»To je krótczé, to je dłudżé, to kaszëbskô stolëca« – to su prědne słowa drje nejwěcej znatego ludowego spiwa Kašubow. Jano w Kašubskej? Ně, w cełej Pólskej znaju ga »kašubski alfabet« (kašubski Kaszëbsczé nótë, pólski Alfabet kaszubski abo Kaszubskie nuty). Ale co to ma na se, w kraju, źož njepłaśe Kašuby až do źinsajšnego ako pśipóznata etniska abo narodna mjeńšyna?

Bźez cwiblowanja jo, až Kašuby južo dłujko wěcej njejsu mógali ze swójeju kulturneju identitu we takej lichośe žywe byś, ako pó padnjenju zeleznego zapowjeska w lěśe 1989. Móžomy samo wó «kašubskem wózroźenju« powědaś. Pšawniski wiźone se Kašuby jano na bazy jich rěcy šćitaju – powěda se wó »regionalnej rěcy«. Fokus stakim na rěcy lažy a to hyšći pśed woplěwanim kulturnych nałogow. Dajo wšak jaden element, z kótarymž móžomy wobej faktora šykownje ze sobu zwězaś: muziku. Wóna tak a tak jo kšuty wobstatk kašubskeje identity a jo se wopšawdu kontinuěrujucy celebrěrowała. Ironiski jo, až jo tomu tyła wobstojnosć, až jo komunistiska ludowa republika Pólska kašubsku rěc na dialekt zdegraděrowała. Su se w bogatej licbje wózjawili słowniki a publikacije wó »kašubskem dialekśe«. Dokulaž su w komunizmje folkloru pódpěrowali a propagěrowali, su se rowno dialekty mógali w spiwnej formje na jawišćach Pólskeje prezentěrowaś. Źinsa jo stojnišćo kašubskego ako dialekt wětšy źěl passé. Wucynki su pak weto hyšći do wěsteje měry dłymoko zakórjenjone – teke w kašubskej zgromadnosći samej. Pśedewšym młodej generaciji su bóžko to »kašubske byśe« z wjelikim wuspěchom zagnali. Pśeśiwo tomu slědne dwaźasća lět aktiwnje wójuju. Etablěrowanje šulskego systema wubuźujo wjeliki zajm, tak až licba źiśi, kótarež wuknu w šuli kašubski, sega pśecej bližej 20.000. Tendenca stupa lěto wob lěto! Za rewitalizaciju kultury a rěcy jo wšak jeje witalita wažna, howac grozy tšach, až se Kašuby ako wěsty part atrakcije a žywy muzej pód gołym njebjom pśenjeroźiju.

Bernd Pittkunings Foto: nowinski foto/Stefan OttoJurij Brězan jo raz gronił, až nimšćina jo jomu wócyniła źurja do swěta. W pśedsocialistiskem casu jo było mało serbskich knigłow, a te su měli zwětšego serbsku temu. Chtož źinsa ako Dolnoserb njama zajm za stawizny a nałogi, abo njamóžo hyšći dolnoserbšćinu pśed lětom 1991 cytaś, njama wjele móžnosćow, swój duchny horicont z pomocu serbskeje literatury rozšyriś. Ale až njedawa romany w dolnoserbšćinje, ma swóje pśicyny. Licba młodostnych, kótarež teke zwenka šule serbski powědaju, jo z lěta 1990 pśiběrała, ale licba powědarjow a cytarjow jo wó połojcu wóteběrała. Gronje, až 5000 luźi wumějo dolnoserbski. Rěcny niwow wětšyny pak njeby dosegał za cytanje romana. Žeden spisowaśel njoco jano za knigłowe pólicy pisaś. Mimo togo trjeba teke pjenjeze za cas, gaž njecyta ze swójich wuběrnych twórbow pśed źaseś luźimi. Togodla trjebatej dolnoserbski basnikaŕ a cytaŕ nimšćinu. Wudawamy tu słabosć serbskeje rěcy mjazy luźimi rad ako dwójorěcnosć abo pśijaśelnosć napśeśiwo nimskemu wobydlaŕstwoju. Wóna ma swój zakład teke w tom, až wětšy part wót nas ma wšykno, což nimski jo, za pśikładne. Nimce »reforměruju« swóju pisnu rěc, my teke. Nimce njewójuju za dobre žywjenje za kuždego, ale dawaju se wót politiki a koncernow źěliś do pódwjacornych a pódzajtšnych, łužyske samo do Saksow a Bramborskich. Tak na pś. wunamakajo źěl našych intelektuelnych Dolnoserbow wjelike rozdźěle mjazy Dolneju a Górneju Łužycu, město togo aby se starali wó pśipóznaśe znajobnosćow serbskeje rěcy we wšyknych pówołanjach ako kwalifikaciju. To by był prědny kšac, aby młoźina njespušćiła nimsko-serbsko domownju. Až to funkcioněrujo, jo wiźeś we Waliziskej. To tužne jo, až by my potencial měli, ale až njamamy dosć sebjewědobnja. Procentualnje spiwa jano w Bayerskej tak wjele młodych w chorach ako we Serbach. Późěl Górnoserbow z wótzamknjonym studiumom jo wětšy ako pla Nimcow. Kuždy Dolnoserb, kenž serbski pisaś a powědaś móžo, ma źěło. Ale cakaś na wěcej pjenjez wót nimskego stata za serbsku rěc a kulturu jo za starego Fryca. Nimske biblioteki zacyniju, nimske narěcy a pśirěcy se zgubiju, dokulaž źiśi njewuknu rěc starkeje, ale rěc smartfona, aby pózdźej mejstrowali kumštnu inteligencu. Nimska kultura buźo dalej wažny źěl serbskeje kultury, ale jeje pśikładny charakter, ako w casu pśełožowanjow słow biblije do maminych rěcow europejskich ludow, jo mimo. Nam Serbam by mógali źinsa město togo małe ludy, ako indiańske Séliš u Qĺispé (Salish-Pend d’Orreille), pśikład byś. Wóni se njespušćiju na statnu pomoc, ale na swóje mócy. Naše procowarje źěłaju na app za dolnoserbski słownik. Rěc Séliš u Qĺispé ma dwěsćě powědarjow, app »Salish Qlispe 1« južo maju: ze słownikom, rěcnym kursom, muziku a informacijami wó stawiznach.

BERND PITTKUNINGS

Štóž je sej lětsa čorny outfit za schadźowanku wuzwolił, je z tym chcyjo nochcyjo do čorneho trjechił. Hnydom dwaj kabaretaj w programje tematizowachu wotemrěće a smjerć – jónu žarowachu studenća wo serbsku etažu w Drježdźanach a zdruha přewodźachu gymnaziasća »wódneho muža« na jeho posledni wotpočink. Ale wšitko po rjedźe a wot spočatka. Skoro hač na poslednje městno wobsadźena bě žurla hłowneho jewišća Němsko-Serbskeho ludoweho dźiwadła na 145. schadźowance dnja 23. nazymnika 2019. Hačrunjež bě městnosć wospjet zetkawanišćo za studowacych, absolwentow, maturantow a hosći, jewi so přiběrajcy přeće za swjedźeń zwonka města na kraju, a samo wo pućowacej schadźowance na wšelakich městnosćach so rěči. Swjatočny raz za program pak jewišćo dźiwadła bjezdwěla měješe a profesionelna technika domu tomu polěkowaše.

Serbski studentski chór z napadnje wysokej ličbu sobuskutkowacych zahaji galu ze zynkami horceje sawany Afriki. Prawu atmosferu stwori k tomu jewišćowy wobraz, kiž pokaza so chowace słónco na horiconće. Filmowu hudźbu musicala »Kral lawow« zamó dirigent Syman Hejduška z chórom, solistomaj a instrumentalistami přeswědčiwje prezentować. Młody student wučerstwa za hudźbu měješe swój wuměłski cyłk w horšći. Tež na kritiskich městnach zamó jón wušiknje wjesć a njerunosće spěšnje korigować. Hejduška sam chwaleše wuměłske zamóžnosće studentow, jeničce na spušćomnosći bychu hišće dźěłać móhli, wón po programje reflektowaše. Na kóncu spěwa »Circle of life« zběhny jedyn ze spěwarjow małeho plišoweho lawa. Filmowy citat běše radźeny směšk, kotryž by pak kaž scyła wuzwoleny spěw na kóncu programa lěpje skutkował.

W Serbskej kulturnej informaciji LODKA w Choćebuskim Serbskim domje je poskitk dobry a poradźowanje přećelne a serbske, jelizo chceš so serbsce posłužować dać. Wjace městna za spisane a spěwane słowo a za wjetši poskitk dalšich wudźěłkow by za kupcow kaž tež za tu dźěłacych lěpje było. Delni Serbja w Choćebuzu měli tola zasadnje přibližnje telko kaž w Budyšinje Horni Serbja dóstać. Ale tole njeje problem, kiž by sej něchtó z wodźacych srjedźodobnje na blido sćahnył, dołhož dźěło pod skromnišimi wuměnjenjemi někak běži. Mi so zda a tež njelubi, zo so přez lěta nimale jenož hišće wo kubłanskich problemach rěči a pisa. Kaž zo njebychmy měli tež hdys a hdys na druhe pohórški a brachi pohladać, wo změnach a polěpšenjach přemyslować a skónčnje znajmjeńša někotre z hrubych zmylkow poprawić.

Hdyž chcu sej w delnjoserbskej »Lodce« literaturu w hornjoserbskej rěči kupić, mam ju husto hakle skazać. Pódla delnjoserbskeho wšak dosć městna za cyłkowny poskitk LND njeje. Najskerje so w Delnjej Łužicy hornjoserbska kniha hižo lědma kupuje. Njewudani so wšitko poskićeć, štož w Budyšinje maja. Hornich Serbow je w Delnjej Łužicy jenož hišće mało. Z tych něhdźe 90 hornjoserbskich wučerjow a kubłarjow, kotřiž su w času NDR tule dele přišli, a jich swójbow je jenož mała horstka serbsce rěčacych potomnikow wušła abo tu w Delnjej Łužicy wostała. Kaž by čas wotběžał. Powójnski spagat mjez tudyšimi třomi rěčemi znaje dotal stajnje jenož jednoho dobyćerja: němčinu.

Wjesoły bě, štóž je spočatk septembra hišće jednu z požadanych zastupjenkow za wusahowacy šulski projekt Worklečanskeje Serbskeje wyšeje šule dóstał: předstajenje musicala »Quo vadis – dokal dźeš?«, kotrež běchu wučerjo a šulerjo w zhromadnym dźěle wuwili. W štyrjoch planowanych předstajenjach a dalšim přidatnym je cyłkownje 2.500 ludźi w Chróšćanskej »Jednoće« musical dožiwiło, kotraž so na tutych zarjadowanjach ze wšěch šowow pukaše. Wjace hač sto šulerjow 6. do 10. lětnika bě na nim sobu skutkowało – 80 spěwarjow, dźesać hrajerjow a dalši za kulisami – a kóždy króć so jim poradźi, publikum zahorić.

Lisa Marija Cyžec a Marie Luise Paškec w rólomaj Lejny a Aleny a chór pod nawodom Diany Šołćineje Foto: Hanka ŠěnecHižo měsacy do premjery bě w Serbach znate: Tu so něšto wulkeho přihotuje. Lětaki so šěrjachu, Serbski rozhłós připowědźeše z wjele lubjacym nowym popowym spěwom Worklečanskich šulerkow »Dale, přeco dale« wosebity šulski event, spěwarjo musicala předstajichu hudźbne chłóšćenki we wobłuku Mjezynarodneho folklorneho festiwala »Łužica« w Chrósćicach, na wjesnym swjedźenju w Sernjanach – haj samo w Sakskim ministerstwje za kultus w Drježdźanach. Tajke intensiwne wabjenje za šulske zarjadowanje namaka drje lědma runjeća. Snadź bě to hižo prěni přinošk k pozdatnje natykliwej euforiji, kotruž musical skónčnje w publikumje, wosebje pak mjez sobuskutkowacymi wubudźi. Zmóžnił bě so hudźbno-dźiwadźelniski projekt dźakowano ideji a angažementej wučerskeje trójki, wobstejaceje z Diany Šołćineje, Bena Hojera a Symana Bjarša. Jim so poradźi mjez šulerjemi telko zahoritosće, wjesela a zapala budźić, zo so tući jako wulki šulerski cyłk wutrajnje do wobšěrnych přihotow musicala dachu. Cyłe zašłe šulske lěto hač k premjernemu předstajenju so tydźensce zetkawachu, zo bychu wuwiwali a zwučowali spěwy, wotběhi a sceny za musical. Intensiwnej probowej lěhwje dopomhaštej k dalšemu skrućenju a zdokonjenju nadawkow kóždeho jednotliwca. A próca je so zawěrno wudaniła. Publikum měješe swoju radosć nad wjeselom a zahoritosću, kotraž z kóždeho sobuskutkowaceho prudźeše – wosebje z impozantneho chóra młódšich a staršich šulerjow a šulerkow pod nawodom Diany Šołćineje. Tež hladajo na to, zo jednaše so wo projektowy chór – Worklečanska wyša šula nima swójski šulski chór, kiž by regularnje zwučował – njech je ćělesu za jeho spěwnu kwalitu wosebity kompliment wuprajeny. Bjezdwěla bě so spěwarjam tu jónkrótne dožiwjenje zmóžniło. Štó drje ma w swojich młodych lětach składnosć, we wulkim cyłku spěwać a to popowe hity z přewodom live-band z wotpowědnym espritom, kajkuž sej hudźba žada? Na dźěćoch a młodostnych bě widźeć, kak tutu wosebitu atmosferu do so srěbaja.

Tak kaž spěwarjo prezentowachu tež hrajerjo na wulkim jewišću chwalby hódny wukon. Něhdyša dźiwadźelnica NSLDź a režiserka Liza Čornakowa bě Jasmin Bulankec, Lisu Mariju Cyžec, Verenu Čornakec, Luizu Kralec, Lydiju Krječmerjec, Marie Luisu Paškec, Franca Bulanka, Steve Dórnika, Feliksa Jacobija a Wincenca Kilanka na jich róle přihotowała a jich dźiwadźelniski talent wuwabiła. Woni zawostajachu přez cyłe předstajenje zaćišć, zo so w swojej róli derje čuja a so z wobsahom identifikuja. Tole bě jedna ze sylnych stronkow libreta, kiž bě šulerjam a šulerkam po wobsahu runje tak kaž po rěči bliski a awtentiski.

Znaty Budyski fotograf Jürgen Maćij móžeše w poslednich měsacach na dwě přewšo wuspěšnej wustajeńcy zhladować. W Kamjenskej słodarni wotmě so wot 26. julija do 29. septembra fotowustajeńca »Městnosće pisanja. Łužiscy spisowaćeljo« a wot 7. septembra do 3. nowembra pokaza so we Wuchodosakskej wuměłstwowej hali w Połčnicy fotowustajeńca »Wuměłcy Hornjeje Łužicy 2«, kotraž je pokročowanje jeho w lěće 2009 wudateho prěnjeho zwjazka. Nětko, dźesać lět pozdźišo, móžemy so nad dalšej wobšěrnej knihu z cyłkownje 70 fotowymi portretami wuměłcow wjeselić, kotrež maja swoje korjenje abo srjedźišćo žiwjenja a tworjenja w Hornjej Łužicy. Projekt bě zhromadne dźěło mjez fotografom a towarstwom Kulturne koło Ernsta Rietschela, kotrež wobaj zwjazkaj tež wuda.

Wuměłc zetkawa wuměłcow: Wustajeńca Künstler der Oberlausitz Jürgena Maćija we Wuchodosakskej wuměłstwowej hali w Połčnicy, 07.09.–03.11.2019W swětłej a wulkej wuměłstwowej hali witachu wopytowarja najprjedy wuměłske twórby dźesać wuzwolenych wuměłcow. Eksponaty sahachu wot zwuzdźeneje ekspresiwity Manfreda Schuberta, rodźeneho Budyšana, přez kubistiske krajiny Martena Kirbacha, rodźeneho w Zhorjelcu, hač k sensibelnosurealnym wobrazam Carly Weckeßer, rodźeneje w Jonsdorfje. Pola twórbow Ansgara Skiby, rodźeneho w Drježdźanach, napadnje, zo rysuje wuměłc hišće ze slěbornym pisakom, kaž je jón tež Otto Dix nałožował. Dalše twórby a plastiki přewodźachu wopytowarja do zadnjeho wotdźěla, hdźež móžeše so do portretow zanurić. Mólby, rysowanki, plastiki, keramiki abo rězbarjene dźěła pak na Maćijowych fotach hłownu rólu njehraja, skerje decentnje wobraz wudospołnjeja. Fokus leži na wuměłcu jako wosoba a čłowjek, čehoždla nastachu portrety pola wuměłcow doma abo w ateljeju. Tući sedźa, steja, su přilehnjeni k blidu abo k jednomu ze swojich dźěłow, hladaja jasnje a direktnje abo so lochce do kamery směja.

Po starobje wot 28 do 97 lět je paleta portretowanych wuměłcow šěroka a kóždy jednotliwy wobraz skići šansu, hłubšo do jedneje wuměłskeje duše hladać, dokelž nawjazuje portretowany ze swojim pohladom zwisk k wobhladowarjej. Při tym pomha tež, zo su wobrazy čorno-běłe, tak zo žana pisanosć abo barba wot bytostneho njewotwjedźe. A tak wuhladaš we wustajeńcy a w knize mjez wjetšinu němskich wuměłcow tež serbske wobliča kaž na přikład molerku Měrku Pawlikowu, rodźenu w Lipsku, Maria Ošiku z Worklec abo Marcela Noacka, rodźeneho w Mužakowje, kotryž dokumentowaše intensiwnje a na dlěši čas pozhubjenje srjedźołužiskich wjeskow přez brunicu. Dale zastupjenaj staj we Wojerecach rodźeny moler a fotograf Michael Kruscha a filmowča Frauke Rahr, kotrejež dokumentariski film »Wopyt w domiznje« wšědny dźeń serbskeje žony z Rownoho dokumentuje.