Niski prestiž jo zadora spěšnemu wótnowjenju (3)

Znate ga jo ze zapiskow, až su Drjewjanarje rady a wjele spiwali. W lěśe 1672 jo na pśikład wušy promšt města Celle wobznanił, až Wendlandarje hyšći »wjele słowjańskich spiwow« spiwaju (w nimskem originalu: »viel wendische Lieder«). Na pśikład pśi woplěwanju nałoga stajanja kronowego boma na dnju swětego Jana su młode drjewjańske žeńske z Lüchowa spiwali »wjasołe pěsni w drjewjańskej rěcy«. Gaž wóni srjejź swójeje jsy ten kronowy bom (nimski: »Kronenbaum«) zwigaju, wóni »rejuju a skokaju wokoło kaž źiśi Israela wokoło swójogo złotego śeleśa; spiwaju w drjewjańskej rěcy wšakorake pśiwěrkojte spiwanja, myslece, až take jo jadna Bóža słužba, pśez kótarejež móc wóni a jich zbóžo derje se wuwijaju.«

Gaž pśi góźbje swajźby jědu pó njewjestu, tak jo zachowane ze jsy Clenze, wóni spiwaju »teke wjele drjewjańskich spiwow«. Z lěta 1640 jo wobznanjone, až drjewjańske młodostne su chójźili wót jsy ku jsy a su spiwali jatšowne kjarliže w swójej rěcy, a wóni su za to dostali jajka a jěšnice.1

Ako běšo ewangelski pastyŕ Nicolaus Rodewald (1647–1674) we Woltersdorfje swóju słužbu ako dušepastyŕ pśewzeł, jo zapisał pśi wizitaciji lěta 1671, až jo póznał jomu njeznatu wašnju pśi zakopowanju: Gaž su Drjewjanarje wumarlika na kjarchob dowjadli, sednuštej se »dwě žeńsce na wóz, jadna pó kuždem boce kašća, kenž jo zapowjesnjony z płachtu, a wrjašće a se źeru ga tšašnje pó drjewjańsku.«

Inuit su kupka prawobydlarjow w arktiskich a subarktiskich regionach Grönlandskeje, Kanady, Alaski a Sibirskeje. Inuit – to groni »pšawe luźe«. Tak wó sebje su gronili Eskimarje, dokulaž su kśěli pódšmarnuś, až wóni su jaden wósebny a wót drugich se rozeznawajucy narod. Bóžko kultura a tradicije Inuit su wobgrozone. Wót lěta 1670 su se zachopili kontakty Inuit z Europejarjami, kótarež njejsu wunjasli nic dobrego. Inuit, kaž teke wjele drugich awtochtonych towarišnosćow, njejsu wěcej byli te »pšawe luźe«, ale te »mjenjej gódne luźe«. Wóni su byli nuzkane, kśesćijaństwo pśiwześ a swóje dotychměst měrne a z pśirodu zwězane žywjenje wóstajiś. Teke źiśi wót naroda Inuit su musali do šule chójźiś, šulskeje winowatosći dla. To zasadnje njeby była špatna wěc, ale ceła familija ga njejo mógała z góleśim se pśesedliś do města, źož jo šula była. Abo jo była nuzkana, swóju wjeliku swójźbu wóstajiś a bydliś w nowych bydlenjach z betona daloko wót drugich znatych. Desintegracija familije jo měła ako wuslědk wukórjenjenje a zabydnjenje swójskeje rěcy a kultury.

Screen profila shinanova na INSTAGRAMje Reprodukcija: Justyna Michniuk

Shina Novalinga jo 22-lětna młoda žeńska w Kanaźe, w měsće Quebec, kótaraž z naroda Inuit póchada. Naraz wóna jo swětoznata a kuždy casnik a magacin co z njeju jaden interview měś. Cogodla? Wóna jo pśedstajiła na TIK TOK tradiciski gjardłowy spiw (nimski Kehlkopfgesang), kótaryž jo pśisamem wótzabyty. Kśesćijańske misionarje a kolonialisty su te spiwy zakazali. Shina pak jo nawuknuła ten spiw wót swójeje maśerje a dostała 60 milionow »likes« a teke dobydnuła 1,5 milionow »followers«. Maś Shiny, Caroline Novalinga, ma teke jaden account na TIK TOK a INSTAGRAMje a krotko rozkłaźo, kak gjardłowy spiw jo se nowy naroźił: »Ako misionarje su how pśišli na našu zemju, su wóni gjardłowy spiw zakazali, dokulaž su se myslili, až Inuit pśez ten spiw wołaju złe duchy. Togodla ta rědna tradicija jo wuśichnuła na wjele lět. Až do casa, až Aisa Koperqualuk, wjelgin cesna stara žeńska, jo pšosyła 5 profesionelnych gjardłowych spiwarjow, aby swóje znaśa drugim dalej dawali. Ja som tu gluku měła, som była jadna wót studentkow, až som swóje kórjenje namakała a se z našymi prědownikami zwězała. Mója źowka a ja smej dekolonizěrowanej.«1

 

W sćěhowacym přinošku chcu rozłožić, što je mje pohnuło 2011 prěni raz do Łužicy přijěć. Jako sćěh nastachu 2014, 2015 a 2019/2021 tři mjezynarodne wuměłske projekty, při kotrychž 49 načasnych wuměłčow a wuměłcow z wobłukow tworjaceho wuměłstwa, literatury a hudźby sobu skutkowaše resp. 15 awtorkow a awtorow z třoch krajow (Awstriska, Němska, Słowjenska) komentary za projektowe katalogi přinošowaše.1 Za poradźene přewjedźenje we wšěch lětach bě z wulkeho dźěla Załožba za serbski lud zamołwita: W zmysle basnje Bertolta Brechta »Fragen eines lesenden Arbeiters« słuša mój wutrobny dźak tamnišej zamołwitej Ance Němcec. Jako iniciator projekta chcu so tež wšěm wobdźělenym zjawnym a priwatnym institucijam2 kaž tež nadrjadowanym zastupnikam krajow a zwjazkow w Němskej, Słowjenskej a Awstriskej za přewostajenje rumnosćow a financne srědki dźakować, bjez kotrychž njeby realizowanje krajow přesahowaceje kulturneje wuměny móžne było.

 

Wernisaža projekta «Wobrazy krajiny» 22. januara 2020. Wobdźělnicy su (wotlěwa) Igor Pucker (nawoda kulturneho wotrjada Korutanskeje), Edith Bernhofer (Robert Musilowy institut, Nora Leitgeb (MMKK), Heimo Strempfl (nawoda Musiloweho muzeja), Frauke Rahr, Mirjam Schmidt (MMKK), Anka Niemcec (projektna sobudźěłaćerka, Załožba za serbski lud), Iris Brankačkowa, Christina Boguszowa (nawodnica Budyskeho Serbskeho muzeja), Andreja Hribernik (direktorka KGLU Slovenj Gradec), Jan Budar (direktor Załožby za serbski lud), Marko Lipuš, Roman Uranjek (Irwin), Melitta Moschik, Karl Vouk, Peter Kaiser (krajny stotnik Korutanskeje), Andrej Savski (Irwin), Miran Mohar (Irwin), Hella Stoletzky, Nika Autor, Christina Kliemowa (kuratorka Choćebuskeho Serbskeho muzeja), Michael Kruscha, Christine Wetzlinger-Grundnig (direktorka MMKK), Borut Vogelnik (Irwin), Marko Peljhan, Jošt Franko, Zorka L-Weiss. (Z kolektiwa Irwina faluje Dušan Mandič). Foto: Ferdinand Neumüller

Jednanje čłowjekow je wot dopomnjenkow wobwliwowane. Slědujemy přikładam, žedźimy so za złotym časom prjedawšich (dźěćacych) rajow abo za zańdźenymi, jako ideal předstajenymi politiskimi systemami, kotrež so we wšědnym dnju jako njekmane wopokazachu. Peter Handke na př. zasadźowaše so ze swojeje w Francoskej woleneje domizny w knize »Abschied des Träumers vom neunten Land« (1991) za wobstaće Juhosłowjanskeje3 a dósta wot Draga Jančarja, spisowaćel kaž wón a byrgar woneho »wusonjeneho kraja«, hnydom wotmołwu w »Poročilo iz devete dežele – Privid in resničnost« (1991) (Rozprawa z dźewjateho kraja – mylenje a woprawdźitosć). Jako zachadźachu 1996 we »wusonjenym kraju« wot Južnych Serbow naškarane bratrowske wójny, pisaše Handke swoju pućowansku rozprawu »Eine winterliche Reise zu den Flüssen Donau, Save, Morawa und Drina oder Gerechtigkeit für Serbien«. Jančar wotmołwi jemu z »Misijonar in njegova pravičnost« (1996; Misionar a jeho sprawnosć), samo z dźensnišeje časoweje distancy čitanja hódna korektura idealneho wobraza.4

Socialno-etnografiske slědźenja w Radworju (1963–1968)*

Před 70 lětami, w meji 1951, bu z Institutom za serbski ludospyt w Budyšinje prěnja slědźerska institucija zwonka uniwersitow na polu sorabistiki załožena. Tutón podawk ma so w rozšěrjenym konteksće wobšěrneje institucionalizacije a profesionalizacije serbskeje kultury po Druhej swětowej wójnje wobhladować. Tehdy wobdźělenych akterow, Serbow kaž tež Němcow, wjazaše ze załoženjom institucije narok, přichodne nacionalne wuwiće Serbow w »staće dźěłaćerjow a burow« na wědomostny fundament stajić. Po zahubnosćach NS-diktatury wěnowaše so dźěłowy program instituta předewšěm přezcyłnym dokumentacijam, inwentarizaciji a systematizaciji wšitkich k dispoziciji stejacych swědkow a swědčenjow serbskeje rěče a kultury.1 K tomu zahajichu so w běhu 1950tych a 1960tych lět někotre z wysokimi koštami zwjazane dołhodobne projekty, kotrychž wuslědki so husto we wudaćach wobstejacych z wjacorych zwjazkow wozjewichu, kiž su hač do dźensnišeho njeparujomne standardne dźěła sorabistiki, mjez druhim rjad Serbske narodne drasty (wušli 1954–1979) a Serbski rěčny atlas (1965–1996). Empiriske hrube daty a dalše dźěłowe materialije z wšelakich sorabistiskich slědźerskich projektow Instituta za serbskich ludospyt nańdu so dźensa z wulkeho dźěla w Serbskim kulturnym archiwje. Wone chowaja zwjetša přeco hišće wulki potencial za wědomosć a praksu – přetož njeje so zmolom wšitko, štož bu za čas NDR dokumentowane a přeslědźene, wozjewić směło. Na přikładźe Radworskeho projekta chcu to w slědowacym bliže rozłožić.

Zjawy historiskego pódtłocowanja rěcy a kultury Drjewjanarjow

Wustup drastwineje a rejowańskeje kupki »De Öwerpetters« na Drjewjańskem dnju w PrazeAž do źinsajšnego njejo se nimska wušnosć, cerkwina kaž tež swětna, póstarała wó pótrjeby Drjewjanarjow/Wendlandarjow a jo wobchadała skerjej macošnje z derbstwom drjewjańskeje rěcy a kultury. Pśi jadnom woglěźe, źož smej z českim pśijaśelom Milošom Malecom na jogo iniciatiwu pśigótowałej Drjewjański źeń za Pragu a smej woprowałej za to pór dowolowych dnjow, aby do Wendlanda se dojěłej, smej měłej zajmne dožywjenje: Drastwowa a rejowańska kupka »De Öwerpetters« jo swójich cłonkow pó cełem Wendlanźe gromadu tšubiła. Wóni běchu se jano dla naju na pśijazne wuwitanje pśewoblakli do swójich drogotnych drjewjańskich narodnych drastwow a wócakowachu naju pśed kulojcowym muzejom w Lübelnje. Ako naju wuglědachu, su se zestupili a nama zanjasli drjewjańsku pěseń »Katü mes ninka bayt?« (Chto ma njewjesta byś?) Až do źinsajšnego spomnjejom se kradu zgnuty dla wopokazaneje cesći a pśichylnosći. Ako smej pótom z ludowymi wuměłcami do rozgrona pśišłej, jo mě jadna žeńska pśedstajiła swóju drastwu. Wóna běšo ju zderbnuła wót swójeje stareje mamy, jo gjarda groniła. Som jej wótegronił, až ga njedejała w takej jadnoraznej drogotnej drastwje wustupiś, ale se daś pó njej nowu wušyś, staru originalnu pak derje wobchowaś, aby se dalej a dłujko zdźaržała. Lěc njamaju něźi šlodarja abo šlodaŕku za to? Take něco ga se dajo spěchowaś. Na to wóna jo měniła, až jich kultura se wósebnje njespěchujo. Wognjowa wobora a sportaŕske towaristwa se derje spěchuju. Lěbda pak rejowańske ludowe kupki. Wšo, což maju, naźěłaju sebje sami. – Pśez mójo wulicowanje, až wu nas we Łužycoma se ludowe kulturne źěło pśez zjawnu ruku spěchujo a derje pódpěrujo, su byli zaźiwane. Šołśe, abo kaž tudy gronje »Samtgemeindebürgermeisteroju« Hubertoju Schwedlandoju, kótaryž běšo tež na pśiwitanje do Lübelna pśichwatał, som pitśku pózdźej wósebnje chwalujucy gronił: »Wěsćo Wy, kake kulturne dejmanty Wy tudy maśo. Som kradu pśechwatany a zwjaselony. Mógu Wam spšawnje gratulěrowaś, až take něco wurědnego how maśo. To dejali pśecej derje spěchowaś.«

Ale zasej slědk k drjewjańšćinje: Lětźasetki pó tom, až su słowniki, gramatika, rěcywědne publikacije wujšli, njejo se we Wendlanźe wjele na tom pólu rěcy stało, to groni pśisamem zewšym nic. Jano w kulojcowem muzeju w Lübelnje jo ze jsy Süthen do muzejoweje jsy pśenjasony dom Jana Paruma Schultze, a we njom w jadnom rožku pitśku něco wó drjewjańskej rěcy zgónijoš. Głos profesora Reinholda Olescha recitěrujo z paska ten Wóścenaš w drjewjańšćinje. To jo wšo. Razka ten jadnučki zachowany ludowy spiw »Katü mes Ninka bayt?« njamóžoš tam słyšaś.

Rozrost katolskeje cyrkwje w Sakskej mjez industrializaciju, imigraciju a antislawizmom na přikładźe Michała Hórnika

Cyrkej w Hajnicach Foto: Serbski kulturny archiwW druhej połojcy 19. lětstotka wuwi so Sakska w běhu mało lětdźesatkow k wysoko industrializowanemu krajej. Tole njeby móžno było bjez tysacorych wukrajnych dźěłaćerjow a dźěłaćerkow, kiž w ratarstwje, rjemjesle a hórnistwje, w fabrikach a škleńčernjach abo při twarje železnicy dźěłachu. Někotři z přićehnjenych dźěłaćerjow běchu kwalifikowani fachowcy a derje zasłužichu, wjetšina pak měješe sej swój wšědny chlěb ćežko zasłužić. Dźěłaćerjo pochadźachu přewažnje z dźensnišeje Pólskeje a Čěskeje, wšelcy tež z Italskeje abo Francoskeje. Někotři z nich so trajnje w Sakskej zasydlichu, druzy pak jeno (wospjet) na wobmjezowany čas na dźěło přichadźachu. Znata je we Łužicy Porakowa předźernja w Hajnicach, hdźež hłownje Češa přistajeni běchu. Pokazać móhło so pak tež na wsy wokoło Lubija, hdźež stotki Polakow w ratarstwje słužachu abo na kónčinu mjez Njedźichowom a Rólanami, hdźež pólske a čěske kolonije industrijowych dźěłaćerjow nastachu. Jeničce mjez Radworjom a Zdźěrju zličichu w lěće 1912 wokoło 350 pólskich sezonowych dźěłaćerjow w ratarstwje a w kaolinowych jamach wokoło Chrósta dźěłaše wokoło 200 dźěłaćerjow ze susodneju krajow. Situaciju w Rudnych horach abo we wulkoměstach kaž Kamjenicy, Šwikawje, Lipsku abo Drježdźanach móžemy sej podobnje předstajić. Wjetšina tysacorych imigrantow-dźěłaćerjow w Sakskej bě katolskeho wěrywuznaća a ma wulki podźěl na rozwiću katolskich cyrkwinskich strukturow kónc 19. lětstotka.1 Bě katolske žiwjenje w ewangelskej Sakskej hač dotal přewažnje na Drježdźanski dwór a łužiske wosady wobmjezowane, załožichu so w druhej połojcy 19. lětstotka po cyłej Sakskej nowe wosadne struktury a twarjachu so kapały, cyrkwje, fary a šule.

Wulki dźěl serbskich katolskich duchownych, kiž běchu so za čas studija w Praze (wšo)słowjanskeho ducha nasrěbali, so samozrozumliwje słowjanskim dźěłaćerjam w jich maćeršćinje přiwobroći a spyta jim tak čwak domizny w cuzbje stworić: hač bě to přećelne słowo po kemšach, pomoc při wobchadźe z němskimi zarjadami, słuchanje spowědźe abo swjećenje kemšow w pólskej a čěskej abo tež italskej (Michał Hórnik) a francoskej (Jakub Buk) rěči. Někotři duchowni, tak na přikład Hórnik, Jakub Bart-Ćišinski abo Jakub Šewčik, tež prawidłownje před sudnistwom jako tołmačerjo skutkowachu. Tak přełožowaše Hórnik z čěšćiny, pólšćiny, francošćiny a italšćiny.2 Jako w Budyšinje tež tołmačerja za madźaršćinu pytachu, prócowaše so Hórnik tež tutu rěč nawuknyć.3