Hanka Šěnec – Po tym zo njebě Budyski Serbski muzej měsacy dołho za zjawnosć přistupny, móža jón zajimcy nětko zaso z přizjewjenjom wopytać. Nawodnica muzeja Christina Boguszowa je 30. meje hišće raz wopytowarjow po wosebitej wustajeńcy »Barby daliny – Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« wodźiła.

Rěc jo poměrnje derje wuslěźona, co něnto dalej?

Pśi mimo cwiblowanja wjelgin zasłužbnem wědomnostnem slěźenju a wobźěłanju rěcneje maśizny njejo se nejskerjej na to mysliło, až by mógała se na zakłaźe nagromaźoneje wědy wuwijaś wucba drjewjańšćiny za zajmowanych luźi. Woglědajo-li Słowjan do Wendlanda, ga co tež rady wěźeś, kaka jo drjewjańšćina była a lěc by ju sam rozměł abo nic, kake wósebnosći jo měła a co jo wót njeje snaź zwóstało. Tež praktiske wužywanje smějomy how a tam a pśichodnje wócakowaś. Za to su ze zajźonych tśich lětźasetkow žedne drobne pśikłady znate. Powšyknje póbrachuju wšak kontinuita a zaměrnjejše statkowanje a spěchowanje. Ale toś te pśikłady pokazuju, až wužywanje drjewjańskeje rěcy a zmysłapołna zaběra z njeju njejstej wótwisnej wót licby luźi, kótarež ju rozměju abo wuměju. Wó tom som pśeznanjony. Cu je howko raz nalicyś, dalokož mě znate su:

1994 wótwórjony Serbski muzej w Chóśebuzu jo w swójej prědnej stawnej, až do 31. decembra 2015 prezentěrowanej wustajeńcy měł mały wótrězk, kótaryž jo był pósćony Obodritam a Hannoverskemu Wendlandoju, we njom jo była mała pokazka teke na drjewjańsku rěc. Pśi tom jo šło wó to, woglědarjam znate cyniś, až to słowjańske w Nimskej njejo, abo něga njejo było, wobgranicowane na serbsku Łužycu, ale jo se wupśestrěło pśez nanejmjenjej tśeśinu teritorija źinsajšneje Zwězkoweje republiki Nimskeje. Spomnjejom se na woglěd kupki žeńskich z Wendlanda krotko pó wótwórjenju Serbskego muzeja, kenž su byli zaźiwane a zwjaselone, wu nas teke něco z dolnosakskeje domownje namakaś. Ako se jich wopšašach, lěc su drjewjańšćinu gdy raz sami słyšali, ga njeběchu. Su pak byli śim wěcej pśechwatane, až su to w Chóśebuzu mógali. Som jim ned z głowy nawuknjonu módlitwu »Wóścenaš« w drjewjańšćinje pśednjasł. Toś to bjatowanje słuša k pórědkim, w 17. stolěśu zapisanym a zachowanym drjewjańskim tekstam, źěkowano procowanjam wuconego G. W. Leibniza w lěśe 1691, wó tom buźo hyšći grono. Mjaztym eksistěrujo nacasna wudopołnjona wersija.

Ličba Serbow bu po kóncu Druheje swětoweje wójny na něhdźe 100.000 přisłušnikow trochowana, mjez nimi něhdźe 12–15.000 katolikow. Mjeztym zo w slědowacych lětdźesatkach mjez ewangelskimi Serbami ličba serbsce rěčacych sylnje woteběraše, suma katolskich Serbow jenož poměrnje snadnje spadowaše. Cyłkownje dźewjeć serbskich katolskich parochijow bě z wuwzaćom Kulowskeje wosady (dieceza Zhorjelc) biskopstwu Mišno resp. wot 1980 Drježdźany-Mišno přirjadowanych. K nim słušachu wosady w Budyšinje (wosada Našeje lubeje knjenje), Chrósćicach, Njebjelčicach, Wotrowje, Radworju, Ralbicach, Zdźěri (1923–2005 samostatna), Baćonju a ta w Kulowje.

Tola tež w katolskej kónčinje dóńdźe po 1945 přez zasydlenje němskorěčnych wuhnatych k sylnišemu etniskemu změšenju. Hinak hač w ewangelskim sydlenskim rumje nawukny wjetšina němskich wuhnatych młódšeje generacije, tež dźakowano serbskorěčnej wučbje a prawidłownym serbskim Božim słužbam, aktiwnje serbsku rěč. Ze stron Mišnjanskeho biskopstwoweho wjednistwa bu hižo krótko po kóncu wójny wobzamknjene, dwurěčne fary 1940 namócnje přesadźenym serbskim duchownym wróćo dać. Wróćopřesadźenje, zdźěla tež nowowobsadźenje farskich městnow ze serbskimi duchownymi so skónčnje jara zasobu w lěću a nazymje 1945 přewjedźe.2 Z tym běchu serbske dušepastyrstwo, serbske Bože słužby a cyrkwinska wučba za młódšu generaciju zaručene. Nabožna wučba bě zaso w serbskej rěči a tež dźěćace a šulerske kemše wotměwachu so zaso w maćernej rěči.3

Jürgen Maćij– Hač do 23. meje běchu we wukładnych woknach w Budyšinje pod titulom »Peremen! – wizuelna protestowa kultura w Běłoruskej« plakaty a fota wjace hač 20 wuměłcow a fotografow wustajene, kiž skića dohlad do protesta ludnosće po wólbach 2020 w Běłoruskej.

W juliju 2021 planujo se tśeśi raz jaden »Wendentag« w kuloj­cowem­ muzeju w Lübelnje, źož ma se na słowjaństwo we Wendlanźe spominaś. To jo witana góźba se w seriji bližej z drjewjańšćinu zaběraś.

Dajo se źinsa zwenka linguistiki hyšći něco zachopiś z rěcu, kótaraž jo pśisamem tśi stolěśa njaboga?

Pód titlom »Proces reaktywacji języka połabskiego oraz słowiańskich tradycji i folkloru w Wendlandzie. Wyzwania i perspektywy« jo se w decembrje 2020 na uniwersiśe w Lublinje pśednjasł referat we wobłuku mjazynarodneje wědomnostneje konference »Folk – Folklor – Folkloryzm«. We njom jo se wobtwarźił žywy zajm za drjewjańšćinu a za pśikłady wobgranicowanego, ale zmysłapołnego nałožowanja teje rěcy w zajźonych lětach.

Až do 18. stolěśa jo se we Wendlanźe w Dolnej Sakskej powědała awtochtona pódwjacornosłowjańska rěc. 1756 jo w měsće Wustrowje pśi rěce Jeetzel wumrěła 88-lětna wudowa, Emerentz Schultze (1668–1756) ze jsy Dolgen, ako slědna, kótaraž jo drjewjańšćinu ako maminu rěc wobkněžyła. Wó njej jo w zastojnskich aktach zapisane: »Toś ta stara wudowa jo slědna z tych, kótarež su perfektnje wuměli drjewjański wulicowaś a spiwaś, togodla jo derbjała tež pśiś pśed jogo kralojsku majestosć našogo nejgnadnjejšego krajnego kněza do Göhrde, aby wón toś tu rěc słyšał ze jeje wust.«1

I. Słowjenski přećel Serbow

Kontakty Serbow do słowjanskeho wukraja pohłubšichu a rozšěrjachu so wot prěnjeje połojcy 19. lětstotka. Přiběracy zajim susodow zbudźi a powjetši přeco bóle wćipnosć młodoserbskeho hibanja wokoło Smolerja. Wjedźeše to k wotewrjenju młodeje inteligency napřećo idejam a wuwiću słowjanskeho swěta a k pozitiwnemu nastajenju napřećo wopytowarjam z tutych kónčin. Tute wuwiće zesylni a rozšěri so na najwšelakoriše styki a wliwy hač do nacistiskeho časa, hdźež dyrbjachu so ze stron Serbow tajke kontakty dale bóle schować do priwatneho. Tež po wójnje so situacija jara njezměni, hač na krótki čas druheje połojcy štyrcetych lět. Kontakty běchu nětko dwoje – oficialne, institucionalizowane po liniji NDRskich wyšnosćow, a priwatne, přez kotrež pak njehodźeštej so hižo přewulke skutkowanje a wliw na serbske wuwiće wukonjeć. Hakle přewrót lěta 1989 wunjese znowa zjawne zasadźenje słowjanskeho wukraja na dobro Serbow a wuskutkowaše so tež pozitiwnje w Serbach samych. Priwatna korespondenca cyłeje tuteje doby swědči wo tajkich kontaktach a špiheluje wšelakore wuwiće.

Wjace hač 60 Serbowkow a Serbow poda so w słužbje Ochranowskeje bratrowskeje jednoty na misionsku słužbu. Mało z nich wosta tak z Łužicu a serbskim zjawnym žiwjenjom zwjazany kaž tibetski misionar August Hermann Francke. Přez lětdźesatki bě ze swěrnym čłonom Maćicy a wospjet přewostaji Serbskemu muzejej wjetšu ličbu tibetskich pismow a objektow. Mjez tibetologami a w bratrowskej jednoće so mjeno Augusta Herrmanna Francki hač do dźensnišeho česći. Jeho dźěło je mnohim zakład a wuchadźišćo dalšich slědźenjow. Serbski swět pak prominentneho Maćicarja a spěchowarja Serbskeho muzeja bórze zabywaše. Tak njejewi so w serbskich medijach ani noticka wo jeho smjerći. W tutym nastawku chcu žiwjenski puć mało znateho Maćicarja rysować a tibetsku zběrku předstajić, kiž je k wurjadnym drohoćinkam Serbskeho muzeja słušała.

August Hermann Francke narodźi so 5. nowembra 1870 w městačku Gnadenfrei, dźensa Piława Górna w Pólskej. Městačko słušeše k šleziskim sydlišćam bratrowskeje jednoty a tež swójba Francke bě sobustaw tuteje swobodneje cyrkwje. Nan wobsedźeše w Gnadenfreiu wuspěšnu barbjernju tekstilijow. Pućowansko-misionarsku žiłku bě August Hermann wot dźěda Christiana Friedricha zdźědźił, kiž bě jako misionar w Južnej Africe skutkował. Byrnjež mjeno to sugerowało, njebě misionar Francke z Augustom Hermannom Francku (1663–1727), załožićelom Franckowych wustawow w Halle nad Solawu, přiwuzny. Pietizmej a misionskemu hibanju pak bě runje tak kaž wony přichileny. Po wuchodźenju šule wopyta Francke wučerski a misionski wustaw w Niskej, hdźež so na słužbu w bratrowskej jednoće přihotowa.

Maćij Bulank– Wobkedźbujo hygieniski koncept dyrbjachu křižerjo lětsa nahubnik wužiwać kaž tule Chrystof Mikławšk w Njebjelčicach.

Njewěm, hač běchu blisko delanskeje wsy Sernjany něhdy wosebje wjele sornow (sernow). Ale nětko wěm, zo znajmjeńša jedyn Sernjančan wěri, zo mjeno wsy ze słowom sorna ničo zhromadneho nima.1 Pawoł Rota kritizuje znateho ludowědnika a rěčespytnika Arnošta Muku, zo njepytaše w Pfulowym słowniku dale, jako je słowo serna našoł. Jemu a tež »mjenowědnikam« wumjetuje, zo pječa njepřirunowachu dosć z mjenami druhich rěčow a zo tohodla njejsu na to přišli, zo je mjeno Sernjany, z historiskimi dokładami Czscherna a Zerna wotwodźene wot ćerń. Awtor tuž derje wě, kak wažne je přirunowanje za mjenowědnikow.

Přirunować je trjeba prěki a podłu!

Haj, jelizo dźe w mjenowědźe wo rěčespytne hladanišćo, je to předewšěm wěc t. mj. historisce přirunowaceho rěčespyta. Ale – přirunować je móhłrjec trjeba prěki a podłu! Čehodla na př. wobkedźbować z móžnych čěskich přirunowanskich městnostnych mjenow jenož Trní, wotwodźene wot trn = ćerń, a nic tež Srní, wot srna = sorna (serna)? Runje tole činja »mjenowědnicy« w našim padźe.2

Njedopokazuja pak jasnje dokłady 1419 Czscherna a 1551 Zerna, zo so wo korjeń ćerń jedna? Tu je móžno předewšěm poručeć přirunowanje z mjenom hornjołužiskeje wsy Sobołsk (němsce Zoblitz), Zebulusk, 1533 Zoboleß, štož bjezdwěla wujasnjujemy prawje kaž staroserbske *Seběłusky/*Soběłusky. Derje znate je, zo njeměješe němska rěč něhdy zwuk [s], kajkiž tči na př. w nazwuku mjenow *Soběłusky a Sernjany, a staješe w mjenach město słowjanskeho [s] prawidłownje [ts].3 Pisarjo pisachu z abo zc abo druhdy hišće hinak. Zerna hodźi so potajkim nastupajo nazwuka jara derje k serna.

Zawodne mysle

Před 75 lětami, po zakónčenju Druheje swětoweje wójny, běše Trjebin hišće ryzy serbska wjeska. Swójby běchu hač na małe wuwzaća serbske, hdźež so serbsce rěčeše. Po socialnym stawje běchu wobydlerjo ratarjo, zwjetša małoratarjo. A tež swójbne mjena w Trjebinje běchu hač do lěta 1945 serbske. Po wójnje su so do Trjebina tež cuzy wuhnaći zasydlili a su tež měšane němsko-serbske mandźelstwa nastali. Tak su so serbskim swójbnym mjenam němske přidružili.

Wjesny wobraz njeje so lěta dołho změnił. Nastaće prodrustwa přiwabi wjele nowych němskich dźěłaćerjow a z tym tež nowe, nic serbske swójbne mjena. Najhórje pak bě, zo so dźěle Trjebina zhubichu a so dźensa hišće »čorneho złota« dla zhubja. Tuž je najwjetši čas, zo so swójbne mjena zachowaja.

Trěbnosć a nastaće swójbnych mjenow

Swójbne mjeno je dźěl mjena kóždeho čłowjeka. Wone wudospołnja předmjeno a zwuraznja přisłušnosć nošerja k wěstej swójbje. Tysacy lět mějachu ludźo jenož jedne mjeno. Nastaće a přesadźenje tak mjenowaneje »dwumjenowosće« (Zweinamigkeit) njesta so připadnje a bjez přičiny. W času wokoło lěta 1000 po Chrystusu załožichu so mnohe města. Ličba wobydlerjow razantnje stupaše. Nětko bě trjeba, ludźom dalše, swójbne mjeno přidać, zo bychu so mjez sobu rozeznawali. To njebě kaž dotal jenož z předmjenom móžne. Mjez 1000 a 1500 wuwichu so kriterije, kak maja so nowe swójbne mjena tworić. Wukristalizowachu so pjeć kriterijow za tworjenje swójbnych mjenow: swójbne mjena z předmjena, swójbne mjena po pochadźe (městnosć, lud z kotrehož wosoba pochadźeše), swójbne mjena po bydlenskej městnosći (pokazuja na městnosć, hdźež wosoba bydli), swójbne mjena z pomjenowanja powołanja (pokazuja na powołanja abo činitosć wosoby) a swójbne mjena, kiž pokazuja na wěste napadne kajkosće wosoby a kotrež jich jasnje wot druhich ludźi rozeznawaja.

Justyna Michniuk– Elwira Hantšo prezen­těrujo źiśecu drastwu regiona Slepo­/Slěpe, glej recensija b. 22.

Stawizny kóždeho naroda su połne wojowanja wo přežiwjenje a swobodu. W stawiznach kóždeho naroda je wjele rjekow było, kotrychž su sej ludźi česćowali a woswjećili, ale jenož někotři z nich su so z legendu stali. Jedna z legendow łužiskoserbskich stawiznow a literatury běše Krabat, móžemy snadź rjec – łužiskoserbski Kraljević Marko, kotrehož woblubowanosć je přešła ramik serbskeje kultury do literatury druhich narodow, kiž su w kontakće ze Serbami.

Štó je był Krabat? Je wón historisce woprawdźe eksistował? Kotre legendy so wo nim powědaja? Čehodla je so (jenož) Krabat z legendu stał? Kajke su podobnosće mjez Krabatom a Markom Kraljevićom? To su někotre prašenja, z kotrymiž chcu so tu zaběrać.

Krabat jako historiska wosoba je so w lěće 1624 w Rakusko-Wuherskej jako Janko Šajatović narodźił. Wón běše wojak a jězdny a dźěłaše w škitnej gardźe kurwjercha w Drježdźanach. Hromadźe z Uskokami je přećiwo Turkam wojował. Jako dźak za swoju swěrnu słužbu da jemu sakski kurwjerch wudwor we Wulkich Ždźarach. Janko Šajatović pochadźeše z Chorwatskeje a rěka, zo je mjeno Krabat nastało wot słowa Chorwat.

Zo bě so w lěće 1920 Serbski Sokoł załožił, na tym mějachu čěske­ zjednoćenstwa a wosobiny wuznamny podźěl. A zo bratrow­ska pomoc hač do wot nacionalsocialistow nanuzo­waneho rozpušćenja serbskeho sportoweho towarstwa w lěće 1933 traješe, wo tym swědča mnohe přikłady. Wo někotrych »kmótřiskich darach« w slědowacym pisam.

Profesor Josef Páta a druzy

Mjeztym zo ze serbskeje strony wosebje Marko Smoler w nowinach a časopisach po 1918 za załoženje serbskeho ćěłozwučowanskeho towarstwa wabješe, podpěraše jeho z čěskeje strony předewšěm Josef Páta. Za VI. wšosokołski zlět 1907 w Praze spyta wobdźělnikow dobyć. Napisa tohodla do časopisa Łužica nastawk »Lětuše słowjanske swjedźenje w čěskej Prazy«. W rukopisnym dodawku k swojej knižce »Sokolstvo a Slovanstvo« (Sokołstwo a Słowjanstwo) k tomu doda: »Hižo w lěće 1911 sym sčinił pospyt, zo by so sokołska myslička k Łužiskim Serbam dóstała, napisał sym tehdy tež nastawk ›Łužiscy Serbja a sokołska ideja‹ ... ale bjez wuspěcha.«1

»W lětomaj 1919/1920 přeswědči Josef Páta Hermana Šlecu (z Droždźija), Jana Cyža (ze Žuric), Jurja Wićaza (ze Špitla) a Hańžu Kubašec (z Chasowa) w Sokole zwučować«.2

Hanka Šěnec – Lětsa skerje zaćichim, ale nic mjenje wjesele swjećeštej tutej małej pjerachaj ptači kwas we Worklečan pěstowarni.

Tule podaty přinošk bazuje na přednošku składnostnje hłowneje zhromadźizny Maćicy Serbskeje 26. septembra 2020 a bu za wozjewjenje wobdźěłany.

»By tohodla jara wužitna wěc za wědomosć była, hdy bychu so raz wučeni Serbjo zebrali, cyłe mjezy wobeju Łužicow wobpućowali a awtentisku kartu a statistiku zhotowili ...«1

Tute linki napisa w lěće 1876 młody Lipšćanski student slawistiki a serbski aktiwist Arnošt Muka w swojej pućowanskej rozprawje wo Delnjej Łužicy »Pućowanje po Delnjej Łužicy«. Šěsćdźělnu rozprawu wozjewi Muka hromadźe z přećelom a komilitonom Janom Arnoštom Holanom w časopisu Łužica. Holan běše tež přewodnik Muki na jězbje. Na zakładźe swojeho slědźenja kritizowaše Muka tehdy eksistowace karty serbskeho rěčneho ruma we Łužicy. Jemu so zdaše, zo běchu podobnje tež oficielne ličby serbskorěčneje ludnosće wopačne. A zo by wěstosć docpěł, bu Muka sam aktiwny. 1884 předpołoži prěni dźěl swojeje »Statistiki łužiskich Serbow« wo Delnjej Łužicy w Časopisu Maćicy Serbskeje, 1885 slědowaše druhi dźěl wo pruskej a 1886 třeći dźěl wo sakskej Hornjej Łužicy. Młody třiadwacećilětny ze swójby zamóžiteho serbskeho ryćerkublerja we Wulkim Wosyku pochadźacy student naćisny 1876 w dwěmaj linkomaj kompletny slědźerski projekt. Zbytk su dźensa serbske wědomostne stawizny.