Maria Seipelt – Skórnikowe slědy

... Haj, tak to je: Naša najwjetša

česć je, naš serbski narod ma žiwy

być – to rěka, cyły Serb być wot

hłowy hač do stopy! Cyłe naše

skutkowanje, zdychowanje a

myslenje słuša našemu serbskemu

narodej. Naš narod je nam swjaty.

Bóh je nam rěč, wašnja a krej

dał. Bóh pak sebi tež žada, zo tu

jeho dary k jeho česći a překrasnjenju

na zemi trjebamy!

ALOJS ANDRICKI

[Narodna česć a česć Serba, Serbski student, lětnik 18, čo. 1 (15. Oktobra 1936)]

Tole prašenje móže čłowjekej do hłowy přińć, hdyž dopomina so, zo woswjeći so w tutym lěće 650. jubilej prěnjeho naspomnjenja mjena gmejny – kotrejež mjeno znajmjeńša w Hornjej Łužicy chětro znate je – w jednym dychu z klinčacym, tróšku zwjeselacym rymom.

Wotmołwa zda so być jednora: Rymowaše so runje tak.

Znajmjeńša čitamy pola zasłužbnych starych mištrow mjenowědy1, zo woni Zemicy wot wosoboweho mjena *Zemja wotwodźuja a Tumicy wot wosoboweho mjena *Tumo/*Tuma, Thum, potajkim předpokładujo prěnjotne (wuchadne) starohornjoserbske formy *Zemici ›potomcy Zemini‹ respektiwnje *Tumici ›potomcy Tumini abo Tumowi‹ – tuž: *-mici || *-mici. Dwójne mjeno gmejny Zemicy-Tumicy ma swój němski wotpowědnik w tohorunja rymowacej dwójce Demitz-Thumitz. W padźe Demitz stejachu starši a tež nowši mištrojo před problemom, zo so Dem- derje k Zem- serbskeje mjenoweje formy njehodźi. Na rozdźěl wot pora Zemicy/Demitz pola Tumicy/Thumitz tajki dodatny problem njewustupuje.

Tu stej dokładaj mjenow:2

Zemicy/Demitz, wjes wuchodnje wot Biskopic:

Němsce: 1374/82 Sdemicz, Semicz; 1413 Demitcz; 1486 a 15. lětst. Dhemicz, Demicz; 1580 Sdemnitz; wok. 1600 Demitz; 1721 Themitz; 1746 Dämitz3; 1791 Demitz … . – Narěčnje [te:mts], [tæ:mts], [tæ:mts]4.

we wichorach 20. stolěśa

»Naprědk! buźi hesło našo,

za swoj lud a kraj.

Kuždy wošcync huwołašo:

Goŕej gledaj k bytšym ńebju,

słyńco kiwa žyẃeńu;

Bog se znajo k wěrnem źěłu.

Kšutym dawa razeńe.«

(Bogumił Šwjela, w swójom

dnjowniku)1

I. Cas kejžora a Weimarskeje republiki

Jadna z nejwuznamnjejšych serbskich wósobinow 20. stolěśa jo mimo cwiblowanja Krystijan Bogumił Šwjela (nimski Christian Gotthold Schwela, *5. septembra 1873 w Skjarbošcu, † 20. maja 1948 pla Naumburga).

W jogo statkowanju ako serbski procowaŕ a faraŕ, ale teke w priwatnem familijowem žywjenju su se pokazali wšykne naźeje, konflikty a katastrofy, kenž su wažne byli za serbski lud w prědnej połojcy zajźonego stolěśa.

Ako syn serbskego kantora a casnikarja Kita Šwjele (1836–1922) jo se južo ako student angažěrował w młodoserbskem gibanju, kótarež jo nastało ku kóńcoju 19. stolěśa, gromaźe ze swójim pśijaśelom Wylemom Nowym (1870–1933). Wónej stej załožyłej zwězk serbskich študańcow a zorganizěrowałej dolnoserbske schadowanki, aby zmócniłej zacuśe sebjegódnosći Serbow. Nowy a Šwjela stej pregowałej gromaźe z Matejom B. Bronišom (1868–1937) a Hajnom Rizom (1873–1917) młodoserbske gibanje w Dolnej Łužycy. Nastajenje Šwjele, až serbskosć jo wobogaśenje a njejo nic, za což se ma sromaś, jo se śěgnuło ako cerwjena nitka pśez jogo procowanje we wósadach a jo wiźeś ako jogo wótkazaństwo. Wuznamne su jogo pśinoski ako rěcywědnik, wudawaŕ casopisow a casnikow a ako iniciator załoženja Domowiny.

Jano zabijanje kokota jo wót 16. stolěśa ako kjarmušny a žnjowny nałog dopokazane. A w 19. stolěśu su měli w Bergiskem kraju (źinsa Nordrhein-Westfalska) teke tak pomjenjone dwórowe kjarmuše a pókjarmuše, źož su pśewjadli Hahne- a Gänseköppen w ramiku susedstwa abo wót kjarcmarjow wugótowane1.

Toś te »priwatne« kjarmuše su měli swój póchad drje w casu francojskego wobsajźenja wót 1806 do 1814. Tej pótom kněžecej pšuskej wušnosći w Póryńskej jo było toś to »liberalne cynjenje a wóstajenje« kjarmušow špjeńc we wócyma, togodla jo wopytała dwórskim kjarmušam (mimo wjelikego wuspěcha) zadoraś. Napśeśiwo tym wšuźi wótměwanym stśělcowym swěźenjam, kótarež su byli w zmysle wušnosći a na kótarež jo był dla wusokich zastupnych pjenjez jadnorym luźam pśistup zadorany, su se mógali na dwórowych kjarmušach teke jadnore źěłaśerje, burja, małe wikowarje, najamniki a rucnikarje wobźěliś. Nałog Hahneköppen jo był ze swójimi pseśěgami w žywnosćach, z wuzwólonym kralom a jogo insignijami – kralowy rjeśaz a kłobyk, k tomu wupyšnjony kralowy wóz – stśělcowy swěźeń jadnorego muskego. How se zmakamy zasej z módrymi kitelami a carnymi šapkami, kótarež nose źinsa hyšći pśi gusecem rejtowanju we Wattenscheid a Essen ako teke pśi Gansrijden w belgiskem Berendecht. Toś ta »drastwa źěłaśerjow« jo słužyła ako jasne wótgranicowanje ku swěźeńskim drastwam a drogim uniformam stśělcowych gildow. Na někotarych městnach su wózyli na pśikład krala abo kralowy pórik togo Hahneköppen w pśeśěgu samo na karje, což wukładujo Dagmar Thiemler ako pśekazowanje pyšnych wózow stśělcow a móžo se rownocasnje gódnośiś ako póśěg ku źěłowemu swětoju wobźělnikow na Hahneköppen. Mimo togo jo se pśi Hahneköppen ten wótpowědny městny dialekt wědobnje wuzwignuł.2

Bosćij Šěn – Bjerwałdski jězor pola Delnjeho Wujězda. Změrowacy napohlad z njezměrowacym pozadkom.

Trochuje so, zo wobsteji na swěće něhdźe 7 000 rěčow, z kotrychž wulku wjetšinu jenož małe, druhdy samo jara małe skupiny ludźi, wužiwaja. Zdobom so trochuje, zo połojcu tutych rěčow do kónca 21. lětstotka najskerje nichtó wjace nałožować njemóže. Proces spušćenja jedneje rěče, tež rěčna změna mjenowany, móže wšelake puće a přičiny měć. Powšitkownje jedna so wo postupnu změnu a wo zanjechanje mjeńšinoweje rěče na dobro druheje rěče, kotraž mjez datymi generacijemi dominuje.

Znajemy mnoho přičin toho zjawa a wone su na wjacorych runinach ze sobu zwjazane. Eksistuja sprěnja tak mjenowane makro-přičiny: politika statow, w kotrychž su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče žiwi, globalizacija a dominanca statnych rěčow abo tež jendźelšćiny jako lingua franca, naposledk mobilita ludźi.

Z mikro-přičinow hraja najwažnišu rólu: nastajenje wjetšiny k mjeńšinowej rěči, ale tež rěčne ideologije, kiž su hłuboko zakorjenjene w podwě­domju worštow, kotrež tute rěče wužiwaja.

Tajke ideologije wowliwnjuja konkretnu rěčnu praksu, kotraž často wot wjetšinoweje towaršnosće akceptowane tendency wotbłyšćuje. Nanuzowany rozsud za dominowacu rěč w komunikaciji njetrjeba charakter wotewrjeneho skutkowanja měć. Tutón rozsud móže wot atmosfery wokoło rěče a wot mjenje abo bóle wědomeho přeswědčenja rěčnikow wotwisować, zo je lěpje, přihódnišo a wěsćišo, wjetšinowu rěč nałožować. Konsekwenca toho je poněčimne redukowanje domenow a městnow, hdźež so mjeńšinowa rěč wužiwa. Přichodne generacije změja tuž přeco bóle wobmjezowany kontakt z mjeńšinowej rěču.

Hadam Bohuchwał Šěrach a pčołki – tole słuša za nas hromadźe kaž Korla Awgust Kocor a hudźba. Tola Šěrach je so tež z mnohimi dalšimi prašenjemi zaběrał. Tak napisa na přikład 1770/71 »Horne Łużiske ßerßke Schul-Knischki«.

Přičina běše hornjołužiski šulski porjad z lěta 1770. Z tym wobstejachu prěni raz zwjazowace prawidła za šule w Hornjej Łužicy. Jako spisar tutoho šulskeho porjada płaći předewšěm August Adolph von Below1, kotryž steješe Halleskemu pietizmej blisko.2 Tohodla njezadźiwa, zo předpisowaše jeho šulski porjad – pódla biblije a spěwarskich – pietistisce zmyslene šulske knihi. To běštej anonymna »Buchstabir- und Lesebüchlein« a »Erbauliches Handbüchlein für Kinder« wot Johanna Jacoba Rambacha.3

Šěrach staji sej nadawk, z tutych směrnicow šulsku knižku w serbskej rěči wudać. Prawdźepodobnje započa z tym bjez komdźenja a připowědźi swoje předewzaće zjawnje, zo by tomu zadźěwał, zo so dalše wosoby samsnemu nadawkej wěnuja. Tak hodźi so wujasnić, zo mysleše Korla Awgust Jenč, zo je prěni nakład šulskeje knižki w lěće 1770 wušoł.4

Snano eksistowaše 1770 woprawdźe hižo hotowa předłoha za ćišć. Tola k ćišćej njedóńdźe5, přetož přińdźe něšto druhe naprěki: »Buchstabir- und Lesebüchlein« nakładowaše so hižo 1771 znowa a so polěpšowaše, snadź jako reakcija na Hornjołužiski šulski porjad.6

Spócetk łapanja kokota a gusecego rejtowanja

Spócetk słowa kokot sam na se jo onomatopoetiski, tak ako pomjenjenje kikeriki w nimšćinje za spiw kokota. Wóno wopisujo pak skerjej měrne dakotanje, kótarež wšykne kokošy słyšaś daju. Mimo togo jo słowo za kokota teke w drugich rěcach pódobne na dolnoserbski kokot. Tak teke w górnoserbšćinje, lěcrownož jo how honač (póžycenje wót nimskego Hahn) wěcej nałožny. W chorwatšćinje groni se kokotoju tejerownosći kokot, w rumunšćinje cocoș (groń: kokoš, ako dolnoserbski za ženskecu kokoš), w hungoršćinje kakas (groń: kakaš) a w nowogrjekšćinje κόκορας (groń: kohkorass). Teke engelšćina (Wjelika Britaniska1) wužywa z cock pódobne słowo, a we francojšćinje dawa słowo cocotte we wobchadnorěcnem wužywanju za kokošy powšyknje (póněźi ako w nimskej źiśecej rěcy Putput). Ale dokulaž někotare z tych rěcow do dopołnje rozdźělnych rěcnych familijow słušaju, njamóžomy se drje teke žednogo zgromadnego póchada togo onomatopoetiskego (= zukomólaŕskego) słowa napowědaś. Pó mójom měnjenju jadna se skerjej wó kopicu póžyconkow, kótarychž zaspomliwy zuk jo powědarjow pśeznanił.

k spožčenju Myta Ćišinskeho Jurjej Łušćanskemu, dnja 14. oktobra 2023 w Smochćicach

Česćena zapósłanča Zwjazkoweho sejma knjeni Pawlik,

česćeni čłonojo kuratorija,

waženi hosćo,

luby Jurjo!

z něžnym dychom

zběha so pisany šat

nalětni

a hibićiwy porst přirody

dótknje štom

zakliwa žiwosć k mylnej smjerći

zahajejo

zdrasćenje šer[j]enskich konturow

sćicha drjebjo1

Serbska bibliografija registruje lětušeho lawreata Myta Ćišinskeho, Jurja Łušćanskeho, prěni raz w lěće 1970 jako awtora, a to ze štyrjomi basnjemi w Rozhledźe, mjez nimi runje citowana z titulom »nazyma«. A hačrunjež dalše basnje sćěhowachu, wuda so prěnja basniska zběrka hakle składnostnje jeho 60. narodnin w lěće 2011 pod titulom »Čerwjeń brěškow«. Wo to postara so Kito­ Lorenc, kotryž bě hižo młodostneho Łušćanskeho nawabił do »HAJA«, do »Horstki ambicioznych jutřišich awtorow«, abo oficialnje mjenowaneho Róžeńčan Kružka młodych awtorow. W kompaktnosći tuteje knižki »Čerwjeń brěškow« wotkrywa so basniska žiłka awtora: Zwjetša krótke, zdźěla do aforizmow redukowane teksty bjez ryma abo štučkow wobsedźa často zhusćenu pointu a wotbłyšćuja tak specifisku subtilnosć humora kaž tež rěčnu wobrotliwosć awtora. Basniska zběrka njedožiwi jenož druhi nakład, ale wuńdźe přidatnje w čěskim přełožku – tohorunja w dwěmaj nakła­domaj.

Werner Měškank – Wjeźo klimowa změna k serbskej jadnorěcnosći? W Dolnej Łužycy su góruce mroze a śopłe sněgi zachopjeńk decembra 2023 statkowali kaž slědne warnowanja pśed klimoweju a rěcneju změnu. Ale Serby su na gluku na take njewócakane wjedrowe wustatkowanja lěpjej pśigótowane, nanejmjenjej te, kótarež serbski wuměju.

Rozdźělne napohlady

Dźensa je wuprajenje MÓC WOBRAZOW nimale wobrot. Fungujo za temy, kaž přirodne katastrofy, zapusćenja, njezboža a wšě bědnosće tutoho swěta. Druhdy mnje nimale starosć čwěluje, zo mócni našich kontinentow swoje rozsudy na zakładźe wobrazow trjechja abo tych pohibliwych wobrazow dla, kotrež so jim wječor w telewiziji pokazaju. Nimo woprawdźiteje reality.

Dr. B. Beiler, profesor estetiki na HGB w Lipsku, zaběra so 1967 w »Namocy wokomika« za powójnski čas a před pozadkom vietnamskeje wójny USA, z sćěhami (nic z MOCU) wobrazow, předewšěm fotografije. Chcyše raz wote mnje zhonić, čehoždla ze spočatka 1970tych lět telko wobrazow pohrjebow a žarowacych wobsedźu, kotrež sej něchtó ani wobhladać ani wozjewić nochce. Wotmołwu njemějach.

To je mi po hłowje chodźiło – we wonym času mějach tójšto wosobinskich wosudow znjesć, kotrež wšě na kěrchowje kónčachu... Zawěsće běchu wobrazy wašnje přemóženja (mějach jenož jedyn čorny šlips a jedyn čorny woblek!).

Dyrbju wo pozitiwnych wosudach powědać, fotografije so stanu. W lěće 1987 sym tu zwobraznjeneho křižerja na dworje klóštra Marijineje hwězdy sfotografował, potajkim přisłušeše Chróšćanskemu procesionej. Tutón wobraz bu pozdźiša rezerwa za wobrazowy wuběr wobrazoweho zwjazka »Prěki a podłu po Łužicy«, kotryž měješe w nakładźe VEB F. A. Brockhausa wuńć.

Peru

Peruańska wjas Callejon de Huaylas (region Áncash) celebrěrujo pódobne wuběgowanje­ na cele wósebny part. Wobydlaŕstwo how njepowěda w regionje jano Andisku špańšćinu1, ale teke Áncash­ Quechua2 (oficielnje Anqash qichwa­ pomjenjona). Na zakłaźe togo wósebnego zestajenja ludnosći jo se mógała how wuwijaś jadnorazna forma gusecego rejtowanja – Cóndor Rachi abo Rachi Cóndor (serbski: noc kondora), kótaraž se tradicionelnje wótměwa pśi góźbje karnewala3.

Pśed rejtowanim na pśemoc se město gusy abo kokota napšawdu žywy kondor wužywa. Toś ten nosy se nejpjerwjej w pisane wupyšnjonych nosankach a wejsanarje rejuju chylku wokoło tych nosankow, ako by wóni byli jano dalšny rejowaŕ. Wjele wejsanarjow jo sebje woblico z běłeju substancu – nejskerjej mineralneju pastu (?) – wobmazało a nosy wjelike běłe kłobyki ze šyrokeju krempu. Někotare su se teke nadrowe pase z płodami (jabłuka?) pśez ramjenje powjesali.

Rejtarje wobkružyju něnto w kupce wěcej razow nosanki a pśi tom jich dujaŕska kapała muzikaliski pśewóźujo. Lětosa (2022) su nosyli rejtarje pla Cóndor Rachi pśisamem wšykne samske drastwy: běłe zgło, śamnomódry zec a cerwjene rubiško. A dwa ako »Capitán» (stotnik pla wójaŕstwa) pśigronjonej rejtarja w kupce stej nosyłej cowboyowy kłobyk a stej wopytałej pśi rejtowanju wokoło nosankow pórěd stwóriś. W drugich lětach su rejtarje pśi tom dobru »njeźelsku» drastwu – woblak, krawatu, atd. – nosyli a wótergi take něco ako »wobaleńc«, kótaryž jo wobstojał z pisanych plastikowych flašow. Snaź dej taki »wobaleńc« pśedstajiś ptaškowe pjerka, ale bóžko njejo mógał awtor do tych měst žrědło namakaś, kótarež by mógało wujasniś toś tu wónaku drastwu.

Symboliske pječwo do cyrkwinskeho a burskeho lěta słušeše. Wuměłsce sformowane ćěsto a figurki běchu něhdy połne woznama. Mějachu zbožu a strowoće přisporjeć.

Na łubi burskeho statoka w Zagorju pola Mužakowa před něšto lětami škleńčany kašćik z plećenym pječwom, prawdźepodobnje poselene, namakachu. Na wěncu spóznaješ lěto 1854, pismikaj K a G, móličke całtki a chlěbuški. Srjedźa štyri pory zawdawaceju rukow pletwu tworja, kiž na dźećelowe łopješka zboža dopominaja. Tute pječwo z přeměrom 18 cm ma běły židźany banćik přećehnjeny. Pozadk je nazeleń wobarbjeny, ramik je čorny. Namakanka tu we Łužicy přewšo zadźiwa. Móhł měnić, zo pochadźa z 500 km zdalenych morawskich Vizovic, sławneho centruma ludoweho pječwa.1 Zagor běše před 150 lětami chuduška, nimale hišće ryzy serbska wjes wosrjedź pěskojteje Mužakowskeje hole. Wo pječwje njemóžachu w kónčinje ničo zhonić. Tež naprašowanja w susodnych regionalnych muzejach, etnografiskich zběrkach a chlěbowych muzejach Němskeje běchu njewuspěšne. Tajke stare pječwa su jara rědke. Hódajo, što wono woznamjenja, tukaše so na lubosćinske a kwasne pječwo, kmótřiski dar abo dopomnjenku pjekarskeho wučomnika.2 Ludowědnje zajimawe su wosebje motiwy. Maš tu znate zawdawanje rukow jako znamjo zwjazanosće a swěry, wosebje woblubowane w času biedermeiera. Ze štyrjoch čwakow ćěsta splećeny wěnc a so křižowacy muster – w ludowědźe štyri wutroby3 mjenowany – móhł schowane apotropeiske znamjo być, takrjec wuměłsce wuhotowany chlěb ze selu jako žohnowanje za dom. Tute znamjo jara na ukrainski słónčny symbol dopomina. Móžno je, zo wospjetna ličba štyri připad njeje. Přetož štyri bywa w ličbowej mystice symbol wšěch štyrjoch směrow a počasow. Ličba wosom pola rukow je zdobom ličba bibliskeho nowospočatka.4 Tež chlěbuški do spekulowanja zawjedu – wšědny chlěb abo symbol płódnosće?5 Snano pohlad do stawiznow pomha. Wokoło lěta 1854 běše čas hubjenych žnjow, drohoty a hłodu. Mnozy za morjo wupućowachu.