Štó jěcha tak pozdźe přez nóc a wětry?

To z dźěsćom nan je chwatny a chětry.

Wón dźerži hólčka kruće na łónčku,

dźěćo třepota w njeměrnym sónčku.

»Mój synko, će dračuje zła sonina?«

»Hlej, nanko, njewidźiš Wólšana?

Z wlečku a krónu Wólšana!«

»Mój synko, će zamyli kurjawa.«

»Ty dźěćo lube, pój, ze mnu dźi!

Sej hrajkamoj, lubić so budźe ći.

Kolebać budźe će moja maćer

a spěwać chcemy zhromadnje paćer.«

»Nano, mój nanko, ty njesłyšiše,

što Wólšan runje mi slubješe?«

»Změruj so, synko! Najskerje

hra wětřika z lisćom će norješe.«

»Chcył hólčik, ty šikwany, ze mnu hić?

Moje dźowki chcedźa ći košulku šić,

kiž swěći so w rejce w měsačku běła.

A do spara holca ći pěsničku spěwa.«

»Mój nanko, mój nanko, njewidźiš dych

Wólšana dźowkow rejowacych?«

»Synko, mój synko, štož widźach ja,

je prastarych wjerbow šěrizna.«

»Ja lubuju tebje, ja měć tebje chcu,

a jelizo njechaš, tež z namocu!«

»Mój Božo, nětk, nanko, wón saha za mnu!

Wólšana pazory krejčečace su!«

Nanej so grawa, wón spěšnišo jěcha,

hižo je blisko škitaca třěcha.

Mjeztym pak stonace njebožatko

na łónčku nanej bě wumrěło.

   WERNER MĚŠKANK

(J. W. v. Goethe ›Der Erlkönig‹; hornjoserbsce: ›Wólšan‹, 23.07.2025)

Tam wóna lažy, ta mała kněni Šćěpka, z drugimi šćěpkami ceło dołojce w kórbiku pśed kamjenami w burskem domcyku. Zda se ako by kněz Kamjeny­ wjelikeje górcoty dla głosnjej a dłymjej dychał, jo, samo spódobnje stukał. »Ow, jo mě góruco«, měni a kradu pśedychajo. »To ga mě tyjo!« – Kake wólažcenje klincy z jogo słowow.

»Pójźćo ku mnjo nutś, lube šćěpki, aby měli zgromadny dobry cas. Jo tak rědnje śopło how. Ja was wugrěwam. Ja ga som kněz Kamjeny.« Tak wabi toś te wujšpurne a knypate chłošćonki, gaž póžedanje za drjewom jogo wósebnje nuźi.

Kórbik se kipjo, šćěpki śiskaju, žedne klapajuce padnu na twardy śpiny spódk. Žedne se wurownaju, aby se kamjenam pśibližyli. Ale se pśewaliju. Teke kórbik pśekipnjo, ako śiskanja dla rownowagu zgubijo.

Wót dołojka z kórbika se wusunjo njelepa slědna šćěpka, ta mała kněni Šćěpka. Źož jo se kulnuła, wóstanjo lažeca a se njegnjo. Jano lažke tśěskotanje se rozlěga pó jśpě. Suche kaškotanje jo słyšaś. Jej jo zyma, tak naga ako tam lažy. W kórbiku gromaźe z tymi drugimi jo było nanejmjenjej póśopło.

Južo dlejšy cas, pśisamen pśez cełe zymje, jo zabyta w piwnicy lažała. Jaden źeń jo se ze sćěžańki za kopicu sunuła a nichten njejo ju wěcej wiźeł. Cora skóńcnje jo ju stary bur namakał. »No, ty ga sy mě jadna«, jo z pśechwatanim gronił, »a taka zymna a ceło z błyskotajucym pómrozkom wobśěgnjona.« A jo ju gromaźe z tymi drugimi šćěpkami do kórbika scynił.

Cerkwiny zeger dwanasćo

wót torma wusoko bijo.

Witkojc swój 130. burstag ma.

Wócuśona z rowa stawa.

Pětš, na njebjesach, jej pśikažo

Minka, dobra duša, źi pó jsy!

Tamna šula ma tola twójo mě.

Złe duchy pó šuli se šare.

Mina nadawka dla se wjaseli.

Wóna pó šuli tek se šari.

Kokule nacizma su na tofli.

Kak źiśi buchu chóre dla brunosći?

Minka se domarkujo na stary cas.

Take jo wiźěła juž wjele raz.

Tegdy su žyda ze jsy zabili

a njejsu wejc’ »Bog pomagaj« strowili.

Rozgniwana a wobtužona poetka jo.

Wóttergaś swóju bildku co.

Pón wiźi płakajucu gólicu,

kenž Witkojc basni lazujo.

Mina wiźi pón wjednicu,

ak jo tek cłonk Domowiny.

Mina groni: »Njejsy mimo winy,

młoda sotša z Domowiny!«

»Ty njejsy kśěła serbsku klasu.

Město togo maš ty brunu masu.«

Ak krowy srawa na łuce

jo to brune zas’ ducy.

Ty sotša serbojska ze jsy.

How maš mójo dopórucenje.

Stup pšosym doslědka!

Z tobu nic njepójźo doprědka!

Mójim bórkojskim dajom do rady.

Cośo zas žywe byś mimo zwady?

Wumjeśo pórědnje cełu budu!

Abo zacyńśo tu naci-šulu!

Mina se wrośi do rowa.

Zasej źaseś lět cowa.

Gaž z rowa pón stawa.

Šula hyšći złe duchy ma?

Zadźiwa nas dosć a kaž so takle praji a widźiš to, hdźež sy, druhdy je wša naša małosć tola dosć wulka, kaž na stronach po bokach hdźe. Přidamy-li do hromady chěžki Smječkečanskich Kupjeli ksebi, Łuha tež a šće ›Hatkec‹ Hatow a Horhajnka, njedoměrimy kopu našeje małkosće.

Na Kopaču maš Lejpólt před sobu, za tym Hrańcu a zboka Hórki a Nowu Wjesku z Hatami po dole za Klóštrskej rěku. Po Delanskim puću će to ćěri za Hrańcu hač do Delan, a pak dosćěžeš radši Hrańcu po Hatach z Noweje Wjeski ducy za rěku tam po puću, zababjenym ze wšim nad rěku.

Za hatom, něhdy kaž dźens Hrańčarskim, je to tam tež samy skočk za rěku. A tónle blečk běchu sej w Hatach pozdźe nadešli (1821) do Hrańcy tam

za starymi hatkami, kiž so zdadźa tam hišće być pod njebjom na niwatych łučkach ›na Hatkach‹.

Lětstotki je tu kraj pusty, prjedyž hač sej Nowu Wjesku njezałožichu. Tehdy je tam na stronje pod Horjanami wjeska na Hrańcy hakle na połtřeća sta lět stara (1617 Gräntze) a póčnu ju drje po němskim brać na starych pomjezach (1759 Reinßdorff).

Do Serbow so zdawna hotowachu. Knježa z Kamjenca tež. Słušeše jim kraj za Kulowom hač do Delan nad Nowoslicami. Zdala knježachu a dachu

sylzojte złóžki po woknach šmóraja

hdyž powěsće wjedrojće chabłaja

swětło blady šěrjerjow překwapja

tučele slepjeni widźomnje prěkuja

wěšćerjo wo spadkowe dawki wikuja

hrimot a hromot zo skałam rži wutroba

wětřikec stronow dla ćerpi statna wozdoba

w šlewjeru šwihelow zadomi so wostuda

młowojće so nowotarske činki chowaja

w statokach nadźija so słónca za šmóratka

   MĚRANA CUŠCYNA

Lětsa woswjeći Budyski komponist klasiskeje hudźby postmoderny Jan Cyž swoje sydomdźesaćiny. Wobšěrna dwudźělna edicija jeho tworjenja předleži na cejdejkomaj, kotrejež wudaće běše Załožba za serbski lud w lěće 2009 spěchowała. Mjeztym wobkedźbuje so jeho dalše tworićelstwo předewšěm w hinašich formatach. Tak je wón jako produktiwny a respektowany komponist z nowymi idejemi – a jich zwoprawdźenjom – do dźensnišeho pre­zentny.

Wudaće wopřija cyłkownje 23 čisłow z kompozicijemi najwšelakorišeho razu. Z tutej (oficialnej) prěničku nawjaza J. Cyž na tradiciju Druheje Wienskeje šule, kotrejež tworjenje bazuje na dwanaćezwukowej technice a z tym na wodźacym elemenće klasiskeje moderny a postmoderny. Tak předstaji komponist z ›Bagatellu‹, opusom 1 z lěta 1987, zdobom swoju programatiku. Kruch je za basowu klarinetu, trompetu a kontrabas spisał. Jeho partituru kaž tež dalše awtografy namakaš we wobšěrnym bookleće.

Kaž wobkrućenje swojeho přisłušnistwa k Druhej Wienskej šuli slěduje hnydom cyklus ›Štyri spěwy‹ z tekstami Ingeborg­ Bachmann. Wona je awstriska spisowaćelka a lyrikarka – a přisłuša kruhej najwu­znamnišich literatkow 20. lětstotka. Tule nastachu wuměłske drohoćinki, w kotrychž špiheluja so indiwidualne charakteristika, zwuraznjene z pomocu rozdźělneho instrumentarija. Kreatiwny hudźbnik předležacy material z ekscentriskej hudźbu dale a bóle do hinašeje dimensije­ wodźi a jednotliwe lyriske elementy do cyłka moderneje tonality staja. Zdobom wón literarne teksty z druheje perspektiwy wobhladuje, bjez toho zo je wotcuzbni. Tomu napřećo staji titul ›Žedźenje‹, kotrehož tekst je wot Jana Lajnerta. Tež tutón w lěće 1989 skomponowany spěw staji do konteksta z hudźbu moderny – a to ze sopranowym hłosom a jaskrawymi zynkami přewodneje obowy. Tola tež delnjoserbska baseń ›Gaby ja kšidła měł ...‹ Frida Mětška za sopran z klawěrnym přewodom ma swojotny podzynk. Hinak skomponowa J. Cyž w lětomaj 1992/93 swój cyklus ›Šěsć spěwow na teksty Be­nedikta Dyrlicha‹. Rainer Gruß jako rěčnik, tenorowy spěwar Alfred­ Feilhaber, wiolinistka Karina Bellmann, bračistka Dorina Floare a Tasso Schille při klawěrje su interpreća, kotřiž jónkrótne zwuraznjenje myslow awtora tekstow z indiwidualnym hudźbnym wurazom serbsce myslaceho a začuwaceho hudźbnika zesylnja.­ K wokalnym twórbam podawa cyły rjad instrumentalnych komornych twórbow, kotrež nastachu za najwšelakoriše potrjeby a/abo na runje tak wšelakore nastorki. Z kruchomaj ›Voilà Viola pour Viola sola et Martin Flade‹ abo ›... er Sa(h) tie(f) ...‹ zanuriš so do naročneho, na idejach bohateho a klasisko-moderneho hudźbneho swěta serbskeho wuměłca Jana Cyža.

Do mojeje wuskeje stwički zadoby so ty

Hačrunjež bydlach škitana cyle horjeka we wěži

Zalěze ty po róštach z woknom nutř

Wotewri ramik šěroko a mi swět

Přerady dach so wobkuzłać a rejowachmoj

Na hładkim wobhrodźenju won

Čłowjekwulkej wačokaj nóžkowachmoj po krajinach

Stajachmoj stan dosrjedź žołtych mlóčow

Zwjazanaj běchmoj z kóždej hwězdu

Stanowe płatno jeničke wobmjezowanje na wokomik

Ze žaneje frinkolaceje so papjerki njewubělichmoj přichod

Pohladnjenjow so podótkać namaj dosahaše

Jako so prěni raz sylnje dešćowaše stan změrowaše

Jako so druhi raz sylnje dešćowaše zapłata dźeržeše

Jako so posledni raz sylnje dešćowaše

Stan po žołmach druhdźe ćěrješe

Ani kamjenje Hórčan skały w nim njeběchu ćežke dosć

Rozkwěkane rozprochnychu a wotleća pěsk

Wobsunych so na mokrym lisću

Zadźiwana hladach do hłubinow

Prjedy hač do nich padajo njewotućich

Mróčele wokoło mojeje wěže

Z wočinjenym woknom nutř wjace nochcu

Njetrjebam róštam dowěrić

Znaju mjeztym kruty suchi kraj a mjelnu pódu

Přiliwam pampyliškam*

SYLWIJA ŠĚNOWA

*pampyliški - lětace symjo mlóče

česći mje jara, zo sće moju zběrku ›Mosty přez morjo‹ za Smolerjowe myto namjetowali a zo sće ju potom za spožćenje wuzwolili. Dopomnju so, kak smy lětsa na Ptačim kwasu wo kriterijach za tute myto wuradźowali a schwalili. Mějach zaćišć, zo běchmy wšitcy jara přezjedni z našim předsydstwom, zo je tajke literarne myto namjetowało a zo běchmy zwjazani z ideju, zo ma so w našej serbskej towaršnosći zawjesć wěste připóznaće za serbsku knihu a serbske wuměłske słowo w formje myta, zo ma so, kaž smy sej do wustawkow za Smolerjowe myto zapisali »wosebita originalna literarna twórba wysokeje wuměłskeje kwality w serbšćinje […] hódnoćić« a z tym »šěrši zajim za serbskorěčne literarne tworjenje budźić a prestiž serbskeho wuměłskeho słowa zwyšić«.

W cyle hinašim konteksće zaběram so tučasnje ze zašłymi 35 lětami serbskeje literatury. Z wěstym zludanjom sej při tym wuwědomich, zo so hižo z 1990tych lět přeco zaso wo trěbnosći stipendijow za spisowaćelow rěči, dotal bjez wuspěcha. Zo wosebite myta za literarne teksty so wobmjezuja na ryzy spěchowanje dorosta a zo so namakane talenty potom trochu sebi samym přewostajeja – wuwzaće běchu wone tři literarne dźěłarnički LND, kotrež sym sama z wulkim produktiwnym wjeselom a wuspěchom wopytowała –, a wuwzaće su tež dźěłarnički Lubiny a Dušana Hajduk-Vjelkovića, kotrajž swěrnje kóždolětnje z pisacymi dźěłataj, hačrunjež bě a je woboje skerje na dorost w šěršim zmysle wusměrjene. Tež wubědźowanje wo najlěpši dramatiski tekst zwosta jónkrótne zarjadowanje. Zhonich w mojich slědźenjach, zo dawaše raz Literarne myto Domowiny, zo eksistowaše literarny muzej a zo so w klubowni Serbskeho domu a w druhim poschodźe Smolerjec kniharnje njeličomne zetkanja a rozmołwy wo serbskej literaturje přewjedowachu. Spisowaćeljo a na literaturje zajimowani so wuměnjachu a pisacym, kaž woni pozdźišo sami wo tym rozprawjeja, přidružichu so cyle připódla nowe ideje a inspiracije za swójske twórby.

Wóń cigaretow měša so z mojim zapachom twojeju hubow, twojeje

kože. Zapalu sej jednu z tych twojich, kur wobjima mje wotnutřka,

stupa do směra twojeju wočow. Běchmoj tu před mjeńšinu. Nětko,

w horicontalnej poziciji, wobspěwam twoju ćopłu njepřitomnosć. Kur

so njezběhnje, drohotne zynki zabjeru twoje městno w mojim łožu a w mojej­ hłowje. Z nimi ležu w mróčeli, ta je ćežka – ja bjezćežita,

powětr sćeńšu z włóžnotu. Přewjele sadow wo mni so na woknje

wotsadźuja, při tym jenož twoju a nic moju eksistencu podeprěja.

Wusni, spytam, zo so njenastróžiš, ručež za tobu pytam.

   DARIA GORDOVA

    z čěšćiny Róža Domašcyna

Daria Gordova (*1996) publikowaše dotal basnje w časopisach a antologijach. Tuchwilu přihotuje swoju prěnju basnisku zběrku. Nimo toho propaguje basnje čěskich basnikow

na Instagramje.

1

Wobraz – Idyla w měrje: Kóń, žeńska a móst pśez rěku

Lěśojska rěka.

Tam jo móst, ale

kóń pśejźo pó wóźe. (z Japanskeje)

Śopłe lěśojske słyńco. Wóda rěki chłodnje błyskoco. Kóń jo njewobstarny, pówabnje kšaca blisko brjoga pó wóźe tam a sem. Wón póžywa pógibowanje. Srjejź rěki wóstanjo stojecy, pijo, tśěso z griwu a źo dalej, drugemu brjogoju napśeśiwo. Zlětuju śańke chrapki wódy.

Móst kaž zwězanje. Na mósće žeńska. Jeje wócy stej zacynjonej, głowa do tyła zlagnjona. Słyšy kónja spódobanja dla parskaś.

Wjacor jo se pśikšadnuł. Chłodne dunjenje pótłusnjo woblico žeńskeje. Wóna wócynijo wócy. Kóń stoj na drugem brjogu rěki. Pśed słyńcom błyšćeca silueta.

Krošaty kóń jo wujšpurny. Pśeliš rada by na toś tom kónju pśez toś tu rěku pśejšła.

2

Korektura wobraza – Pó měrje

Žeden kóń. Žedna žeńska. Žeden móst. Žedna rěka.

Žedna idyla.

INGRID HUSTETOWA

I.

Serbja. Łužiscy Serbja. Mnohe puće k nim wjedu a to hižo před mnohimi dobami, bjez toho, zo bychmy wjele wo nimi wědźeli.

Kito Lorenc a jeho so posměwaca, skradźnje hladaca Elke, z kotrejž

běchmy swój čas prawaki w lěsach njedaloko Wuježka zběrali.

A Čornobóh, na kotryž smy so z Kitom, Peterom Handke a Barbaru

dóstali, ze Škodowku hač na wjeršk.

Lětsa, ze Čěskeje ducy a kusčičk po Pólskej, dojědźemoj sej, Barbara a ja,

do Žitawy, kotrež mjeno je ze słowjanskeho »žito« wotwodźene,

do Hornjeje Łužicy, do Němskeje.

Posydnjemoj so w hosćencu »K staremu měchej« a dožiwjamoj rěčny kurs w hornjołužiskej narěči. Popřejemoj sej kałowe nudle ze sykanym

mjasom a rybowanym grjekskim twarožkom kaž tež libotawku

z praženymi běrnami jako mały wobjed, kotryž tyje ćěłu a duši.

W hosćencu na sćěnje je napisane: »So napić, najěsć, so lubować a so smjeć su­ prawdźepodobnje štyri rjane wěcy«.

II.

Bližimoj so Budyšinej, zo bychmoj město wobjěłoj.

Z daloka strowitej wěži cyrkwje, stejitej prosće na łuce, chěže, ani třěchi njewuhladamoj a tež žane wuhenje.

Tuž so nimo města znošujemoj do Njebjelčic,

nimo klóštra Marijina hwězda, w kotrymž běchmy w lěće 2014 dźěl serije ORF »Słód Europy Łužica« (Der Geschmack Europas Lausitz) wjerćeli.

Zwotkel ty?

Dokal chceš?

Čej` da sy?

Z nami běž.

Mój dwór,

tuta wjes,

mój lěs,

nochcu bjez.

Na křižu

wisa Knjez.

Wumóžił je

a hrěchi njesł.

Moja rěč,

tuta štwórć,

moje ćěło,

je mój hród.

Kak myslu,

kak ja rěču

a kak jednam,

je mój płód.

Luba maći,

luby nano,

z klina wuńdźech,

zahe rano.

Kontekst je,

kajkiž je,

schadźeja ćělesa,

a padnu njebjeske.  

 MARIE-CHARLOTT ČORNAKEC

Nachwatki!

Prama skoka a lěta pśez žwały.

Wětš a wóda ližotej mójo woblico.

Jano derje se źaržaś!

An-fhiáin!2

Pó razantnem jězdźe na měrnej kupje pśichadaś.

Daloko pšec wót chwatka a zogola.

Chłodne, zmysły wóstśece a spokojece jo mjelcanje kamjenjow.

Éist! Éist le amhrán na gcloch!3

Mjelce te kamjenje namdušu?

Jich formy ga powědaju kaž magiske žywe byśa.

A z jich wutšoby wurostu pśerědne kwětki, kenž dajo jano how.

Bláthanna – deitear pabhsaeir anseo.4

Seś z kamjenjanych murjow jo pó krajinje wupśestrěta.

A w zelenych mašach teje seśi stoje a laže krowy kaž pósypane.

Carnawa z běłeju smužku se mě nejwěcej spódoba.

Cad é do rún?5

Wšojadno, źož stojm, toś ta kupa mě pśejma.

Nigdy njejo se mě widało, až ryjnosć móžo taka wobmanjeca byś,

až wócy njamóžotej se doglědaś na tak mało,

což jo teliko,

ga teliko formow a barwow.

Tak połnitej se wócy z wěcej a wěcej póžedanim,

gaž wšuźi dokoławokoło swětłowe harfy

se wótměnjajuce barwne melodije graju.

Féach air sin agus mothaigh é!6

Kake njewuzgónjece gusło

Zwotkel pochadźeš? Čeja sy? Tute abo podobne prašenja su wažny dźěl serbskeho słowoskładu. Tež mi su je husto stajeli, ale njejsym sej w młódšich lětach ničo při tym mysliła, lěpje prajene, njejsym je do prašenja stajiła. Čehodla tež. Dźensa mam z nimi swoje ćeže. Zlě je, hdyž so wosoba na nje redukuje. To je so mi hakle pozdźišo wuwědomiło.

»Zwotkel sy?«, chcychu wote mnje w cuzej, nowej wokolinje wědźeć, jako přebywach w jědnatce w Litawskej, w dobrowólnym socialnym lěće na Rhodos, nětko při Erasmus-studiju w Madridźe a wosebje, jako započach na uniwersiće w Poznanju turizm a wočerstwjenje studować. Docentka jendźelšćiny so kóždeho studenta wopraša, zwotkel je. Zaso tale tema. Jako powědach, zwotkel pochadźam a wo swojich přebytkach we wšelakich krajach, so dale wobhoni: »Hdźe je twoja domizna? Hdźe je twoje doma?«

Tutej prašeni mje dale přewodźujetej. W Litawskej so jara witana a derje čujach a mějach po tym lěće ćeže, so znowa do tudyšich strukturow serbskeje Łužicy zažiwić a swoje městno namakać. Tutón čas běše njepřijomny. Swoje začuće njemóžu hač do dźensnišeho prawje wopisować. Wukraj je mje změnił a je mi nowy wid na domiznu dał. Wid, kotryž njebě jara rjany. Dyrbjach so z nowymi nahladami rozestajeć. Začuwach samotnosć, hačrunjež je serbska zhromadnosć towaršliwa. Dźensa hišće mje wonej prašeni dźeń a bóle do přemyslowanja hnujetej. Sym na dypku, hdźež njewěm, štó sym a hač widźu so jako dźěl Serbstwa.

Hdźež błuke zynki du,

trapjo dušu wobsydnu,

tam spěwy něme su,

duchi swětło wuzamknu.

Hdyž hara we wušomaj pali

a kužmot wjerći – wěrny njej’,

jen’ž błudnosć wokoł’ tebje smali

to jedne jeno přeješ sej ...

Je wójna, mrětwa pobita

a w swobodźe ty wotrostł sy,

bratr pokoja ći přikiwa

do złotoh’ zboža zdrasćeny.

A bliži kónčna hodźina

so twojoh’ zemskoh’ žiwjenja,

čłowjeko w Božim mjenje, wěr,

zo změješ w lochkej zemi měr!

  ANNAMARIA ZAHONOWA