kultura / rěč

W měrcu 2022 wozjewi so w Rozhledźe přinošk rěčespytnika Tadeusza Lewaszkiewicza pod nadpismom »Antropologiske (rasowe) slědźenja prof. Wójćecha Kóčki w zwisku z rasowymi slědźenjemi němskich wědomostnikow w lětach wot 1929 do 1938« (Rz. 3/2022, s. 18–22). K tutej temje běch samsnemu časopisej w oktobrje 2019 interview dał (Rz. 10/2019, s. 16–21). Lewaszkiewicz wěnuje prě­nju połojcu swojich wu­łožowanjow tutomu inter­viewej, prjedy hač přizamknu so w druhim dźělu swójske mysle. Wopodstatni swój artikl z tym, zo wužaduja moje »chětro njepozitiwne hódnoćenja rasowědnych slědźenjow němskich antropologow a zastupnikow druhich wědomosćow« (s. 19) znapřećiwjenje. Dokelž formuluje při tym rjad hódnoćenjow a konkluzijow, kotrež njedźělu, chcu tule swoju poziciju na zakładźe aktual­nych slědźenjow1 rozkłasć.

W mjenowanym interviewje z te­hdomnišej šefredaktorku Saru Mičkec dźěše wo »rasowědne« přepytowanja, kotrež so w 1920tych a 1930tych lětach wot němskeje strony we wubranych wsach dwurěčneje Łužicy přewjedźechu. Interview skićeše mi składnosć, dotal­ny staw historiskeho slědźenja rozkłasć. Přičina za rozmołwu běše wosebita wustajeńca »Kontext & Kontroverse« w Muzeju Budyšin (2019), hdźež běchu mjez druhim twórby tworjaceje wu­měł­če Iris Brankačkoweje pod titulom »vermessen« widźeć, z kotrymiž so wona z (antiserbskim) rasizmom w nacionalsocialistiskim času a dźensa rozestaja.

Kontakty do »nawječorneje« Němskeje a postrowy z Pólskeje

Pjeć pohladnicow ze spočatka šěsćdźesatych lět mam před sobu ležo. Jedna z nich, poprawom fotografija we wotpowědnej wulkosći, pokazuje kwasny ćah w Njebjelčicach ducy z wěrowanja. Tuta je serbsce spisana z někotrymi němskimi, čerwjene podatymi wotpowědnikami nad wotpowědnym słowje, kotrež drje su wot přijimarki. Dopisnicy su wot Michała Nawki na Luise Leonhard do Lübecka, dalša na Fritza Jöde do Hamburga.

Dopisnica Michała Nawki na Luise Leonhard Wobraz: Serbski kulturny archiw

Luise Leonhard dźěłaše wot lěta 1953 wusko hromadźe z wuznamnym němskim hudźbnym pedagogom Fritzom Jödu (1887–1970). Sama zajimowaše so z časa Druheje swětoweje wójny wosebje za słowjanske ludowe spěwy, kotrež hromadźeše. Wot šěsćdźesatych lět minjeneho lětstotka poča Luise Leonhard tute zbližić němskim zajimcam, a to přez zešiwki z notami, originalnym tekstom a wot njeje zhotowjenym spěwajomnym němskim přełožkom. W Serbach dopisowaše sej wosebje z Michałom Nawku, Jurjom Wowčerjom a Ceciliju Nawkec.1 Přez nju dósta drje tež Michał Nawka kontakt k profesorej Jödźe. Tón pósła jemu swoju knihu »Die Volksmusikinstrumente und die Jugend«.2 Lěta 1963 dźakuje so Nawka za připósłanej čisle wot Jöde wudateho časopisa »Pro Musica«. Dźěło Luisy Leonhard sej Michał Nawka wažeše, štož njepokaza jenož jej serbsce spisana pohladnica, ale tež hódnoćenje jeje wudawaćelskeho a přełožowarskeho dźěła: »Die Lieder und ihre Bearbeitung gefallen mir sehr, namentlich auch Ihre Übersetzungen aus dem Jugoslawischen.« Pohladnicy nawróćichu so drje po přewróće 1989/90 do Łužicy.

K 100. jubilejej hornjoserbskeho wudaća »Odyseje« a »Ilijady« Ho­mera

 

Zajim Serbow za mytologiju, za antiku scyła, móžemy wot spočatka eksistency serbskeju literarneju rěčow a swětneho pismowstwa, to rěka wot srjedź 19. lětstotka, wobkedźbować. Wuraz toho je zawěsće wudaće »Odyseje« (Budyšin 1921) a »Ilijady« (Budyšin 1922) wot Homera w přełožkomaj Mateja Urbana (1846–1931). Běše to chutne předewzaće, za kotrež bě pjenježna zběrka trěbna. Přełožowarjej so poradźi zezběrać 24.017,50 hriwnow, mjez darićelemi njeběchu jenož Serbja, ale tež Němcy a Słowjenjo (mj. dr. čěski statny prezident Tomáš Garrigue Masaryk, kotryž da wjace hač 3.000 hr).1 Urban započa swoje dźěło w lěće 1908 na nastork Oty Wićaza. Za swój zaměr nałožowaše wjele prócy a napinanja, jeho přełožkaj buštej entuziastisce přiwzatej. Dźensa, z časoweje distancy, stej hódnoćenej jako přejara posłownej a parowacej wuměłski błyšć. Zda so pak, zo měješe přełožowar dokładny cil: Wón chcyše pokazać funkcionalne móžnosće rěče a jej na tute wašnje něšto kaž pomnik stajić.2 Wo tym swědči bjezdwěla namołwa, kotraž je na titulnej stronje »Odyseje« wotćišćana: »Serbja, namrětu rěč sej hajmy maćernu swěru! Chcemy-li njesmjertni być, horliwje pěstujmy rěč!« A w »Ilijadźe« namołwja wudawaćel: »Serbja, wojujmy wo swój přichod, kaž něhdy před Troju kmanosć a wutrajnosć sej dobyłej njesmjertnosć stej!« Je potajkim widźeć, zo jednaše přełožowar tohorunja, a snano předewšěm, z patriotiskeho pohona.

Zjawy historiskego pódtłocowanja rěcy a kultury Drjewjanarjow

Wustup drastwineje a rejowańskeje kupki »De Öwerpetters« na Drjewjańskem dnju w PrazeAž do źinsajšnego njejo se nimska wušnosć, cerkwina kaž tež swětna, póstarała wó pótrjeby Drjewjanarjow/Wendlandarjow a jo wobchadała skerjej macošnje z derbstwom drjewjańskeje rěcy a kultury. Pśi jadnom woglěźe, źož smej z českim pśijaśelom Milošom Malecom na jogo iniciatiwu pśigótowałej Drjewjański źeń za Pragu a smej woprowałej za to pór dowolowych dnjow, aby do Wendlanda se dojěłej, smej měłej zajmne dožywjenje: Drastwowa a rejowańska kupka »De Öwerpetters« jo swójich cłonkow pó cełem Wendlanźe gromadu tšubiła. Wóni běchu se jano dla naju na pśijazne wuwitanje pśewoblakli do swójich drogotnych drjewjańskich narodnych drastwow a wócakowachu naju pśed kulojcowym muzejom w Lübelnje. Ako naju wuglědachu, su se zestupili a nama zanjasli drjewjańsku pěseń »Katü mes ninka bayt?« (Chto ma njewjesta byś?) Až do źinsajšnego spomnjejom se kradu zgnuty dla wopokazaneje cesći a pśichylnosći. Ako smej pótom z ludowymi wuměłcami do rozgrona pśišłej, jo mě jadna žeńska pśedstajiła swóju drastwu. Wóna běšo ju zderbnuła wót swójeje stareje mamy, jo gjarda groniła. Som jej wótegronił, až ga njedejała w takej jadnoraznej drogotnej drastwje wustupiś, ale se daś pó njej nowu wušyś, staru originalnu pak derje wobchowaś, aby se dalej a dłujko zdźaržała. Lěc njamaju něźi šlodarja abo šlodaŕku za to? Take něco ga se dajo spěchowaś. Na to wóna jo měniła, až jich kultura se wósebnje njespěchujo. Wognjowa wobora a sportaŕske towaristwa se derje spěchuju. Lěbda pak rejowańske ludowe kupki. Wšo, což maju, naźěłaju sebje sami. – Pśez mójo wulicowanje, až wu nas we Łužycoma se ludowe kulturne źěło pśez zjawnu ruku spěchujo a derje pódpěrujo, su byli zaźiwane. Šołśe, abo kaž tudy gronje »Samtgemeindebürgermeisteroju« Hubertoju Schwedlandoju, kótaryž běšo tež na pśiwitanje do Lübelna pśichwatał, som pitśku pózdźej wósebnje chwalujucy gronił: »Wěsćo Wy, kake kulturne dejmanty Wy tudy maśo. Som kradu pśechwatany a zwjaselony. Mógu Wam spšawnje gratulěrowaś, až take něco wurědnego how maśo. To dejali pśecej derje spěchowaś.«

Ale zasej slědk k drjewjańšćinje: Lětźasetki pó tom, až su słowniki, gramatika, rěcywědne publikacije wujšli, njejo se we Wendlanźe wjele na tom pólu rěcy stało, to groni pśisamem zewšym nic. Jano w kulojcowem muzeju w Lübelnje jo ze jsy Süthen do muzejoweje jsy pśenjasony dom Jana Paruma Schultze, a we njom w jadnom rožku pitśku něco wó drjewjańskej rěcy zgónijoš. Głos profesora Reinholda Olescha recitěrujo z paska ten Wóścenaš w drjewjańšćinje. To jo wšo. Razka ten jadnučki zachowany ludowy spiw »Katü mes Ninka bayt?« njamóžoš tam słyšaś.

Rěc jo poměrnje derje wuslěźona, co něnto dalej?

Pśi mimo cwiblowanja wjelgin zasłužbnem wědomnostnem slěźenju a wobźěłanju rěcneje maśizny njejo se nejskerjej na to mysliło, až by mógała se na zakłaźe nagromaźoneje wědy wuwijaś wucba drjewjańšćiny za zajmowanych luźi. Woglědajo-li Słowjan do Wendlanda, ga co tež rady wěźeś, kaka jo drjewjańšćina była a lěc by ju sam rozměł abo nic, kake wósebnosći jo měła a co jo wót njeje snaź zwóstało. Tež praktiske wužywanje smějomy how a tam a pśichodnje wócakowaś. Za to su ze zajźonych tśich lětźasetkow žedne drobne pśikłady znate. Powšyknje póbrachuju wšak kontinuita a zaměrnjejše statkowanje a spěchowanje. Ale toś te pśikłady pokazuju, až wužywanje drjewjańskeje rěcy a zmysłapołna zaběra z njeju njejstej wótwisnej wót licby luźi, kótarež ju rozměju abo wuměju. Wó tom som pśeznanjony. Cu je howko raz nalicyś, dalokož mě znate su:

1994 wótwórjony Serbski muzej w Chóśebuzu jo w swójej prědnej stawnej, až do 31. decembra 2015 prezentěrowanej wustajeńcy měł mały wótrězk, kótaryž jo był pósćony Obodritam a Hannoverskemu Wendlandoju, we njom jo była mała pokazka teke na drjewjańsku rěc. Pśi tom jo šło wó to, woglědarjam znate cyniś, až to słowjańske w Nimskej njejo, abo něga njejo było, wobgranicowane na serbsku Łužycu, ale jo se wupśestrěło pśez nanejmjenjej tśeśinu teritorija źinsajšneje Zwězkoweje republiki Nimskeje. Spomnjejom se na woglěd kupki žeńskich z Wendlanda krotko pó wótwórjenju Serbskego muzeja, kenž su byli zaźiwane a zwjaselone, wu nas teke něco z dolnosakskeje domownje namakaś. Ako se jich wopšašach, lěc su drjewjańšćinu gdy raz sami słyšali, ga njeběchu. Su pak byli śim wěcej pśechwatane, až su to w Chóśebuzu mógali. Som jim ned z głowy nawuknjonu módlitwu »Wóścenaš« w drjewjańšćinje pśednjasł. Toś to bjatowanje słuša k pórědkim, w 17. stolěśu zapisanym a zachowanym drjewjańskim tekstam, źěkowano procowanjam wuconego G. W. Leibniza w lěśe 1691, wó tom buźo hyšći grono. Mjaztym eksistěrujo nacasna wudopołnjona wersija.

Přez třista lět trajace samostatne wu­wiće staroserbskich kmjenow w rumje mjez Bobrom/Kwisu a Solawu kónčeše so w 10. lětstotku. W hraničnym pasmje podłu Solawy mjez wuchodofrankskim mócnarstwom a připućowanymi Słowjanami, kotrež bě so wot spočatka 7. lětstotka wutworiło, knježeše bórze měrne susodstwo, bórze dochadźeše k wojerskim konfliktam. K zawěsćenju swojeje wuchodneje hranicy započachu Frankojo pod Korlu Wulkim po lěće 800 hraničnu marku zarjadować a tak mjenowany Limes Sorabicus z wěstej ličbu hrodow twarić, kotrež stejachu pod wjednistwom markhrabjow. Mjezsobne wójnske wuprawy w 9. lětstotku zapusćowachu kraj a žadachu wulke krejne wopory, předewšěm pola Słowjanow. Surbi a Talaminzi – tak rěkaštej najwjetšej zapadnje Łobja sydlacej słowjanskej kmjenaj w Bayerskim geografje – wužiwachu zhromadnje z čěskimi jednotkami přez nadpady Normanow zawinowanu słabosć frankskeho mócnarstwa, zadobychu so 880 do Durinskeje a wurubichu a wupalichu wobšěrne kónčiny. Hdyž wjedźeše frankski markhrabja w lěće 892 napřećiwny bój, poćerpi wón ćežku poražku. Rozsudźacy přewrót sta so pod sakskim wójwodu a pozdźišim němskim kralom Heinrichom I., kotrehož rozestajenja z Dalemincami drje 905/06 njewuspěšne wostachu, kotremuž pak so lěta 929 na dalšej wójnskej wuprawje poradźi jich twjerdźiznu Gana zdobyć. Na to sćěhowace załoženje hrodu Mišno zawěsći jemu knjejstwo nad wobydlerjemi tuteje najwjetšeje słowjanskeje župy, kotraž po dopóznaćach mjenowědy wjace hač 10.000 ludźi ličeše­. Po tym zo bě němski kral 932 do Del­njeje Łužicy zaćahnył, podćisny sej tež Budyski kraj. Z tym dóstachu so wšitke staroserbske sydlenske kónčiny pod němske nadknjejstwo. Po germanskim prawje słušeše zdobyty kraj kralej, w zastupnistwje za njeho jón markhrabjojo wobknježachu. Woni zepěrachu so při wukonjenju knjejstwa na wobrónjene mocy, kotrež běchu zasadźene w hrodowych městnach. Wottam zastarachu wotpowědny hrodowski wobwod, nuzowachu wjesnjanow k wotedawkam a słužbam. Pod škitom hrodowych městnow natwarichu so prěnje cyrkwje, wottud započinaše so christianizowanje »pohanskich Wendow«.

Nimo rólnistwa, skotarstwa, rybarstwa a hońtwy hraješe w hospodarskim žiwjenju starych Słowjanow lěsne pčo­łarstwo wažnu rólu. Tute ma so wot pozdźišo nastawaceho domjaceho a zahrodneho pčołarstwa w njeposrědnjej bliskosći ludźacych bydlenjow rozeznawać, hdźež běchu pčołki w schownjach z drjewa, skory abo wjerby zaměstnjene. Při lěsnym pčołarstwje wostachu pčołki w swojej přirodnej wokolinje. Čłowjek wšak skićeše jim za čas rojenja přihotowane prózdnicy we wulkich štomach, kotrež ležachu něhdźe pjeć do šěsć metrow­ nad zemju. Do lěsnych štomow zabiwachu so swójstwowe znamješka, wěste kruchi lěsa za jednotliwych pčołarjow so wotmjezowachu. Tuta naprawa wotbłyšćuje so, připódla prajene, w městnym mjenje Treblitzsch, jw. Belgern, hlej dale deleka.1 Na tute wašnje škitachu so woznamjenjene štomy před wurubjerjemi a paduchami kaž tež před zničenjom. Přeńdźenja so po tehdom płaćiwym prawje kruće chłostachu.2

Předstawy wo rozměrje a wunoš­kach lěsneho pčołarstwa kaž tež wo jeho­ wuznamje za tehdomnišu ludnosć po­srědkuja po němskim zdobyću w mnohich zapisach zdźeržane podaća wo mje­dowej dani. Nimo mnoholičbnych dalšich wotedawkow – kaž na přikład kože, rybow, žita abo skotu, pozdźišo tež pjenjez – mějachu podćisnjeni Słowjenjo němskim feudalnym knježkam kaž tež cyrkwi a klóštram tajki prašany produkt kaž měd wotedawać. Měd njeběše tehdom jenož jenički znaty srědk k wosłódčenju, ale tworješe tež zakład za wopojenski napoj, mjenujcy mjedowe wino. Zdobom wudospołnjowaše wón ze swojimi wuhlowymi hydratami bytostnje cyrobizny čłowjeka, spěchowaše jeho strowotu a płaćeše nic naposledk swojeho dobreho słodu dla jako prěnjorjadne žiwidło. Při doby­wanju mjedu nastawaše jako wažny pó­dlanski produkt hišće wósk. Tutón trjebachu hižo w zažnym srjedźowěku za leće bronzy, pozdźišo w medicinje k zhotowjenju žałbow a pod., předewšěm pak w cyrkwi za swěčki. Bože słužby, křćeńcy, fir­mo­wanja, poslednje wolijowanje, měš­niske abo biskopske swjećizny njeběchu bjez swětła swěčkow předstajomne.

Hdyž zrozumimy woznamjenjenje a zapřijeće »powołanje« w najšěršim zmysle jako »nawuknjenu a wukonjanu dźěławosć ze zaměrom zežiwjenja«, potom wopokaza so powołanje ratarja a sko­tarja jako najstarše. Tuta dźěławosć připućowanych Słowjanow, zastupjerjow pózdnjogentilnje-zažnofeudalneje ag­rar­neje towaršnosće, tworješe zakład za eksistencu čłowjeka. Zo by so worak a rólnik, potajkim bur, pomjenował, stejachu w prasłowjanšćinje a w staroserbšćinje wjacore woznamjenjenja k dispoziciji. Najstarše z nich su wotwodźene wot prasł. *orati, ně. pflügen, z toho hs. worać, ds. woraś, pól. orać, čě. orat.1 Korjenje tutoho słowa sahaja wróćo hač do indogermanskeje zakładneje rěče před něhdźe 4000 lětami, přetož słowo ma dokładne wotpowědniki w litawšćinje árti, we łaćonšćinje arāre, w gotišćinje arjan kaž tež w druhich starych rěčach, wšitke z woznamom ›worać‹. Prasł. korjeń *or- twori zakład tajkich słowow kaž hs. starše worak a ds. wórak ›worak, rólnik‹, ds. starše worac, dźensa wóraŕ, k tomu čě. oráč a druhe. Wot samsneho korjenja wotwodźene su prasł. *órtajь a *órdlo, z toho ds. rataj ›ratar, rólnik‹, ds. a hs. radło, to je ›motykowe radło‹, ně. Hakenpflug. Na *ór- załožuja so tež hs. ratar a ds. rataŕ, ně. Landwirt. We wobłuku našeje wulkeje temy zajimuje nas wosebje wotbłyšćowanje tutych słowow w składźe mjenow. Mjeztym zo staroserbske městne mjena lědma tajke pokazki poskićeja, eksistuja mnohe swójbne mjena we Łužicy, kotrež poćahuja so na woraka a rólnika. Najhusćišo mjez nimi wustupuje Rataj, prěni raz 1533 jako Ratey, swójbne mjeno, kotrež namaka so jenož w Delnjej Łužicy. Jenož tam storčimy tež na jara rědku formu Rataŕ, 1636 Rathars Söhnlein. Po­dobne płaći za Worak ze swojimi wotwodźenjemi, 1518 Woragk. Jónkróćne je Worač, 1657 Wuraczsch z Wysokeje s. Kamjenca. Wšě mjena su historisce dokumentowane a kartěrowane.2