Swójbne zwiski: Jan Arnošt Bohaboj Hatas a Křesćan Wylem Hercog

»Tam je Hrodźišćanska cyrkwina wěža! Maći, směmy doprědka běžeć?« Šěsć dźěćacych wočow hladaše połne wočakowanja na Marju Krystianu Hatasowu. Wona so posměwkny: »Nó, to běžće! A postrowće dźěda hižo jónu wote mnje!« Kaž wětřik wućekny dźesaćlětny Korla. Jeho sotře chwataštej spěšnje za nim. Marja Krystiana wosta wodychujo na kromje Chortnicy stejo. Puć na horu bě ju napinał. Z 39 lětami njeběše hižo tajka młoda. Šěsć dźěći bě hižo porodźiła1 a znowa bě samodruha. Wona chcyše swojeho stareho nana wopytać, cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hercoga, prjedy hač by jej to přewobćežne było. Jeje mać wotpočowaše hižo dźesać lět w zemi. Marja zdychny. Bě tola derje, zo bě so jeje nan hnydom po žarowanskim lěće zaso woženił. Tak wona wědźeše, zo bě derje zastarany.

Pomału dźěše wona dale. Puć wot Klukša do Hrodźišća hodźeše so za dwě a poł hodźiny přewinyć. W prjedawšich lětach njemóžeše swoju ródnu wjes tak jednorje wopytać. Wona běše so 1798 na cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hatasa z Łuća wudała. To bě daloko wotležane, w najchudšej holi. Pola dawachu tam mało wunoška, hejdušne krupy běchu jich wšědny chlěb.2 Kak husto bě swojeho muža pohonjowała, zo by sej druhe městno pytał. 1807 přińdźe skónčnje poskitk. Nowy farar wobsadźi we Łuću swoje prěnje farske městno. Do toho běše wón šulski pomocnik w Klukšu. Stary Klukšanski wučer trjebaše tuž noweho pomocnika, a Měrćin Hatas so wuzwoli.3 Marja so mjelčo směješe. Jeje muž da so potajkim wot cyrkwinošulskeho wučerja na šulskeho pomocnika degradować, ale w Klukšu wjedźeše so swójbje lěpje hač we Łuću. Stary wučer Jurij Łahoda měješe swój 50. słužbny jubilej hižo dawno za sobu. Šulski pomocnik přewza hraće na pišćelach składnostnje kwasow a pohrjebow, wón dóstawaše za to dobre pjenjezy. Připódla dźěłaše jako cłowny kasěrar a wukonješe dohlad nad piwowym dawkom.4 Z tym móžachu woni wuńć, doniž njedósta Měrćin Hatas městno cyrkwinošulskeho mištra. To rěkaše, po smjerći Łahody. Tak bě kruće dojednane. A na to čakachu nětko hižo dźewjeć lět.

Njepřewidźomny orientaciski dypk mjez Budyšinom a Wósporkom je wysoko ležaca cyrkej w Hrodźišću. Na kěrchowje při sewjerozapadnym róžku cyrkwje namaka so jednora narowna plata z pěskowca. Wona je wuhorbjena a na kromje ze schodźenkami wudebjena; we wšěch róžkach pyši ju rozeta. Móžemy čitać: »Allhier ruhet ein treuer Gatte und alter Vater weyland Herr Martin Herzog als wohlverdienter treuer Schulmeister und Organist allhier in Gröditz. Er ward geboren d. 15. Novembr. 1746 auf der Großen Seydau bey Bautzen und ging zur Ruhe am 21. Jan. 1831 in dem Alter von 84 Jahren 2 Mon. und 7 Tagen.« Pod prěčnej linku steji dale: »Text aus dem Lied No. 542 v. 6: Nichts kann ich vor Gott ja bringen Als nur Dich mein höchstes Gut p.p.«, hrónčko z kěrluša »Eins ist not«, čo. 542 z »Dresdner Gesangbuch«.

Narowny kamjeń Měrćina Hercoga w Hrodźišću   Foto: Evelyn Fiebiger

Dołhi žiwjenski čas wučerja a organista z mjenom Měrćin Hercog běše postajeny wot wójnow a přewrótow: Jako dźěćo dožiwi hólc Sydomlětnu wójnu, jako muž Napoleonske wójny a jako starc dyrbješe prócowanja sakskeho stata wo nowočasne šulstwo na swojim ćěle začuwać. Wón pochadźeše ze serbskeje swójby. Dwě priwatnej šuli na Židowje1 poskićowaštej tam hižo we 18. lětstotku wjesnej młodźinje lěpše kubłanske móžnosće hač w mnohich druhich wsach woneje doby. Tak móžeše sej Měrćin Hercog předznajomosće přiswojić, kotrež jeho wukmanichu w lěće 1771 wučerske městno w Hrodźišću přewzać. Wón bu naslědnik wučerja Gottloba Frauenloba, kiž po 57 słužbnych lětach 80lětny při zwonjenju smjertnje znjezboži. A tež Měrćin Hercog wosta přez 57 lět jako wučer, organist a kěbětar w zastojnstwje.2

Narodowc abo wotrodźenc? Handrij Wujanc

 

Běše to lěćny dźeń lěta 1825. Zaso jónu sedźeše šulski radźićel Gottlob Leberecht Schulze we wozu, zo by w serbskej wjesnej šuli rewiziju přewjedł. Tónkróć rěkaše jeho cil Ketlicy. Wot 1800 wuwučowaše tam Johann Friedrich Wjacka (Wetzke), kiž bě do toho Gedikowy priwatny seminar při Budyskim gymnaziju wopytował a so tuž derje na wučerske powołanje přihotować móhł. Wučer Wjacka podawaše wučbu serbsce a wučeše dźěći z pomocu maćerneje rěče tež němčinu. Radźićel Schulze so wjeseleše, zo móžeše so z dźěćimi němsce rozmołwjeć a sudźeše: »In sehr wenigen wendischen Schulen fand ich einen Mann von gleichen Lehrgaben und von gleicher Genauigkeit und Freundlichkeit im Vortragen der Lehren des Christentums.«1

Zawěsće předstaji wučer Wjacka šulskemu radźićelej swojeho syna Hermana Awgusta jako wobdarjeneho šulerja. A potom běše tam hišće jedyn překlepanc, mjenujcy runje tak stary Handrij Wujanc (Andreas Wujanz). 29. apryla 1814 bě so jako syn chěžkarja Jana Wujanca (Johann Wujanz) w Ketlicach narodźił2, pochadźeše potajkim z bědnych poměrow. Hač smědźeše tež wón na prašenja radźićela wotmołwjeć?

Wot krosnow na kateder: Ryćerjec bratřa z Hodźija (2. dźěl)

Starodostojna Hodźijska šula załoži so hižo 1559 jako něšto kaž progymnazij za »serbskich młodźencow«. Ze zaćahom do noweho twarjenja wokoło 1734 wuwiwaše so wona k ludowej šuli za wšitke dźěći wsy.1 Zawěsće wopytowachu tež synojo tkalca Jana Bohumila Ryćerja tute kubłanišćo.

Třeći syn Jakub narodźi so 29. měrca 1807.2 Kaž jeho staršej bratraj začuwaše wón nachilenje k wučerskemu powołanju. Dokelž běše přijeće na wučerski seminar hakle ze 17 lětami móžne, dźěše najprjedy jako šulski pomocnik k swojemu bratrej Pětrej do Burkersdorfa, pozdźišo k bratrej Janej do Wóslinka. Po tajkich přihotach zastupi k jutram 1824 pod matriklowym čisłom 49 do Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje. Wot jutrow 1826 wužiwaše stipendij a bu jako adjunkt pomjenowany. K wotchadej ze seminara jutry 1827 dósta znamku »wušikny 2«.

Zapis wo Jakubje Ryćerju w matrikli Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje  Wobraz: Archiwny zwjazk Budyšin, Statny filialny archiwKaž pola jeho staršeho bratra napaduja jara kritiske hódnoćenja přez direktora Pomsela: »Fähigkeiten: ganz gute, aber durch eine wunderliche Neigung verdunkelt, ... nicht recht klar. Aufmerksamkeit: gut, doch nicht immer recht eindringend und den rechten Punkt fassend. Fleiß: zu loben; aber nicht immer tief genug u. auf den rechten Punkt gerichtet. Fortschritte: gute, auch meistens gründlich, als Lehrer hatte er natürliches Geschick, nur fehlte oft die rechte Klarheit und Deutlichkeit. Sittlichkeit: guter Sinn und ordentliche Aufführung, als Adjunct hat er das Seine gut gethan.«3

Swoje prěnje městno zabra Jakub Ryćer na Jana 1827 w Dažinje w Ketličanskej wosadźe. Wo tym čitamy w »Cyrkwinskej galeriji Hornjeje Łužicy«: »Es gab schon früher fast in den meisten Parochial-Dörfern Schulen, welche aber nur von alten christlichen Männern, die nur gut lesen und etwas schreiben konnten, aus eigenem Antriebe besorgt wurden, aber in den Jahren der neuen Organisation wurden 4 Nebenschulen etabliert. Die erste 1827 in Groß-Dehsa, mit drei eingeschulten Dörfern, und vor jetzt 122 Kindern, ganz wendisch. Der 1ste Lehrer war Jacob Ritscher, vocirt 1827. 2) Joh. Melde, der gegenwärtige, vocirt 1836.«4

Wot krosnow na kateder: Ryćerjec bratřa z Hodźija (1. dźěl)

Napjata rozbudźenosć knježeše 19. awgusta 1817 na Budyskim Bórklinje. W Brüsewitzec domje, hdźež měješe so wučerski seminar zarjadować, bě so 19 młodych muži zhromadźiło, zo bychu přijimanske pruwowanje wotpołožili. Mjez nimi běše tež Jan Ryćer, syn tkalca z Hodźija. Kaž wšitcy dalši kandidaća dyrbješe tohorunja žiwjenjoběh napisać.1 Tuž pisaše wo swojim nanje Janje Bohumilu Ryćerju a wo maćeri Agnes, kotruž ludźo Hańža wołachu. Wón naspomni swojich bratrow, sydom lět staršeho Pětra, wosom lět młódšeho Jakuba, bratřika Handrija, kiž dožiwi jenož lětko, a najmłódšeho bratra, kotryž bě so 1811 narodźił a runje tak mjeno Handrij dósta.2

Potom dyrbješe na wšelake prašenja pisomnje wotmołwić a farar Krinitz, direktor noweho seminara, daše jemu tekst z biblije ertnje wukładować. Hižo dźeń do toho so jeho hudźbne znajomosće přez wučerja Bergta přepruwowachu. Na kóncu bě młodźenc pruwowanje z dobrymi wuslědkami3 wobstał, a direktor Krinitz zapisa do matrikle seminara:

»7) Johann Ritscher, wendischer Nation

Přinošk k 250. narodninam Augusta Bergta

 

»Štó zhubi hdy dostojnišeho, lubosćiwišeho wučerja dyžli šulerjo, kotřiž mějachu zbožo, pola njeho wuknyć?« Tak prašeše so seminarny direktor Johann Gottlieb Dreßler1 při rowje Augusta Bergta, kotrehož 250. narodniny w lěće 2021 woswjećimy.

Christian Gottlob August Bergt narodźi so 17. junija 1771 w Oederanje pola Freiberga.2 Jeho nan běše měšćanski herc Johann Christian Bergt, kiž swojich synow zahe na wšelakich instrumentach wuwučowaše. K tomu přińdźe wučba na pišćelach pola Oederanskeho kantora Johanna Christopha Willischa. Tež šulske wukony hólčeca běchu jara dobre. Ze zapalom nawukny na př. łaćonsku rěč.

Na poručenje kantora Willischa dósta stipendij za wopyt Křižneje šule w Drježdźanach. Wot lěta 1785 njedóstawaše tam jenož wobšěrne humanistiske kubłanje, ale móžeše pod wjednistwom křižneho kantora Christiana Ehregotta Weinliga swoje hudźbne znajomosće rozšěrjeć. 25. meje 1791 rozžohnowachu Bergta čestnje z Křižneje šule. Jenož pjeć dnjow pozdźišo zapisa so do matrikle Lipšćanskeje uniwersity jako student teologije.