»Dokonianj Bratzjo«1, »bratřa jenakeho ducha«2, »heilige Brüder«3, »Secte der Frommen«4, »Gesellschaft sogenannter Evainnen«5, »die Friedfertigen im Lande auch geistliche Brüder in Christi«6 – z tajkimi pomjenowanjemi zetkach so při swojich slědźenjach wo nabožnych hibanjach na serbskich wsach. Wone poćahuja so wšitke na zwonkacyrkwinske nabožne skupiny. Wosebje w Bukečanskej wosadźe, tak žórła w archiwach a bibliotekach potwjerdźa, knježeše jara čiłe nabožne žiwjenje zwonka cyrkwinych murjow. Tute chcu w slědowacym nastawku bliže předstajić. Přez lětstotki wone wosadne žiwjenje w Bukecach wobohaćeše, zdobom pak tež poćežowaše.7

Wobsedźimy lědma dokumenty z tutych kruhow samych. Wjetšina žórłow je při hamtskich přepytowanjach a přesłyšowanjach nastała, hdyž wjedźeše skutkowanje lajskich prědarjow a jich přiwisnikow k njeměrej w towaršnosći. Što tući pobožni, prědarjo a profetojo woprawdźe wěrjachu a wozjewjachu a z kim so hdźe zetkachu, njeda so tuž husto do kónca rekonstruować runje tak kaž wobsahowe rozdźěle mjez jednotliwymi skupinami. Zhruba prajene zwjazowaše jich wurazna nabožna identita. Pobožni kritizowachu husto hdy wobstejacu cyrkej a jeje zastojnikow a wumjetowachu přerěznemu wosadnemu nabožnu liwkosć. Zdźěla přeńdźechu wobstejace nabožne normy abo je prějachu. W někotrych skupinach hrajachu apokalyptiske motiwy wažnu rólu. Zwonkacyrkwinske nabožne žiwjenje bě jara dynamiske a heterogene, přeco zaso nastawachu, tež přez wotpačenja, nowe skupiny. Dokelž njeje móžno wšě tute wšelake skupiny pod jednym hesłom zjednoćić, wužiwaja so w stawiznopisu za tajke fenomeny wurazy kaž »nabožna swojowólnosć«, »nabožny nonkonformizm« abo »nabožna dewianca« – nabožne wotchilenje. Nowše slědźenja pokazuja, zo hrajachu tute zwonka připóznatych cyrkwinskich strukturow stejace skupiny při wutworjenju moderneje towaršnosće wažnu rólu.

Njepřewidźomny orientaciski dypk mjez Budyšinom a Wósporkom je wysoko ležaca cyrkej w Hrodźišću. Na kěrchowje při sewjerozapadnym róžku cyrkwje namaka so jednora narowna plata z pěskowca. Wona je wuhorbjena a na kromje ze schodźenkami wudebjena; we wšěch róžkach pyši ju rozeta. Móžemy čitać: »Allhier ruhet ein treuer Gatte und alter Vater weyland Herr Martin Herzog als wohlverdienter treuer Schulmeister und Organist allhier in Gröditz. Er ward geboren d. 15. Novembr. 1746 auf der Großen Seydau bey Bautzen und ging zur Ruhe am 21. Jan. 1831 in dem Alter von 84 Jahren 2 Mon. und 7 Tagen.« Pod prěčnej linku steji dale: »Text aus dem Lied No. 542 v. 6: Nichts kann ich vor Gott ja bringen Als nur Dich mein höchstes Gut p.p.«, hrónčko z kěrluša »Eins ist not«, čo. 542 z »Dresdner Gesangbuch«.

Narowny kamjeń Měrćina Hercoga w Hrodźišću   Foto: Evelyn Fiebiger

Dołhi žiwjenski čas wučerja a organista z mjenom Měrćin Hercog běše postajeny wot wójnow a přewrótow: Jako dźěćo dožiwi hólc Sydomlětnu wójnu, jako muž Napoleonske wójny a jako starc dyrbješe prócowanja sakskeho stata wo nowočasne šulstwo na swojim ćěle začuwać. Wón pochadźeše ze serbskeje swójby. Dwě priwatnej šuli na Židowje1 poskićowaštej tam hižo we 18. lětstotku wjesnej młodźinje lěpše kubłanske móžnosće hač w mnohich druhich wsach woneje doby. Tak móžeše sej Měrćin Hercog předznajomosće přiswojić, kotrež jeho wukmanichu w lěće 1771 wučerske městno w Hrodźišću přewzać. Wón bu naslědnik wučerja Gottloba Frauenloba, kiž po 57 słužbnych lětach 80lětny při zwonjenju smjertnje znjezboži. A tež Měrćin Hercog wosta přez 57 lět jako wučer, organist a kěbětar w zastojnstwje.2

Lětuša 175. róčnica załoženja Maćicy Serbskeje je składnosć, tež dopominać na wozrodźenje skutkowanja serbskeho wědomostneho towarstwa po politiskim přewróće 1989/1990. Jako na tutym procesu aktiwnje wobdźěleny chcu tu někotre pozadki předstajić, nic naposledk tež tohodla, dokelž je Měrćin Völkel w swojim spisu »Trać dyrbi Serbstwo«1 tehdomniše podawki trochu skrótšene a zjednorjene rysował.

Za čas politiskeho přewróta nazymu 1989 wutwori so přez tajne wólby z kruha wědomostnych sobudźěłaćerjow wědomostna rada (WR) Instituta za serbski ludospyt (IsL). Měješe nadawk, wjednistwo instituta při koncipowanju wědomostnych nadawkow a při přestrukturowanju serbskeho slědźenišća wotpowědnje nowym žadanjam časa podpěrać. K temam posedźenja přirady słušeše tež prašenje wobstaća instituta resp. při ewentualnym rozpušćenju móžne alternatiwy. Nimo toho rozjimowaše so prašenje zapřijeća na serbskich wědomostnych temow zwonka instituta zajimowanych we wědomostnych diskursach. W tutym zwisku narězny so tež prašenje wozrodźenja Maćicy Serbskeje. Přezjednosć knježeše w tym, zo je dalewobstaće profesionalneje wědomostneje sorabistiskeje institucije bytostne za přichod Serbow w zjednoćenej Němskej. Jako spomóžne so nimo toho wobhladowaše, měć poboku tajkeje institucije towarstwo (podobnje towarstwu Uranije w NDR), kotrež zapřija dalšich serbskich slědźerjow, na přikład domiznowědnikow a chronistow, ale tež serbskich wučerjow a studentow, a skića přidatne móžnosće k posrědkowanju slědźerskich wuslědkow mjez Serbami.

Dopomnjeńki serbskeje ceptaŕki Hanamarje Měškankoweje

 

Hanamarja Měškankowa (nimski: Annemarie Müßiggang) jo lětosa wóswěśiła 89. narodny źeń. Wóna jo se naroźiła ako Hanamarja Pawlikoc (nimski: Paulik) dnja 18. julija 1933 w Rownem (Rohne) a jo tam wótrosła w serbskej familiji. Ako małe źowćko jo nosyła serbsku źiśecu drastwu a pótom drastwu młodych źowćow až do 14. lěta. Jeje maś a stara maś stej chójźiłej cas žywjenja burskej. Wót źiśetstwa jo Hanamarja Pawlikojc powědała serbski, nejpjerwjej slěpjańsku narěc, pótom górnoserbšćinu. To jo jej wjelgin pomogło pśi wuknjenju dolnoserbšćiny. W lěśe 1948 jo wóna była hyšći pśemłoda za studij, togodla jo zachopiła wuknuś w Serbskej wušej šuli w Budyšynje1. W juniju 1952 jo Hanamarja Pawlikojc derje złožyła maturu. Pón jo direktor dr. Frido Mětšk (nimski: dr. Alfred Mietzschke, 1916– 1990) ju wubrał za póspěšny pedagogiski studium, aby mógała južo pó jadnom lěśe zachopiś źěło na nowowutwórjonej Serbskej wušej šuli w Chóśebuzu.

 

Hanamarja Měškankowa w krejzu swójźbnych a znatych na 70. jubileju Dolnoserbskego gymnaziuma   Foto: Justyna Michniuk

Jeje rěcy wšedneje komunikacije stej byłej górno- a dolnoserbšćina. Wóna a jeje manźelski słušatej k tym pórědkim familijam, kótarež su po 2. swětowej wójnje doma ze źiśimi serbski powědali a serbsku rěc pśiducej generaciji dalej dawali. Wónej stej synowu konsekwentnje serbski wótkubłałej. Tak stej ako dorosćonej wobej serbskej rěcy wuměłej, lěcrownož jo tegdy pśewažeca wětšyna ewangelskich Serbow se pśeśiwo tomu rozsuźiła, ze swójimi źiśimi serbowaś. Wše tśi Měškankojc źiśiźiśi wuměju tejerownosći wobej serbskej rěcy wustnje a pisnje. A teke źiśi tśeśego naroda wuknu serbšćinu a chójźe do serbskeje źiśownje. W familiji Hanamarje Měškankoweje su rěc a kultura a tradicije Serbow njepówalnje žywe.

Hdyž rěči so wo Slepom, njeje husto jenož wona wjes sama měnjena, ale cyła Slepjanska wosada abo zarjadniske zjednoćenstwo z Brězowku, Dźěwinom, Trjebinom, Mułkecami, Miłorazom, Rownom a w srjedźišću Slepom, hdźež steji cyrkej. W tutych sydom wjeskach, kotrež su rozrjadowane do třoch gmejnow, chodźa žony w Slepjanskej narodnej drasće, tu mamy zachowanu hudźbnu tradiciju hraća na dudach, a jenož tu je wosebita warianta serbšćiny doma: Slepjanska serbšćina abo slepjanšćina. Hdyž pohladamy na kartu, widźimy, zo leži Slepjanska wosada bjezposrědnje při hranicy Sakskeje a Braniborskeje (hnydom za Dźěwinskej wjesnej taflu na směr Choćebuz kónči sakski teritorij). Wona zabjerje wuchodny dźěl srjedźneje Łužicy, pasma mjez Hornjej a Delnjej Łužicu. W swojich stawiznach słušeše Slepo administratiwnje a cyrkwinsce stajnje k Hornjej Łužicy. Tohodla bě a je tu hornjoserbšćina jako cyrkwinska rěč a w šulskim wobłuku prezentna. Jako ćišćanej medijej skutkujetej tu hižo dołho mjez druhim Serbske Nowiny a Pomhaj Bóh. Najebać tutoho wliwa hornjoserbšćiny je so we wšědnej mjezsobnej komunikaciji domoródna Slepjanska serbšćina zdźeržała. Tuta zjednoća we sebi elementy hornjo- a delnjoserbšćiny, leži dźě w serbskim rěčnym rumje centralnje. Liči so k tak mjenowanym přechodnym dialektam a je za rěčnikow druhich wariantow rěčaneje serbšćiny derje rozumić. Kaž jeje dialektnej susodaj (we wuchodźe Mužakowski a w zapadźe Sprjejčanski), słuša slepjanšćina k tym serbskim narěčam, kotrež su masiwnje wohrožene – abo su so hižo dospołnje zhubili (kaž Mužakowska narěč). Ze škričku zboža pak zasłyšimy hišće dźensa Slepjansku serbšćinu, hdyž zetkamy maćernorěčne seniorki a domoródnych seniorow. Pódla zaklinči druhdy hornjoserbšćina, na přikład ze šulskich rumnosćow Slepjanskeho Němsko-serbskeho šulskeho kompleksa abo z rumnosćow Rownjanskeje pěstowarnje »Milenka«. Hdyž witaja turistow w Serbskim kulturnym centrumje, móža tule tohorunja do hornjoserbšćiny počuchać. To su serbske zynki na teritoriju hewak dominowaceje němčiny. Hromadźe tworja tute srědki komunikacije rěčny trojozynk Slepjanskeje wosady. Wone tworja akustisku rěčnu krajinu Slepoho.

Dźe wo to, rěčnje manifestowane mócnarske struktury pokazać a staw w najlěpšim padźe nic jenož dokumentować, ale tež k polěpšenju situacije mjeńšinow přinošować.

W lěću 2021 podach so do swojeje stareje sakskeje a łužiskeje domizny, kotruž běch před 20 lětami do směra južneje Němskeje wopušćiła. Njewopytach jenož swojeju staršeju, ale chcych so tež nadawkej mojeje Regensburgskeje uniwersity wěnować, hdźež studuju tuchwilu předmjet wjacerěčnosć a regionalita. Wobdźělich so tam na seminarje, hdźež dźěše wo tak mjenowany Linguistic landscape. Je to poměrnje nowa slědźerska metoda, kotraž přepytuje widźomnosć rěče w zjawnosći. Kóždy wobdźělnik dósta nadawk, konkretnu krajinu w Němskej hladajo na dwu- abo wjacerěčne fenomeny přepytować. Dopomnich so na dwurěčne nadróžne znamjenja w Budyšinje, kotrež běchu mi w dźěćatstwje napadnyli. A tak zrodźi so ideja, so w seminarnym dźěle wo Linguistic landscape Budyšinej wěnować. Uniwersita žadaše sej za to fotowe dokumenty, ale tež interview z wosobu, kotraž so na někajkežkuli wašnje z dwurěčnosću w zjawnosći zaběra. Z tutymi snadnymi směrnicami dach so do dźěła. Najprjedy sformulowach wuprajiwu tezu: Myslach sej, zo zamóžu pokazać, zo je wot ludnosće začuwana žiwa dwurěčnosć tež přez Linguistic landscape widźomna. Organizowach jězbu do Budyšina a interviewowy termin z kuratorku tamnišeho Serbskeho muzeja. A běch napjata, što mje tam wočakuje.

Interview z Vojtěchom Koubu, folkloristom a nawodu folklorneje skupiny Ludowa hudźba z Chrásta, wo lětušim folklornym festiwalu w Strážnicy

Lětsa je so mjez 23. a 26. junijom »Mezinárodní folklorní festival Strážnice« wotměł. Kajki wuznam ma wón za folklornu hudźbu w Čěskej a kak husto so wotměwa?

Festiwal w Strážnicy je najwjetši festiwal folklory w Čěskej, prěni króć wotmě so hižo w lěće 1946. Festiwal organizuje so wot Narodneho instituta ludoweje kultury (NÚLK), štož je institucija direktnje stworjena a podpěrowana wot Ministerstwa kultury. Před koronapandemiju wopytowaše festiwal wjac hač 30 000 přihladowarjow. Lětnikaj 2020 a 2021 stej so pak jenož online wotměłoj. Ćim bóle su so lubowarjo ludoweje hudźby na lětuši festiwal wjeselili – nic jenož z Morawy a Čech, ale tež z Łužicy. Hižo wjele lět jězdźi do Strážnicy organizowana skupina Serbow, kotruž wjedźe Volkmar Šołta. Předewšěm dźakowano knjezej Janej Kristej, kotryž je wjele lět NÚLK nawjedował, je tutón festiwal tež za serbskich přihladowarjow jara hospodliwy.

Dalokož je mi znate, su Was prosyli za festiwal serbski program zestajić. Kak je tomu dóšło?

Jako smy w lěće 2018 z Ludowej hudźbu z Chrásta našu CD serbskich spěwow wudali, chcychmy ju w Strážnicy předstajić. Festiwal pak njeje na akustiske produkcije wusměrjeny, typiske za njón su wulke programy w amfiteatrach. Programowa komisija namjetowaše wulki serbski program zestajić. Serbske tradicije předstajichu so naposledk w Strážnicy 2003 k jubilejej Ludvíka Kuby, naš program běše za lětnik 2020 planowany. Bohužel dyrbjachmy wšitcy dwě lěće čakać, pandemije dla.

Rozgrono z wjelikopósłańcku Republiki Serbiskeje w ZRN jeje ekscelencu dr. Snežanu Janković

Co Serby w Serbiskej wěźe wó Serbach we Łužycy? Jo wěda wó Łužyskich Serbach powšyknje rozšyrjona? Su se južo wudali publikacije wó łužyskej serbskej kulturje?

Serby ze Serbiskeje maju powšyknu wědu wó Serbach z Łužyce. Wěźe, až to jo lud, z kótarymž smy wusko zwězane, což nastupa kulturu a stawizny. Ale myslim se, až wětšyna našych krajanow njejo měła góźbu, kulturu Łužyskich Serbow bližej wopóznawaś. Ja pak to mam za wjelgin wažne, až zajm za bliske wopóznaśe móžo byś dobry zakład, na kótaremž natwarijomy našu kooperaciju. Mamy wjele knigłow našych serbiskich awtorow wó Serbach we Łužycy. Casy namakajomy teke teksty wó Serbach w serbiskich casnikach. Glědajucy na wuraznu kulturnu bliskosć, kótaraž wótbłyšćujo se teke w rěcy, tradicijach a narodnych drastwach, by było škóda, gaby wobej boka se njepóstarałej wó lěpše wopóznawanje. Na pśikład wó kooperaciju našych kulturnych a kubłańskich institucijow.

Cogodla zajmujośo Wy se za Serbow we Łužycy?

Mój zajm za Serbow jo wubuźony pśez wjeliku rěcnu a kulturnu bliskosć, ale teke pśez fakt, až weto až do źinsajšnego njejo wjele kontaktow mjazy našyma ludoma. Myslim se, až našo zgromadne statkowanje móžo pśinjasć dobre wuslědki. Teke za Serbow ze Serbiskeje by derje było zgóniś, kake su procowanja Łužyskich Serbow, aby zachowali swóju rěc, swójo pismo a swóje nałogi w za wětšy part nimskorěcnej wokolinje.

Wót 1370 až do 1635 jo słušała Dolna Łužyca k českemu kralojstwu. Zachopjeńk togo casa, se zakóńcecy pózny srjejźowěk, jo se wopisował (a se pó źělach źinsa hyšći wopisujo) ako epocha, pódejźona wót zakśebjatnych a kšajźojskich ryśarjow. Jo se groniło, až su na grodach w Chóśebuzu a Drjowku byli zmužne ryśarje bźeze skrupelow. Ale co jo na tych pśedstajenjach napšawdu wěrne?

Ga buźo z ryśarja rubjažny ryśaŕ?

Pó rozšyrjonem měnjenju su byli rubjažne ryśarje pśisłušniki nišego zemjaństwa, kenž su pśišłušali ryśaŕskemu stawoju. Powšyknje pak jo wuznam ryśarjow (pótakem kšuśe wobronjonych wójnarjow na kónjach) w casu póznego srjejźowěka dla rosćecego wuwiśa žerdkatych bronjow (to su helebardy, piki, partizany a druge) a na popularnosći pśiběrajucem wužywanju stśělańskich broni we wójaŕstwje pśecej wěcej wótebrał. Bronidła njejsu južo efektiwnje šćitali pśed něnto lěpjej wobronjonymi a rownocasnje teke wěcej wobrotnymi pěškarjami. Ako slěd zgubjenja togo militarnego wuznama a dłymokich změnow kněstwa (wót zemjańskego kněstwa ku krajnemu kněstwoju), towarišnosći (pśekupce su měli wěcej zamóženja ako młogi zemjan) a góspodaŕstwa (wót naturalnego góspodaŕstwa k pjenjeznemu góspodaŕstwoju) jo pśišło wjele ryśarjow w nakrajnych stronach do financielneje nuze. Pótakem su se toś te rozsuźili wót togo casa – tak nanejmjenjej popularne měnjenje – se ilegalnje rozbogaśiś pśez rubjažnistwo na drogach a rubjone dobytki pśi z wótglědanim naštyrjonych zwadach a nadpadach na města a pśekupnistwowe transporty. Weto pak tencasne, krajokněske strońske žrědła toś tych zemjanow žednje ako rubjažnych ryśarjow pomjenili njejsu. Su jim w tych rozestajanjach mjazy nišym zemjaństwom a měsćańskim bergaŕstwom jano gronili »raptores«1, »latrones«2, »predones«3, »spoliatores«4 abo »räubern«. A grodam toś tych ryśarjow su casy samo gronili »raubheußer«. Wopšawdne zapśimjeśe »rubjažne ryśarje« móžo se, pó rešeršach mediewista Klaus Graf, prědny raz dopokazaś w nimskem pśełožku (how »rubjenje-ryśar«) špańskego šelmowego romana z titelom »Historia de la vida del Buscón«5 respektiwnje »Historia del gran Tacaño«6 wót Francisco de Quevedo z lěta 1626. W špańskem originalu se groni »rubjažnemu ryśarjoju« pón »caballero de rapiña«.7