kultura / kultura

Rewitalizacija jako strategija

W lětomaj 2018/19 přewjedźechmoj z dr. Cordulu Ratajczakowej slědźenja wo stawje rewitalizacije serbskeju rěčow we wobłuku projekta SMiLE (Sustaining Minoritized Languages in Europe1).

Wobraz aktiwitow na dobro hornjoserbšćiny, kajkiž pokazowaše so na zakładźe dokładnych, hłubšo sahacych interviewow z ludźimi, kotřiž chcedźa serbskej wěcy słužić, bě njespokojacy. Wužiwanje a zdźerženje hornjoserbskeje rěče woznamjenješe so jako »hygiena wšědneho dnja«, rěčna politika pak měješe so wjesć na »intuitiwne« wašnje, zepěrace so na »nadźiju«, zo tak abo znak »wšitko derje póńdźe«. Tuta strategija – abo skerje přibliženje rěčnym prašenjam – poćahowaše so předewšěm na zhromadźenstwo katolskich Serbow. Kónčiny, w kotrychž bě so hornjoserbšćina hižo zhubiła, kaž tež wosoby, kotrež njesłušachu ke katolskim wěriwym, wostachu na kromje tak zrozumjeneje rěčneje politiki.

Na w Budyšinje zorganizowanej konferency k zakónčenju projekta SMiLE žadachmoj z Cordulu Ratajczakowej trěbnosć rewitalizacije serbšćiny, wudźěłanje jednanskeho programa na zakładźe sociolinguistiskich slědźenjow kaž tež załoženje agentury za rěčnu politiku. Tuta trěbnosć bu připóznata. Wuslědk toho je projekt ZARI pola Domowiny, kotryž ma so wjacestronsce rewitalizaciji hornjoserbšćiny wěnować – kaž wot strony kultury a identity tak tež ze zapřijećom potencielnych wužiwarjow serbšćiny w rěčnje asimilowanych kónčinach.2

Jano zabijanje kokota jo wót 16. stolěśa ako kjarmušny a žnjowny nałog dopokazane. A w 19. stolěśu su měli w Bergiskem kraju (źinsa Nordrhein-Westfalska) teke tak pomjenjone dwórowe kjarmuše a pókjarmuše, źož su pśewjadli Hahne- a Gänseköppen w ramiku susedstwa abo wót kjarcmarjow wugótowane1.

Toś te »priwatne« kjarmuše su měli swój póchad drje w casu francojskego wobsajźenja wót 1806 do 1814. Tej pótom kněžecej pšuskej wušnosći w Póryńskej jo było toś to »liberalne cynjenje a wóstajenje« kjarmušow špjeńc we wócyma, togodla jo wopytała dwórskim kjarmušam (mimo wjelikego wuspěcha) zadoraś. Napśeśiwo tym wšuźi wótměwanym stśělcowym swěźenjam, kótarež su byli w zmysle wušnosći a na kótarež jo był dla wusokich zastupnych pjenjez jadnorym luźam pśistup zadorany, su se mógali na dwórowych kjarmušach teke jadnore źěłaśerje, burja, małe wikowarje, najamniki a rucnikarje wobźěliś. Nałog Hahneköppen jo był ze swójimi pseśěgami w žywnosćach, z wuzwólonym kralom a jogo insignijami – kralowy rjeśaz a kłobyk, k tomu wupyšnjony kralowy wóz – stśělcowy swěźeń jadnorego muskego. How se zmakamy zasej z módrymi kitelami a carnymi šapkami, kótarež nose źinsa hyšći pśi gusecem rejtowanju we Wattenscheid a Essen ako teke pśi Gansrijden w belgiskem Berendecht. Toś ta »drastwa źěłaśerjow« jo słužyła ako jasne wótgranicowanje ku swěźeńskim drastwam a drogim uniformam stśělcowych gildow. Na někotarych městnach su wózyli na pśikład krala abo kralowy pórik togo Hahneköppen w pśeśěgu samo na karje, což wukładujo Dagmar Thiemler ako pśekazowanje pyšnych wózow stśělcow a móžo se rownocasnje gódnośiś ako póśěg ku źěłowemu swětoju wobźělnikow na Hahneköppen. Mimo togo jo se pśi Hahneköppen ten wótpowědny městny dialekt wědobnje wuzwignuł.2

Trochuje so, zo wobsteji na swěće něhdźe 7 000 rěčow, z kotrychž wulku wjetšinu jenož małe, druhdy samo jara małe skupiny ludźi, wužiwaja. Zdobom so trochuje, zo połojcu tutych rěčow do kónca 21. lětstotka najskerje nichtó wjace nałožować njemóže. Proces spušćenja jedneje rěče, tež rěčna změna mjenowany, móže wšelake puće a přičiny měć. Powšitkownje jedna so wo postupnu změnu a wo zanjechanje mjeńšinoweje rěče na dobro druheje rěče, kotraž mjez datymi generacijemi dominuje.

Znajemy mnoho přičin toho zjawa a wone su na wjacorych runinach ze sobu zwjazane. Eksistuja sprěnja tak mjenowane makro-přičiny: politika statow, w kotrychž su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče žiwi, globalizacija a dominanca statnych rěčow abo tež jendźelšćiny jako lingua franca, naposledk mobilita ludźi.

Z mikro-přičinow hraja najwažnišu rólu: nastajenje wjetšiny k mjeńšinowej rěči, ale tež rěčne ideologije, kiž su hłuboko zakorjenjene w podwě­domju worštow, kotrež tute rěče wužiwaja.

Tajke ideologije wowliwnjuja konkretnu rěčnu praksu, kotraž často wot wjetšinoweje towaršnosće akceptowane tendency wotbłyšćuje. Nanuzowany rozsud za dominowacu rěč w komunikaciji njetrjeba charakter wotewrjeneho skutkowanja měć. Tutón rozsud móže wot atmosfery wokoło rěče a wot mjenje abo bóle wědomeho přeswědčenja rěčnikow wotwisować, zo je lěpje, přihódnišo a wěsćišo, wjetšinowu rěč nałožować. Konsekwenca toho je poněčimne redukowanje domenow a městnow, hdźež so mjeńšinowa rěč wužiwa. Přichodne generacije změja tuž přeco bóle wobmjezowany kontakt z mjeńšinowej rěču.

Peru

Peruańska wjas Callejon de Huaylas (region Áncash) celebrěrujo pódobne wuběgowanje­ na cele wósebny part. Wobydlaŕstwo how njepowěda w regionje jano Andisku špańšćinu1, ale teke Áncash­ Quechua2 (oficielnje Anqash qichwa­ pomjenjona). Na zakłaźe togo wósebnego zestajenja ludnosći jo se mógała how wuwijaś jadnorazna forma gusecego rejtowanja – Cóndor Rachi abo Rachi Cóndor (serbski: noc kondora), kótaraž se tradicionelnje wótměwa pśi góźbje karnewala3.

Pśed rejtowanim na pśemoc se město gusy abo kokota napšawdu žywy kondor wužywa. Toś ten nosy se nejpjerwjej w pisane wupyšnjonych nosankach a wejsanarje rejuju chylku wokoło tych nosankow, ako by wóni byli jano dalšny rejowaŕ. Wjele wejsanarjow jo sebje woblico z běłeju substancu – nejskerjej mineralneju pastu (?) – wobmazało a nosy wjelike běłe kłobyki ze šyrokeju krempu. Někotare su se teke nadrowe pase z płodami (jabłuka?) pśez ramjenje powjesali.

Rejtarje wobkružyju něnto w kupce wěcej razow nosanki a pśi tom jich dujaŕska kapała muzikaliski pśewóźujo. Lětosa (2022) su nosyli rejtarje pla Cóndor Rachi pśisamem wšykne samske drastwy: běłe zgło, śamnomódry zec a cerwjene rubiško. A dwa ako »Capitán» (stotnik pla wójaŕstwa) pśigronjonej rejtarja w kupce stej nosyłej cowboyowy kłobyk a stej wopytałej pśi rejtowanju wokoło nosankow pórěd stwóriś. W drugich lětach su rejtarje pśi tom dobru »njeźelsku» drastwu – woblak, krawatu, atd. – nosyli a wótergi take něco ako »wobaleńc«, kótaryž jo wobstojał z pisanych plastikowych flašow. Snaź dej taki »wobaleńc« pśedstajiś ptaškowe pjerka, ale bóžko njejo mógał awtor do tych měst žrědło namakaś, kótarež by mógało wujasniś toś tu wónaku drastwu.

Symboliske pječwo do cyrkwinskeho a burskeho lěta słušeše. Wuměłsce sformowane ćěsto a figurki běchu něhdy połne woznama. Mějachu zbožu a strowoće přisporjeć.

Na łubi burskeho statoka w Zagorju pola Mužakowa před něšto lětami škleńčany kašćik z plećenym pječwom, prawdźepodobnje poselene, namakachu. Na wěncu spóznaješ lěto 1854, pismikaj K a G, móličke całtki a chlěbuški. Srjedźa štyri pory zawdawaceju rukow pletwu tworja, kiž na dźećelowe łopješka zboža dopominaja. Tute pječwo z přeměrom 18 cm ma běły židźany banćik přećehnjeny. Pozadk je nazeleń wobarbjeny, ramik je čorny. Namakanka tu we Łužicy přewšo zadźiwa. Móhł měnić, zo pochadźa z 500 km zdalenych morawskich Vizovic, sławneho centruma ludoweho pječwa.1 Zagor běše před 150 lětami chuduška, nimale hišće ryzy serbska wjes wosrjedź pěskojteje Mužakowskeje hole. Wo pječwje njemóžachu w kónčinje ničo zhonić. Tež naprašowanja w susodnych regionalnych muzejach, etnografiskich zběrkach a chlěbowych muzejach Němskeje běchu njewuspěšne. Tajke stare pječwa su jara rědke. Hódajo, što wono woznamjenja, tukaše so na lubosćinske a kwasne pječwo, kmótřiski dar abo dopomnjenku pjekarskeho wučomnika.2 Ludowědnje zajimawe su wosebje motiwy. Maš tu znate zawdawanje rukow jako znamjo zwjazanosće a swěry, wosebje woblubowane w času biedermeiera. Ze štyrjoch čwakow ćěsta splećeny wěnc a so křižowacy muster – w ludowědźe štyri wutroby3 mjenowany – móhł schowane apotropeiske znamjo być, takrjec wuměłsce wuhotowany chlěb ze selu jako žohnowanje za dom. Tute znamjo jara na ukrainski słónčny symbol dopomina. Móžno je, zo wospjetna ličba štyri připad njeje. Přetož štyri bywa w ličbowej mystice symbol wšěch štyrjoch směrow a počasow. Ličba wosom pola rukow je zdobom ličba bibliskeho nowospočatka.4 Tež chlěbuški do spekulowanja zawjedu – wšědny chlěb abo symbol płódnosće?5 Snano pohlad do stawiznow pomha. Wokoło lěta 1854 běše čas hubjenych žnjow, drohoty a hłodu. Mnozy za morjo wupućowachu.

Njeswačidlske šulske stawizny 1840–1889: Křesćan Wylem Hercog

Njeswačidlska wulkowosada běše wobšěrna. Wona wopřiješe 34 wsow. Jeje dušepastyr bě wot 1839 farar Herrmann Julius Richter (Rychtar), jeho podpěrowaše diakon Andreas Taffel (Handrij Taffla). Městno cyrkwinošulskeho wučerja zastawaše wot 1838 Křesćan Wylem Hercog. Wón skutkowaše tež jako kantor, organist a kěbětar.1 W zdalenymaj městnomaj Komorowje pola Rakec a Poršicach eksistowaštej hižo pódlanskej šuli. Zwosta hišće 320 dźěći, kotrež mějachu so w Njeswačidle wuwučować. Tole njemóžeše jednotliwy wučer zdokonjeć. Šulske twarjenje z lěta 1732 drje so 1805 rozšěrješe, tak zo šulska rumnosć něhdźe 140 dźěći zaměstni.2 To pak lědma dosahaše za Njeswačidlskich šulerjow a za najbliše wjeski. Za zdalenišo bydlace dźěći bě šulski puć tak a tak jara dołhi.

Polěpšenje pokazowaše so wokoło 1840, hdyž Franz Theodor hrabja von Riesch połnolětnosć docpě a knjejstwo nad Njeswačidlskimi kubłami sam přewza. Farar Rychtar móžeše hižo 1841 w swojim přinošku za knihu »Oberlausitzer Kirchengalerie« wo prěnich wuspěchach w šulstwje rozprawjeć. Zarjadowanje dalšeje šulskeje stwy za młódše dźěći a z bydlenjom za wučerja bě planowane a Jan Špitank z Njeswačidła bu hižo jako pomocny wučer přistajeny, kiž »einstweilen in einem Miethlocale der 3. und 4. Classe Unterricht ertheilt, wäh­rend die 1. und 2. Classe den Unterricht des Hauptlehrers genießt«. Dalše pódlanske šule mějachu so załožić, ručež dosć serbskich wučerjow seminar zakónči.3