ne in­formacisko-propagandowe wotwěsćenje našeje dźěławosće zmóžnja na wyšim stopnju tworjenje systema kadroweho kubłanja wot­powědnje potrjebam. Zo by tute prócowanja podpě­rała, organizuje a płaći Załožba za serbski błud wotnětka dalekubłanja na serbskeho politikarja. Klučowy element politiki su narěče, a štó je hač k wothło­sowanju přetraje. Njezabudźmy pak, zo dyrbi so jara dokładnje dozěrować. Za to zwučuje nětko česćelakoma młoda garda serbskich politi­karjow z uniwersalnym kodom po pólskim wašnju:

Uniwersalny kod za narěče

Zwjazuj někajke wuprajenje ze stołpika I z dalšimi z tamnych stołpikow (po šemje I-II-III-IV) a dóstanješ uniwersalny tekst. Móžnych kombinacijow je 10.000, štož dosaha za 40 hodźin narěčow.

I

II

III

IV

Lubi bratřa a sotry!

zwoprawdźenje nakres­lenych programowych nadawkow

nuzuje nas k analyzy

eksistowacych admini­straciskich a financnych wuměnjenjow.

Na druhim boku:

wobłuk a městno kubłanja kadrow

spjelnja bytostnu rólu při wuhotowanju

dalšich wuwićowych směrow.

Podobnje zwěsćamy:

stajny přirost mnó­stwa a wobłuk našeje aktiwity

wužada sprecizowanje a wopisowanje

systema powšitkowne­ho wobdźělenja.

Njezabudźmy pak:

aktualna organizaciska struktura

pomha při přihotowa­nju a zwoprawdźenju

stejišćow wobdźělni­kow napřećo stajenym nadawkam.

Tute wašnje je směro­dajne, přetož

nowy model organiza­ciskeje dźěławosće

zawěsća šěrokej skupinje wobdźělenje při wuhotowanju

nowych namjetow.

Praktika wšědneho dnja pokazuje:

dalše wuwiće wšelakich formow dźěławosće

spjelnja wažne nadawki při wudźěłanju

směrow pokročowace­ho wukubłanja.

Waha a wuznam tutych problemow njetrjebatej so dale wopodstatnić, dokelž wěmy:

trajne informacisko­ propagandowe wotwěsćenje našeje dźěławosće

zmóžnja na wyšim stopnju tworjenje

systema kadroweho kubłanja wotpowědnje potrjebam.

Po wšelakorych boha­tych nazhonjenjach, hodźi so rjec:

zmócnjenje a wuwiće strukturow

wuskutkuje připóznaće wahi

wotpowědnych wumě­njenjow za aktiwizo­wanje.

Prócowanje organiza­cije, a wosebje

konsultacija ze šěrokim aktiwom

předstaja zajimawy pospyt zwěsćenja

wuwićoweho modela

Naspomnjene idejowe předpokłady, a tohoru­nja

započatk powšitkow­neje akcije za tworjenje zakładow

ćehnje za sobu proces zawjedowanja a moder­nizowanja

formow skutkowanja.

z pólšćiny adaptował: REINHARDT MJECHKIWON

Gano kazašo se z tym pówabnym gronom na kabaretowy program. Snaź by jasnjej było Jaden tikujo tak – drugi znak. Ale to njeby dosć pókšajźne było, pokazujo ga južo na to, což na kóńcu kuždy wě. A to by Pinkelojc starki rozměł, ale te słowa nadpisma njerozmějašo. Co to ma groniś? Tik dej tikowaś? A wón grypsnjo sebje słowniki a šwyrnjo z palcom pó pismiku »t«. Což namakajo, njespokojni a njepasujo:

tik – ›der Tick‹; tikotaś – ›ticken (rhythmisch, monoton ticken und klicken wie die Tick­tack an der Wand)‹; tikowaś – ›killekille machen‹; tikaś – ›kitzeln‹. Taki njerozym, ten tikotajucy zeger ga njamóžo niko­go tikowaś!

Nět wěm: To jo ortografiska zmólka, to ma byś tyk – ›Tunke, Stippe‹. Teke njerozym: Co dej ten zegarik do tyka tunkaś? A tykowaś? – Znajom jano ruce stykowaś. A to žeden zegarik njamóžo.

Póglědnjom raz pla syna, ako ma górnoserbski słownik. Te njamaju žeden tyk, jano rucni­­karske słowo tykować – ›aus­fachen‹; a tykać jo pla nich ›duzen‹ abo ›[hinein]stecken‹. Bźez­radnosć. Pón wiźi na pó­licy tłuste knigły. Ned ma ten Duden w ruce, a we głowje zaklinkoco a pótikoco (nic ryt­­miski): Te Francozarje su nam to napórali a te Nimce sfal­šowali: Tic – ›wiederkehrende, unwillkürliche Gesichtsmuskelzuckungen‹; Tick – ›lächerlich oder befremdend wirkende Ei­gen­heit, Angewohnheit, sonderbare Einbildung‹; ticken – ›nicht richtig ticken, nicht ganz richtig sein‹.

Serbske napise su zmuśece. To jo znate. Pó sobuzjadnośenju Nimskeje ze zasejźělonyma Łužycoma su njelicobne raze njewinowate kubłane pódwjacorniki tudy bywajuce se zlěknuli, měnjece, až su zamólnje pólsku statnu granicu pśejěli. Kake dłujkodobne škódy z togo změju, nicht njewě.

Strukturna změna po brunicy so tak horco diskutuje, zo su sylzy po zhubjenych wjeskach skoro hižo zaso wuschnyłe. Rěči so pak hłownje wo hospodarskich a socialnych změnach. Wo wuskutkach na wobswět přemało słyšiš a runje tu mamy dosć zajimawe wuwiće. Ze změnami w swěće łužiskich zwěrjatow je so zaběrał jendźelski wědomostnik prof. dr. Korla Darmiwin w swojej knize »On the Origin of Spezis« a redakcija Rozblada měješe wulku česć, so z nim rozmołwjeć.

Prof. Korla Darmiwin: Well, na spočatku chcych jenož mojej žonje wujasnić, z čeho so spezi měša, ale dokelž překwapjacy mały dźěl ludźi to a tež tamne njewě, je ta wěc někak rozrostła.

Darmiwin: Yes, tam je so tež tójšto zaměšało. Na přikład su so łužiske wjewjerčki wot stajneho chowanja před haru so bližacych hórniskich mašinow mjeztym na »njewěrčki« wuwiłe, to běše trend z Delnjeje Łužicy. Tute »njewěrčki« zběraja jenož hišće w nocy worješki a nježeru politikarjam wjace z ruki. Ale tež nócne zwěrjata su potrjechene. Lětdźesatki doł­ho dominowaca lačnosć za profitom je łužiske njetopyrje přeměniła na »brutopyrje« – to rěka, zo wone nětko tež wodnjo našu krej cycaja.