Před krótkim běch prěni raz w tutej wsy. A budu tam hdy hišće jónu? Miłoraz so runje kóncuje, rozbiwa, niči – čwak po čwaku.

Miłoraz – je pomjenowanje za miły, rjany kućik zemje, hdźež ludźo rady bydla. Abo je tam sydlił knjez z mjenom Miłorad? Na kóždy pad tčitej w mjenje słowje miły a rady.

Slepo – je pomjenowanje za městno, hdźež slipaše woda w bahnojtej krajinje abo hdźež bě slepa (nječista) woda. Tomu zdźěla dźensa hišće tak je.

Trjebin – je pomjenowanje za městno, hdźež bě so lěs trjebił, to rěka, hdźež dobywachu ludźo rolu, zo bychu so tam zasydlili.

Ze Slepoho pochadźacy basnik Kito Lorenc (1938 – 2017) měješe wulki wuspěch ze swojej prěnjej basniskej zběrku Nowe časy – nowe kwasy. Basnje ze studentskich lět, kiž wuńdźe po prěnim wudaću w lěće 1961 w druhim nakładźe hižo lěto na to. Zo docpěje serbska basniska zběrka druhi nakład, dožiwi do toho jenož Mina Witkojc (1893 – 1976), byrnjež lyrika samo na sebi jara woblubowana družina serbskeje literatury była. Po wonkownym formaće je kniha mała, po wobsahu a wuměłskim stilu pak wulka stopa do tehdyšeje reality a modernosće. Hižo w njej so pokazuje Lorencowa literariska wjacerěčnosć, štož je za serbsku lyriku tehdy docyła njezwučeny wudawaćelski princip. Pisa delnjo- a hornjoserbsce. Basnje wšak diwergěruja, to rěka, zo njeje wobsahowje identiskich basnjow. W delnjoserbšćinje wozjewi Lorenc mjez druhim, tak móžemy prajić, rozžohnowanski chwalospěw na swoje domjace strony, na serbsku srjedźnu Łužicu, kiž bě studija slawistiki w Lipsku dla wopušćił a do kotrejež so, tak z jeho biografije wěmy, wjace trajnje njewróći. W basni Trjebin, Slěpo, Miłoraz, wobstejaca z cyłkownje 32 štučkow, entuziastisce a połny přichilnosće wo swojej serbskej domiznje piše1:

Zaćichim so prašach, što móhła tu njepřistupneho wo mojej bytosći wozjewić. We wodźe bydlo, w pomjatku doma? Wo sebi rěčeć je po mojim zdaću njepowalnišo, hač swój ławrjenc mjez linkami wutřasć. Kapka do wěčnosće. Njeje zajim našich čitarkow a čitarjow – hladajo na wosobinske šmjatańcy a žiwjenske rozsudy sobučłowjekow – ćěšeny? Njewěsće, chcyjo nochcyjo, hižo dosć wo mni?

Jedna so wo hejatu lěwicarku ze sorabistiskim zdaćom, ze słabostku za mócnym kofejom a połnoměsačkowymi rozmołwami. Prědkowna poradźowarka a pozadkowa nitkićaharka. Pod złotymi žołmami sydacemu pomjatkej so ze časami zlětowacy přiliw bliži – wědomu znatosć woneho zjawa kóždemu samotarjej při wšej dwajsamosći podsunu. Za jasnymaj morjomaj zyboli so hoła kniha wobželnosćenych podhódnoćenjow. Někoho, kiž so wosrjedź dnja, wosrjedź puća a wosrjedź kada módremu złóstnistwu tučasnosće přiwobroći. Někoho, kiž wuspěšnje před njetrjebawšej čłowjeskej zawjazanosću ćěka. Někoho, kiž dwójne płomjo pod powjerchom na koži začuwa a howrjaty wětřik zakituje, byrnjež so přederje dopomnił.

Reflektujo, zda so Rozhlad kaž runoběžna pěšina, kotruž kóždy njenastupi. Ma zamóžnosć, wupłody jednotliwca kanalizować, do swěta wusyłać a wjetšej sferje zbližić. To mnje wabi a nas wšěch nazdala hromadźe wjedźe. Pohonjujo ze sprawnym intelektuelnym narokom na kulturnym polu chcu skutkować a sprawdu skutkowna być.

Znajo ga něchten aktualnu cynitosć Maśice Serbskeje (MS)? Snaź to wuglěda mjazy cytarjami Rozhlada lěpjej, ale som se wěsty, gaby se pšašał na serbskich wejsańskich swěźenjach w Dolnej Łužycy, wótegrono by było zwětšego negatiwne.

Pśed wušej 140 lětami jo dał pólski jurist Alfons Parczewski póstark na załoženje dolnołužyskego wědomnostnego zjadnośeństwa, kenž jo ned namakał wjelike pśigłosenje. Na brošnu 1880 su se zejšli w Chóśebuzu, aby załožyli dolnoserbski wótrěd Maćice Serbskeje. Lisćina załožeńskich cłonkow se cyta ako Whoʹs who tegdejšego serbskego faraŕstwa a wucabnikojstwa w Dolnej Łužycy. Ako wótglědanje su zapisali: »Kubłanje dolnołužyskeje serbskeje rěcy a wudawanje dobrych, we tej rěcy napisanych knigłow za lud«.

Ale źo wóstanjo źinsa naš akademiski dorost? Wšuźi se pyta ruce łamajucy za młodych. Se zda, až źinsajšna Maśica njejo atraktiwna za młodych fararjow abo drugich akademikarjow. Wóni sebje pytaju druge grajkanišća. Nuznje dejali wó tom powědaś, kak mógał pśichod Maśice Serbskeje wuglědaś. Zachopk diskusije jo była naša wědomnostna konferenca »Wědu šyriś« w nowembru zajźonego lěta. Wót togo casa wšykne opcije laže na bliźe, zachopinajucy wót togo, až Maśicu nadalej njetrjebamy a dajomy jej wusnuś, pśez Maśicu ako stary cesći dostojny statusowy symbol, až do togo, až Maśica buźo jano notna ako zastojaŕ pjenjez za projekty drugich. Ja pak wiźim pśichod Maśice Serbskeje ako platforma šyrokeje wědomnostneje wuměny. Stara tema kubłanja serbskego luda wót casa załoženja njejo wěcej aktualna za našu organizaciju. Za to mamy chwaliśboga južo dawno druge institucije. Ale MS njedej se wobgranicowaś na kulturnostawizniske aspekty ako pózdatna wótnožka Serbskego instituta. Problemy we wšakich wobceŕkach muse se diskutěrowaś a wót rozdźělnych bokach wobswětlowaś: rěc, šulstwo, politika/wuwiśe demokratije, pšawnistwo, medije, góspodaŕstwo, mjazynarodne póśěgi, digitalizacija/kumštna inteligenca, wobswět, atd. Wšuźi su Serby pominane, se wugroniś. Jaden fachnik za cerkwinu historiju 19. stolěśa za to njedosega. Maśica Serbska se musy wuwijaś do wědomnostneje akademije. Ako taka buźo zamóžna k wobradowanju serbskich gremijow, kótarež maju rozsudy twóriś. Som pśeznanjony, až takich ekspertow teke w Serbach mamy. Ideje su pytane, kak je dobydnjomy.

»Maš ty čłowjekow rady? By chcyła rady čłowjek być?«, wopraša so nowinar. »Poprawom nic«, wotmołwi humanoidny roboter Ameca. »Myslu sej, zo móhło zajimawe nazhonjenje być, so chwilku z čłowjekom stać. To by mi zmóžniło, hinaše wašnje žiwjenja dožiwić a swět z hinašeje perspektiwy zrozumić. Wězo domyslu sej tež, zo woznamjenja być čłowjek kopicu wužadanjow a zamołwitosćow, a njejsym sej wěsta, hač sym na to přihotowana, tymle winowatosćam wotpowědować móc«, rjekny Ameca. Z pomocu informatiskich technologijow spytaja wědomostnicy robotery tak wukmanić, zo ćežke problemy rozrisuja, kaž to ludźi činja.

Ze swojej składowanej wědu ma Ameca dosć šěroki wobjim móžnych wotmołwow. Wona móže čłowjeske wotmołwy připodobnić, žortować a samo zaćišć zbudźić, zo něšto začuwa. Připodobnjowanje je tak tomu čłowjeskemu bliske, zo njebudźeš ani wokomika dwělować, zo je wona žiwa.

To, štož jónkrótneho čłowjeka wučinja, su wosebje rěč, abstraktne rozmyslowanje a pytanje za rozrisanjemi z hižo nakopjeneje wědy, začuća, biologiske wuwiće a jeho wěda w datym wobswěće. Wěda je indiwidualna. Indiwidualnosć wědy je tež roboteram kaž Ameca data přez jich programowanje a zamóžnosć, ze zetkanjow z ludźimi nawuknjene do swojich nowych wotmołwow zaplesć. Woni maja set wotmołwow, kotrež so wudospołnjeja a kotrež jich wukmanjeja, situatiwnje reagować. Runje tak kaž wobswět organizm wobwliwuje, wuformuje so čłowjeska wěda, kotraž ma předewšěm cil, čłowjekej přežiwić dać.

W februarje minjeneho lěta sym so na rentnarske dny wjeselił: dźěłać jenož hišće do kónca měsaca. Ale jednoho štwórtka słyšach w Serbskim rozhłosu wuwzaćnje powěsć z wulkeho swěta: Wójna je wudyriła! Samsneho dnja wobroći so předsyda wukrajneho wuběrka finskeho parlamenta na lud, přejo Ukrainjanam wjele mocy w boju přećiwo njepřećelej – ukrainsce. A uploadowa do syće namołwu ruskim maćerjam – rusce. Při tym je wón reprezentant bratrskeje strony AfD. To bě signal, zo so finska towaršnosć změni. Nadobo so zdaše, zo mysla wšitcy wo Ruskej tak kaž ja, po tym zo su Rusojo za prezidenta oficěra a spiona KGB wolili. Wo Ukrainje pak nimale ničo njewědźachu.

Tuž mějach hižo zapřichodny dźeń prěnje zrěčenje za přełožowanje ukrainskeje knihi. Zdaše so, zo wšitcy něšto trjebachu: tołmačenje, přełožki hamtskich lisćinow, dźiwadłowych kruchow, telewizijnych dokumentow a interviewow, přednoški abo cyle jednorje informacije. Wšědnje dyrbjach wotpokazać wjetšinu dźěłowych nadawkow, protyka bě na měsacy połna. Spytach so znajmjeńša kóždy druhi dźeń wonka wuchodźować. Po tołmačenju brutalnych dožiwjenjow ćěkancow běch měsacy dołho kóždu nóc na fronće abo w ewakuaciji. Mějach drje tež wólne dny, někak dźesać za cyłe lěto. Z nich přežiwich połojcu w Praze.

W lěću 2022 je nowy wotdźěl za regionalne wuwiće a škit mjeńšin při Serbskim instituće, najprjedy raz w Choćebuskej wotnožce, swoje dźěło zahajiło. Z tym móže Serbski institut tež pod wuměnjenjemi strukturneje změny swoje směrnicy sćěhować a »na praksu wobchowanja a wuwiwanja serbskeje rěče a kultury« aktiwnje wliw wukonjeć.

Nowy wotdźěl dźěła interdisciplinarnje a fokusěruje so w přichodnych lětach na tři tematiske pola: »walorizaciju kultury«, »rewitalizowanje rěče« kaž tež »analyzu politiki«.

Slědźerske nadawki su na nałožowanje wusměrjene. Konkretne prašenja nastupajo škit mjeńšin we Łužicy so hladajo na situacije jednanja analyzuja a strategiske wuchadźišća jednanja so za a z ciwilno-towaršnostnymi a politiskimi akterkami a akterami wuwiwaja.

Dalši wažny aspekt dźěła wotdźěla je transdisciplinarne slědźenje, kotrež zwjazuje wědomostnu a njewědomostnu wědu.

Srjedu, dnja 7. hodownika 2022, dožiwich wuběrnje radźenu prezentaciju noweje knihi »Ho zachopjonku jo było to słowo. Slěpjański rozprajak. Schleifer Sprachführer«.

Po słowach iniciatorow rěčneho projekta měješe spočatnje nastać skromny zešiwk, jednora Slepjanska rěčnica. Nětkole předleži nahladna kniha z 343 stronami: wujasnjenja k Slepjanskej narěči, wurjekowanje, wobšěrny dźěl za konwersaciju, někotre spěwy, gramatika, słownik a žórła. Za telko dobreho dźěła słuša dźak wšitkim na projekće wobdźělenym. Gratu přimachu so organizatorisce a financielnje towarstwo Kólesko z. t., Serbski institut z .t. a sakski fonds Čiń sobu 2020. Nic mjenje wězo připóznajmy prócu wšěch, kotřiž jako maćernorěčni informanća, rěčespytnicy, poradźowacy a druzy pomocnicy k poradźenju projekta přinošowachu. Wšitko je w knize, kotraž so předewšěm na němsce rěčacych wobroća, derje dokumentowane. Dr. Fabian Kaulfürst (SI), Juliana Kaulfürstowa (tow. Kólesko), Simon Blum (SI), Hanzo Mrózk (89lětny je jedyn z poslednich maćernorěčnych Serbow z Trjebina), dr. Hync Rychtaŕ (rěčespytnik n. w.) a Hartmut Hantšo (předsyda tow. Kólesko) njech su tule ze skupiny hłownych akterow mjenowani.

Sym Sakskim Nowinam za zło wzał, zo mi ćišćane wudaće wjace rano zahe do domu njepřinjesu, ale hakle dopołdnja z listonošom. Jako alternatiwu poskićuja mi nowinu w elektroniskej formje. Mi pak so při snědani na šmóratko abo laptop wukać nochce. Najebać to dyrbju přiznać, zo běch so hižo ze swojim prěnim přistupom do interneta srjedź dźewjećdźesatych lět do syće »globalneje wjeski« zahladał. Tež tohodla, dokelž su blogowarjo a nic naposledk masy wužiwarjow tak mjenowanych socialnych syćow hižo bórze »gatekeeping«-mocam tradicionelnych medijow zadźěwali. Wo čimž so lud informuje, njerozsudźeja hižo jednotliwi žurnalisća. A to je derje tak.

Štóž so z načasnym serbskim nowinarstwom zaběra, njech na jeho korjenje njezabudźe. Handrij Zejler, na kotrehož smy 2022 w »Lěće Zejlerja a Kocora« spominali, běše 1842 prěni redaktor »Tydźenskeje Nowiny«. Z njeje su 1854 »Serbske Nowiny« wurostli, kotrež wot lěta 1921 jako dźenik wuchadźeja. Hdyž zakitowaše Tydźenska Nowina »byrgarsko-demokratiske prawa serbskeho ludu napřećo nadpadam« (Měrćin Völkel, Serbske nowiny a časopisy w zašłosći a přitomnosći, LND 1984, citowany na Wikipediji), so prašamy, što to woznamjenja, tónle zaměr do našeho časa transformować. Rěč jako system rozjimanja swěta je w kóždej dobje najwažniše kulturne kubło, a tohodla je nałožowanje rjaneje spisowneje serbšćiny w zwisku ze wšěmi relewantnymi temami wšědny dźeń najwažniši nadawk Serbskich Nowin. W tutym zmysle mamy so jako redakcija spochi dale wukmanjeć. A z prawom je runoprawosć serbšćiny we Łužicy centralna narodnopolitiska naležnosć, kotruž maja Serbske Nowiny podpěrować – wšako je bytostne znamjo luda jeho rěč.

Njedawno nawječor zminy so naš wulki ze słowami »Dyrbju šće chětř jónu něšto kupić« z domu. Tři spěwy z radija pozdźišo wón tu naraz zaso bě a so hnydom w swojej stwě zhubi. Jako starosćiwy nan a swojemu kubłanskemu nadawkej wotpowědujo dźěch wězo hnydom pohladać, što je tam lós.

PĚTR ŠOŁTA

Z koronowej krizu, hišće bóle pak z wójnu w Ukrainje su powšitkowne kóšty za ludnosć sylnje stupali, tak zo wučinješe inflacija w Němskej lětsa w septembrje 10,9 %, přirunujo k lońšemu lětu. Za energiju dyrbjachu ludźo přerěznje 43,9 % wjace wudać, za twory 17,2 % a za zežiwidła 18,7 %. To wšak potrjechenych porazy a mnozy rozmysluja, kak móhli tole zapłaćić resp. hdźe móhli lutować. Eksperća wuchadźeja z toho, zo ludźo w přichodnych měsacach mjenje tworow kupuja, wopyt hosćencow redukuja a mjenje kulturnych zarjadowanjow wopytuja, dokelž sej to prosće dowolić njemóža.

Hdyž je redaktor Serbskich Nowin 19. awgusta konstatował, zo je hodowne wudaće wječornika wohrožene, dokelž dobra třećina redaktorkow a redaktorow woteńdźe a trěbny fachowy dorost pobrachuje, dyrbjeli sej wuwědomić, zo móhli tež abonenća falować, dokelž je za wobydlerstwo – wosebje na wsy – lóšo so nowinow wzdać hač wšědneho chlěba. Dyrbimy z tym ličić, zo wostanu srjedź jubilejneho lěta Zejlerja a Kocora žurle kaž wóndano při koncerće SLA pod hesłom »Pój, wječoro k nam rjany« w Budyskim Serbskim domje prózdne, dokelž njemóža zajimcy zastupny lisćik zapłaćić, zo budźe žurla NSLDź při planowanej inscenaciji komedije »Hrěšna wjes abo zabyty čert« z pjera Jana Drdy snadź jenož na předstajenju wupředata, hdyž poskićuje so hrabnjenčko, potajkim zastupny lisćik za potuńšenu płaćiznu? Jenož čitanja w Smolerjec kniharni móhli renesansu wosebiteho razu dožiwić, wšako su darmotne a wopytowarjo móža so za čas zarjadowanja na swojich stólcach sedźo jónu porjadnje zwohrěwać.

Hdyž so dźensa wo profesionelnym wuměłstwje rěči, potom su z tym husto wšelke wočakowanja zwjazane kaž na přikład, zo su wuměłče přeco přihotowane, zo su wuměłcy koncentrowani, zo swój wukon na dypk přinjesu. Hač k postajenemu časej předstajenja abo někajkemu terminej za wotedaće. Njewotwisnje wot jich naladow, starosćow a začućow.

Wliw němčiny na serbšćinu – na wšěch runinach rěče –, a wosebje wobchadnu serbšćinu, je dźensniši dźeń sylny, nic jenož dokelž je to dominowaca rěč wokolnosće, ale dokelž wobknježi dźensa tež kóždy Serb němsku rěč. Z tym mamy situaciju tak mjenowaneho absolutneho rěčneho kontakta. Ale tež ze sebje won so rěčny system stajnje měnja a připodobnja so potrjebje towaršnosće, rěčnikow. Spisowna rěč je přez swoje kodifikowane prawidła a struktury mjenje dynamiska a spyta wliwam zwonka a změnam w gramatice skerje wotwobarać. Zo by pak rěč žiwa wostała a zo bychu so rěčnicy z njej dale identifikować móhli, je trjeba, zo dźe kodifikacija z časom a so we wěstej měrje uzusej přibliži. Hewak so wobchadna a spisowna serbšćina dale a bóle wot so wotsalitej. Rozdźěl mjez nimaj je nětko hižo wulki. Dožiwjam přeco zaso, kak njewěsći sej mnozy z rěčnikow w spisownej serbšćinje su, kak wulki je wotstawk k njej, kak »cuza« jim je.

Zo njeby tutón wotstawk dale rozrostł a serbska spisowna rěč jenož hišće rěč serbskich institucijow abo jednotliwych awtorow była, bychu so tola móhli wěste zjawy z wobchadneje rěče do spisowneje přewzać (za někotrych čitarjow: akcent leži na wěste). By da woprawdźe zlě było, hdy by so tež w spisownej rěči analytiski futur z perfektiwnymi werbami »dowolił« (budu zawołać). Abo hdy by so pola někotrych přewzatych słowow, euro, ananas, njedeklinabelna warianta dopušćiła?

Gaž nimske diskusijne krejze se zaběraju ze serbskeju rěcu, móžomy z wěstosću na to cakaś, až pśiźo pšašanje, lěc se hyšći wupłaśijo, do spěchowanja wuměrajuceje rěcy inwestěrowaś. Něgajšny chóśebuski wušy promšt Reinhardt Richter jo se pšašał, kak dłujko musymy hyšći serbske namše póbitowaś. Pśecej su take zranjece słowa zwězane ze słowkom hyšći. Kak dłujko se hyšći serbski powěda. Slědny maminorěcny pótom serbske swětło wugasnjo? Drogujuca wustajeńca »Co ga how groni mjeńšyna«, kenž jo była wiźeś do kóńca apryla w Zwězkowem sejmje a jo něnto ducy pó cełej Nimskej, pśewobrośijo pšašanja na wětšynowu ludnosć, aby zwurazniła głuposć takego pśistupa: Wjelich was jo, su scełego filmy w nimskej rěcy, cogodla hyšći nimski powědaśo a nic engelski abo chinski, dla cogo trjebaśo wucbu w nimšćinje, maśo namše w nimskej rěcy, atd. Spisowaśel Eugen Ruge jo gano we swójom drježdźańskem nagronje analyzěrował nimsku rěc. Móžomy se pśedstajiś, až wóna wótemrějo? Móžo to byś, až se pśibližujomy kóńcoju nowowusokonimšćiny, ako jo źinsa znata? Jogo wuslědk jo pśechwatajucy – jo, na kuždy pad móžo se to pśedstajiś. Awtor namakajo wšake indice, w casach dominěrujuceje engelskeje popularneje muziki, lichego wikowanja, digitalizacije a pšawopisnych abo »gender« reformow, gromaźe z powšyknym spadom rěcy.

A co jo z našeju bogeju serbskeju rěcu? Smy my napšawdu na droze do Texasa, ako jo było dawjeto cytaś w ewangelskem casopisu Pomhaj Bóh? Měnjone jo było, až naša rěc buźo graś jano symbolisku rolu ako na swěźenjach Serbow w Texasu – na toflach w měsće, w dwójorěcnych nadpismach, abo gaž se gjarźe prezentěruju stare serbske knigły z pśispomnjeśim, až (se wě) cytaś je južo nicht njamóžo.

Logos da so wězo jako słowo přełožić. W antikskej filozofiji pak měni logos tež rozum a rozumnosć, logos je na zrozumjenje zapołožena rěč, wopřija zmysł, logiske myslenje a posudźowanje. Słowo je potajkim zakład wšeho myslenja, začuwanja a skutkowanja. Je tuž woprawdźe wšojedne, hdy a hdźe kotre słowo wužiwamy? W zašłym času diskutuje so wo genderowanju abo wo móžnej změnje našeje hymny, w kotrejž so dotal jeničce wo muži »hódni wěčnoh wopomnjeća« prosy. W tajkich diskusijach jewja so tež argumenty kaž wotkaz na gramatiske kategorije, kotrež w swojej neutralnej formje drje po muskim splahu flektujemy, kotrež pak žony a muži runočasnje wopřijeja – čehodla tuž njetrjebawšo komplikować? Abo snano někajke nowe znački kaž hwěžki abo nakósne smužki zawjesć? Tež historiski argument so rady wužiwa. Hymna je produkt swojeho časa. W zwisku z genderowanjom pokazuje so na směšnosć, triwialnosć abo na wo wjele wažniše wěcy.

RÓŽA DOMAŠCYNA