Peru

Peruańska wjas Callejon de Huaylas (region Áncash) celebrěrujo pódobne wuběgowanje­ na cele wósebny part. Wobydlaŕstwo how njepowěda w regionje jano Andisku špańšćinu1, ale teke Áncash­ Quechua2 (oficielnje Anqash qichwa­ pomjenjona). Na zakłaźe togo wósebnego zestajenja ludnosći jo se mógała how wuwijaś jadnorazna forma gusecego rejtowanja – Cóndor Rachi abo Rachi Cóndor (serbski: noc kondora), kótaraž se tradicionelnje wótměwa pśi góźbje karnewala3.

Pśed rejtowanim na pśemoc se město gusy abo kokota napšawdu žywy kondor wužywa. Toś ten nosy se nejpjerwjej w pisane wupyšnjonych nosankach a wejsanarje rejuju chylku wokoło tych nosankow, ako by wóni byli jano dalšny rejowaŕ. Wjele wejsanarjow jo sebje woblico z běłeju substancu – nejskerjej mineralneju pastu (?) – wobmazało a nosy wjelike běłe kłobyki ze šyrokeju krempu. Někotare su se teke nadrowe pase z płodami (jabłuka?) pśez ramjenje powjesali.

Rejtarje wobkružyju něnto w kupce wěcej razow nosanki a pśi tom jich dujaŕska kapała muzikaliski pśewóźujo. Lětosa (2022) su nosyli rejtarje pla Cóndor Rachi pśisamem wšykne samske drastwy: běłe zgło, śamnomódry zec a cerwjene rubiško. A dwa ako »Capitán» (stotnik pla wójaŕstwa) pśigronjonej rejtarja w kupce stej nosyłej cowboyowy kłobyk a stej wopytałej pśi rejtowanju wokoło nosankow pórěd stwóriś. W drugich lětach su rejtarje pśi tom dobru »njeźelsku» drastwu – woblak, krawatu, atd. – nosyli a wótergi take něco ako »wobaleńc«, kótaryž jo wobstojał z pisanych plastikowych flašow. Snaź dej taki »wobaleńc« pśedstajiś ptaškowe pjerka, ale bóžko njejo mógał awtor do tych měst žrědło namakaś, kótarež by mógało wujasniś toś tu wónaku drastwu.

Symboliske pječwo do cyrkwinskeho a burskeho lěta słušeše. Wuměłsce sformowane ćěsto a figurki běchu něhdy połne woznama. Mějachu zbožu a strowoće přisporjeć.

Na łubi burskeho statoka w Zagorju pola Mužakowa před něšto lětami škleńčany kašćik z plećenym pječwom, prawdźepodobnje poselene, namakachu. Na wěncu spóznaješ lěto 1854, pismikaj K a G, móličke całtki a chlěbuški. Srjedźa štyri pory zawdawaceju rukow pletwu tworja, kiž na dźećelowe łopješka zboža dopominaja. Tute pječwo z přeměrom 18 cm ma běły židźany banćik přećehnjeny. Pozadk je nazeleń wobarbjeny, ramik je čorny. Namakanka tu we Łužicy přewšo zadźiwa. Móhł měnić, zo pochadźa z 500 km zdalenych morawskich Vizovic, sławneho centruma ludoweho pječwa.1 Zagor běše před 150 lětami chuduška, nimale hišće ryzy serbska wjes wosrjedź pěskojteje Mužakowskeje hole. Wo pječwje njemóžachu w kónčinje ničo zhonić. Tež naprašowanja w susodnych regionalnych muzejach, etnografiskich zběrkach a chlěbowych muzejach Němskeje běchu njewuspěšne. Tajke stare pječwa su jara rědke. Hódajo, što wono woznamjenja, tukaše so na lubosćinske a kwasne pječwo, kmótřiski dar abo dopomnjenku pjekarskeho wučomnika.2 Ludowědnje zajimawe su wosebje motiwy. Maš tu znate zawdawanje rukow jako znamjo zwjazanosće a swěry, wosebje woblubowane w času biedermeiera. Ze štyrjoch čwakow ćěsta splećeny wěnc a so křižowacy muster – w ludowědźe štyri wutroby3 mjenowany – móhł schowane apotropeiske znamjo być, takrjec wuměłsce wuhotowany chlěb ze selu jako žohnowanje za dom. Tute znamjo jara na ukrainski słónčny symbol dopomina. Móžno je, zo wospjetna ličba štyri připad njeje. Přetož štyri bywa w ličbowej mystice symbol wšěch štyrjoch směrow a počasow. Ličba wosom pola rukow je zdobom ličba bibliskeho nowospočatka.4 Tež chlěbuški do spekulowanja zawjedu – wšědny chlěb abo symbol płódnosće?5 Snano pohlad do stawiznow pomha. Wokoło lěta 1854 běše čas hubjenych žnjow, drohoty a hłodu. Mnozy za morjo wupućowachu.

Njeswačidlske šulske stawizny 1840–1889: Křesćan Wylem Hercog

Njeswačidlska wulkowosada běše wobšěrna. Wona wopřiješe 34 wsow. Jeje dušepastyr bě wot 1839 farar Herrmann Julius Richter (Rychtar), jeho podpěrowaše diakon Andreas Taffel (Handrij Taffla). Městno cyrkwinošulskeho wučerja zastawaše wot 1838 Křesćan Wylem Hercog. Wón skutkowaše tež jako kantor, organist a kěbětar.1 W zdalenymaj městnomaj Komorowje pola Rakec a Poršicach eksistowaštej hižo pódlanskej šuli. Zwosta hišće 320 dźěći, kotrež mějachu so w Njeswačidle wuwučować. Tole njemóžeše jednotliwy wučer zdokonjeć. Šulske twarjenje z lěta 1732 drje so 1805 rozšěrješe, tak zo šulska rumnosć něhdźe 140 dźěći zaměstni.2 To pak lědma dosahaše za Njeswačidlskich šulerjow a za najbliše wjeski. Za zdalenišo bydlace dźěći bě šulski puć tak a tak jara dołhi.

Polěpšenje pokazowaše so wokoło 1840, hdyž Franz Theodor hrabja von Riesch połnolětnosć docpě a knjejstwo nad Njeswačidlskimi kubłami sam přewza. Farar Rychtar móžeše hižo 1841 w swojim přinošku za knihu »Oberlausitzer Kirchengalerie« wo prěnich wuspěchach w šulstwje rozprawjeć. Zarjadowanje dalšeje šulskeje stwy za młódše dźěći a z bydlenjom za wučerja bě planowane a Jan Špitank z Njeswačidła bu hižo jako pomocny wučer přistajeny, kiž »einstweilen in einem Miethlocale der 3. und 4. Classe Unterricht ertheilt, wäh­rend die 1. und 2. Classe den Unterricht des Hauptlehrers genießt«. Dalše pódlanske šule mějachu so załožić, ručež dosć serbskich wučerjow seminar zakónči.3

Nordrhein-Westfalska – gusece rejtowanje a »Hähneköppen«

Teke w Nordrhein-Westfalskej dajo nałogi, kótarež su pódobne na łapanje kokota.

We dwěma měsćańskima źěloma Wattenscheida (Höntrop a Sevinghausen), ale teke w Essen (w měsćańskich źělach Byfang, Freisenbruch a Kupferdreh), we Velbert (měsćańskej źěla Langenhorst a Neviges blisko groda Hardenberg), w Dortmund a w Drolshagen-Bühren (Sauerlandska) organizěruju (rowno tak ako w Belgiskej a Nižozemskej) tak pomjenjone zjadnośeństwa gusecych rejtarjow to gusece rejtowanje.1

We Wattenscheid stej to wót 1908 zjadnośeństwje »Gänseclub Höntrop« a »Gänseclub Sevinghausen«. Pśed tym stej byłej wobej kluba w jadnom klubje zjadnośonej, dla togo se wobej na pózdatne lěto załoženja 1598 pówołajotej (k tomu wěcej dołojce w kapitelu »Póchad łapanja kokota a gusecego rejtowanja«). Cele pódobnje ako cłonki belgiskego towaristwa »De Nieuwe Gans Berendrecht«, nose cłonki zjadnośeństwowu gusecych rejtarjow z Wattenscheid a Essen něgajšnu drastwu jadnorych źěłaśerjow. Ta wobstoj rowno tak ako w Berendrecht z módrego kitla, cerwjeno-běłego rubišća, carnego zeca a carneje šupkateje mice (z aplikaciju z metala w formje gusy na prědkownem boku). Teke w Nordrhein-Westfalskej pó źělach zymnokšejne kónje zasajźuju, za zdaśim su teke dujaŕske kapały obligatoriske a wšykno se stawa w karnewalskem casu, zwětšego rožowe pónjeźele a cesto we zwisku z fašingowymi pśeśěgami. Jano w Langenhorst a Neviges rejtuju na drugich dnjach. W Neviges wugótuju gusece rejtowanje swětki a w Langenhorst pětk pśed rožowym pónjeźelim. Ale na wšych zarědowa

K wudaću časopisa Misionske Powěsće

Serbski předměrc so husto z hesłami romantika, rozswětlerstwo a słowjanska zwjazanosć charakterizuje. Tutym hibanjam so bytostny wliw na serbske narodne budźenje připisuje. Hladajo na politiske połoženje w předměrcu rěči so wo restawraciji, z widom na Prusku je w serbskim stawiznopisu tež husto rěč wo zaměrnej germanizaciji. Hospodarske połoženje we Łužicy da so skrótka z hesłomaj agrarne reformy a započatk industrializacije wopisać. W tutym nastawku chcu na dalše hibanje skedźbnić, kiž serbske stawizny nic mjenje hač horjeka mjenowane wobwliwowaše, je so pak hač dotal mało wobkedźbowało, mjenujcy zbudźerske hibanje (Erweckungsbewegung).

Zbudźerske hibanje korjeni w pietizmje 18. lětstotka, dyrbješe pak so po Francoskej rewoluciji a Napoleonskich wójnach z hinašimi wliwami rozestajeć. Jedna so wo swětowe hibanje, kiž wšě kraje reformacije wopřija (USA: Second Great Awakening; Jendźelska: Evangelicalism, Francoska a Šwicarska: Réveil). Po wobsahu měrješe so přećiwo racionalizmej a wojowaše za rechristianizaciju Europy. Rowjenkojo mějachu so z duchowneho spara budźić, tole zwjaza so husto tež z přećom, jich z narodneho spara budźić. Lěta mjez 1815 a 1848 so jako wažne časowe mězniki zbudźerskeho hibanja podadźa, je pak konsens, zo wobwliwowaše zbudźerske hibanje wuwiće w Němskej přez cyły 19. lětstotk. Při tym njewobmjezowaše so jeho skutkowanje jenož na cyrkwinski wobłuk, ale móžemy runje na polu towarstwoweho žiwjenja, diakonije (chorownje, diakonisowe wustawy, wumóžerske domy), ale tež nowinarstwa šěroke zjawne skutkowanje zbudźerskeho hibanja slědować. Zbudźerske hibanje, tak teza tutoho nastawka, wobwliwowaše tež serbske stawizny w předměrcu bytostnje. Chcu to tule na přikładźe serbskeho nowinarstwa pokazać.

Čeplske ideale

Eksistowachu časy, jako běše dźěławy lud we wuměłstwje, dźiwadle, literaturje a zdobom w fotografiji z woblubowanym motiwom. Potajkim ludźo, kotřiž karu jěducu dźeržachu. Wězo tehdy hižo napohlady hladajo na formu a wobsah daloko rózno dźěchu. Tež, hdyž něchtóžkuli to po 30 lětach hinak wukładować chce.

Tak běch za fotowu wustajeńcu «Naša Łužica dźensa» 1980 wulkoformatowu portretowu seriju wosobow z Łužicy spřihotował. Po wašnju wuhotowanych režijowych fotow. Hornčerja z Krynicy, dejerja z Hrańcy, kolijetwarca z Chóžyšćow atd.

Wobrazy buchu prawdźepodobnje wot jury połojčnate přiwzate, snano nochcychu mnje ani złoboćić! Wšako měnješe Erich Schutt jako juryjowy šef, zo so portrety tak prawje do dźensnišeho wočakowaneho čłowječeho wobraza njehodźachu. K festiwalej 1980 so wustajeńca w ćěsnej jědźerni na Hošic hasy natwari. To dyrbješe mi sobudźěłaćer Domowiny nažel zdźělić, zo njemóža so moje wulkoformatowe wobrazy městneho njedostatka dla pójsnyć.

Wobstatk portretoweje serije: dejer z Hrańcy Foto: Gerald Große

Za wobrazowy zwjazk «Ducy po Błótach» LND 1990 chcych rady při swinjorězanju fotografować a wosebje derje by było, by-li to wonka było. To so zrědka nimoducy poradźi... To pomhaše mi Pśipšojc (Pschiepsch) swójba na Lědach a běch w prawym wokomiku na městnje. Dny pozdźišo dóńdźe pisomne naprašowanje pola swójby Pśipšojc wot weterinara – a hygienoweho zarjada Lubnjowa, hač běchu so při rězanju na dworje wšitke hygieniske předpisy dodźerželi a jeli bu fotografowane, měłe so tute fota zničić. Na, to by mi wutroba krawiła!

W ewangelskej cyrkwinskej tradiciji su paramenty liturgiske ruby, kiž słuža wodźěću a wozdobje wuznamnych městnosćow w cyrkwi. Su to wołtarne blido, na kotrymž stejitej chlěb a wino za Bože wotkazanje, klětka a čitanski pult, z kotrejuž so Bože słowo prěduje, a dupa, kiž słuži křćeńcy. Barby płatow běchu spočatnje wšelake, wot kónca 19. lětstotka nałožuja so konsekwentnje liturgiske barby běłe, fijałkojte, zelene, čerwjene a čorne. Paramenty su husto z wosobneho płata zhotowjene, z křesćanskimi symbolemi a druhdy hišće z napisami wudebjene. Zhotowili su je pak žony z wosady abo wokoliny, kiž so na šiće a naročne wušiwanje wustejachu, abo wosebite, na zhotowjenje liturgiskich tekstilijow specializowane dźěłarnje.

Tradicija wužiwanja paramentow ze serbskimi napisami je w ewangelskich Serbach mjeztym nimale 200 lět stara. Swój započatk měješe w Budyšinje, hdźež darichu 1830 žony z wosady Michałskej cyrkwi wot nich samych zhotowjenu sadźbu serbskich liturgiskich rubow.1 Najstaršu hišće zdźeržanu sadźbu, kiž pochadźa z lěta 1840 a so dźensa hišće wužiwa, maja w Poršicach.2 W přichodnych lětdźesatkach wobstarachu sej dalše hornjoserbske wosady tajke paramenty. Z postupowacej asimilaciju ewangelskich Serbow w 20. lětstotku wšak so to lědma hišće stawaše. Cyle wuhasnjena pak tradicija ani dźensa hišće njeje, kaž pokaza wołtarny rub ze serbskim napisom z lěta 2018 w Rakečanskej cyrkwi.3