Nowe dopóznaća porno wozjewjenjam w knize Siegmunda Musiata wo serbskich towarstwach 1716–1937

Załoženje

Wojerowske serbske burske towarstwo bu na proze lěta 1884 k lětu 1885 na třoch zhromadźiznach we Wojerecach załožene. Wo prěnjej zhromadźiznje dnja 28. decembra 1884 pisachu Serbske Nowiny (dale SN) w swojim wudaću dnja 03. januara 1885 mjez druhim:

»Na pohnuće někotrych wótčinscy zmyslenych Serbow běše so poł sta serbskich ratarjow zešło, wěsće rjane dopokazmo, zo so naši pruscy Serbjo z wulkej lubosću swojeho Serbowstwa dźerža a zo w jich wutrobach narodne začuće hišće mócnje biwa.« Přitomni wobzamknychu po dlěšej rozmołwje, towarstwo załožić a wuzwolichu za zestajenje wustawkow wuběrk pod nawodom pismikistajerja Lapšticha z Wojerec.

SN dnja 17. januara 1885 z Wojerec informowachu: »Zańdźenu njedźelu 11. januara t. l. měješe so w tudomnej Nikolajec restawraciji druha zhromadźi­zna našeho serbskeho burskeho towaŕstwa.«. Tutón hosćenc bu 1902 na Oskara Hertela předaty a z tym je jasne, zo běchu Wojerowske serbske burske towarstwo w samsnym domje załožili, w kotrymž bu 1912/13 Domowina załožena. Tohodla postaji so w přeprošenju na załoženje Domowiny jako zetkanišćo delegatow »pola Oskara Hertela (sydło Wojerowskeho serbskeho towarstwa)«. Tole běše za mnje a zawěsće tež za druhich prěnje zajimawe nowe dopóznaće. Na mjenowanej zhromadźiznje buchu wustawki towarstwa wobzamknjene a předležachu po ćišću we Wojerowskej serbskej ćišćerni Gustava Wenzela wšěm sobustawam tež w serbskej rěči. Postajichu, zo měješe so serbska rěč jako jednanska rěč towarstwa wužiwać, »dokelž so w tej samej wšo lěpje rozymi«. A w § 12 rěkaše dale: »Přednoški, namjety, prašenja, sobudźělenja a jednanja maja so přeco w serbskej rěči stać.«

Po postajenju »Zakonja wo zachowanju prawow serbskeho ludu« w lěće 1948, měješe Statny rozhłosowy komitej nadawk, serbsku redakciju Radija­ NDR natwarić. Prěni zamołwity redaktor prěnjeho prawidłowneho wusyłanja sta so Klaws Hemo, kotrehož mjeno pak so lědma w našim stawiznopisu jewi. Tak zda so prašenje za jeho skutkowanjom woprawnjene.3CCCbild1\"/>

Na stronach prezentacije »MDR Sakska serbski rozhłós« jeho mjeno na stronach »Stawizny serbskeho rozhłosa« namakaš. Tam čitamy, zo »załoži so srjedź 1952 w Berlinje »serbska redakcija« z jeničkim redaktorom. Bě to z Krušwicy pochadźacy Klaus Hemmo, tehdy hižo žurnalist pola »Deutschlandsender«. Z Berlina koordinuje wón dwutydźenske serbske 20 mjeńšiny, kotrež so we Łužicy nahrawaja, w Drježdźanach dozhotowjeja, do Berlina přehrawaja a wot tam přez Reichenbachski sćelak (srjedźna žołma) wusyłaja.« Dale so tam wo 22. měrcu 1953 piše: »Prěnje serbske wusyłanje ze serbskeho studija w Zhorjelcu. Nawoda je Klaus Hemmo. Jemu po boku su mjez druhim Gerat Kašpor, Jan Hercog, Jan Bulank jako zamołwity za hudźbu a Zala Bušic jako sekretarka. Program so na 70 mjeńšin rozšěri.«

Teremistka, komponistka a awtorka Carolina Eyckec narodźi so w lěće 1987 w Berlinje. Wona słuša jako serbsko-němska hudźbnica do małeho kruha hudźacych na tereminje, kotřiž su mjezynarodnje znaći jako wirtuozni na tutym elektroniskim instrumenće. Hudźenje na tutym nastroju žada sej najwyšu měru nazhonjenja a zwučowanja. W jeje diskografiji, kotraž je mjeztym dosć wobšěrna, steji na prěnim městnje cejdejka z lěta 2008 »Carolina Eyck, Theremin«, wušła w Berlinskim nakładnistwje SERVI.

Wuměłča předstaja štyrnaće koncertantnych twórbow na tereminje, a to zhromadnje z pianistku Giulettu Koch, cellistku Rebekku Markowski, harfenistku Wiebke Lichtwark a wibrafonistku/perkusionistku Magdalenu Meitzner kaž tež z kontrabasistom Romanom Eyckom. Repertoire saha wot Francozow wysokeje klasy Gabriela Faurèja, Claudea Debussyja, Olivera Messiaena, Julesa Masseneta a Jaquesa Ibera hač k sławnemu ruskemu komponistej Sergejej­ Rachmaninowej, šwedskemu hudźbnikej Larsej-Erikej Larssonej, britiskej klasiskej komponistce a wiolinistce Rebecce Clarke, w Stockholmje skutkowacemu Matthiasej Sköldej kaž tež k Braziljančanej Heitorej Villa-Lobosej. Do tutoho rjadu přirjaduje so tohorunja Korla Awgust Kocor z jeho »Kantilenu III«, kotruž běštaj Jan Bělk a jeho dźowka Carolina za wioloncello a kontrabas aranžowałoj. Nimo swójskich kompozicijow tereministki wopřijima zynkonošak tež twórby Magdaleny Meitzner, hrajerce na bijadle.

Nowe dopóznaśa k žywjenju Marjany Domaškojc

Kóńc septembra 2024 jo se cesna tofla za dolnoserbsku basnikaŕku Marjanu Domaškojc (1872–1946) w Cazowje blisko Chóśebuza wóswěśiła. Jo to wobstatk serije informaciskich toflow pód znamjenim »FrauenOrte« za wuznamnych žeńskich w kraju Bramborska. Južo pśed wěcej ako 10 lětami jo se taka tofla za dolnoserbsku žurnalistku a basnikaŕku Minu Witkojc (1893–1975) pśi domje zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach zjawnosći pśepódała. Doněnta su to pśisamem 50 toflow w cełem kraju: Nic mało z nich su za žeńskich, kenž su narostli a statkowali pód zamóžnymi poměrami. To za wobeju Dolnoserbowkowu jadnorje njepśitrjefijo. Cogodla něnt take cesćenje?

Marjana Domaškojc jo se, se wě, južo do 1989 cesćiła: 30. junija 1951 jo jeje row barwojtu kśicu ze cysto dolnoserbskim nadpismom dostał, kenž jo dešański blidaŕ Herman Jahn pó idejach Měto Nowaka-Njechorńskego stwórił. Jo se to stało we wobłuku prědnego wšoserbskego kulturnego zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach.

W lěśe 1963 jo se jadnora drjewjana tofla pśi jeje domcyku pśicyniła, kótaraž jo se pó rozpaźe twaŕskeje substance schowało a jo wobstatk chóśebuskego Serbskego muzeuma. 1974 jo tamnjejša Serbska rozšyrjona wuša šula cesne mě Marjany Domaškojc dostała, kenž jo šula pó pśewrośenju zasej wótpołožyła. Samski wótběg pótrjefijo źěłowy kolektiw w tekstilnem kombinaśe abo źiśownju w Radušu, slědna pak jeje mě wót lěta 2003 zasej cesćijo.

Jeho nastaće a rozšěrjenje

W Rozhledźe 2022/5 wozjewich přinošk »Serbska narodna hymna. Jeje nastaće a jeje změny«. Jednaše wo pěsni Handrija Zejlerja »Rjana Łužica«, kotraž přesadźi so w 20. lětstotku jako serbska narodna hymna. W 19. lětstotku trjebaše so při najwšelakorišich składnosćach druhi, bóle bojowniski spěw Zejlerja, jako serbska hymna – pěseń »Hišće Serbstwo njezhubjene« (ZSZ I, 89). Što wo njej wěmy?

Prěni raz naspomni so spěw w rozprawje wo kóždolětnym zeńdźenju Budyskeho gymnazialneho towarstwa 1845. Na nim wobdźěli so wjac duchownych a wučerjow hač prjedy a na nim so wobzamkny, załožić Maćicu Serbsku a wuhotować prěni serbski spěwanski swjedźeń. Wotběh bě podobny kaž do toho: Wotewrjenje přez předsydu, spěwanje spěwa »Njech kćěje naše towarstwo« (ZSZ II, 18, z lěta 1839), patriotiska narěč gymnaziasta Pfula a po tym »spěwaše so wot zhromadźizny tón wótčinski spěw: Hišće Serbstwo njezhubjene / swój škit we nas ma, / nowy duch to wosłabnjene / z mocu pozběha; atd.«.1 Spěw bě, kaž předchadźacy, wobdźělnikam hižo znaty.

Cyły woćišćał je so w samsnym lěće we »Wěncu serbskich spěwow«, programowym zešiwku prěnjeho serbskeho spěwanskeho swjedźenja 17. oktobra 1845.

Sobotu před 4. adwentnej njedźelu, dnja 21.12.2013, bu adwentny koncert chóra 1. serbskeje kulturneje brigady pod nawodom Friedemanna Böhme w Michałskej cyrkwi w Budyšinje nahraty. W slědowacym lěće je cejdejka pod titulom »To krasne słowo je« wušła. Spěchowana bu edicija wot Załožby za serbski lud kaž tež Sabiny a Axela Arltec z Budyšina, wobsahujo 13 čisłow předewšěm serbskeje adwentneje hudźby.

Předležeše pak hižo za serbski gymnazialny chór wot Drježdźanskeho hudźbnika Berta Handricka spisana »Adwentna kantata«, do kotrejež su tež tři kěrluše Jana Kiliana zapřijate. Započatk prěnjeho kěrluša kantaty spožča titulej cejdejki mjeno. Nimo tuteje wobšěrnišeje twórby jewi so w programje tohorunja »Serbski Magnificat« cyrkwinskeho hudźbnika Feliksa Brojera. Na chwalospěw swj. Marije, kiž namakaš zeserbšćeny we wosadniku, napisa komponist chórowu twórbu swojotneho razu, kiž so gregorianskemu originalej zaměrnje wotchila. Tekst kěrluša »Kak powitam ja tebje« pak je z pjera němskeho fararja a basnika Paula Gerhardta, skutkowaceho w braniborskim Choduwinje (Mittenwalde), a serbski přełožk je hižo ze starych spěwarskich znaty. Melodiju spisa sobu najwuznamniši poreformaciski kěrlušer Jan Krygaŕ, kiž wuznawaše so jako kantor w Berlinje swojemu serbskemu pochadej. Komponist wjacehłósneje sadźby je něhdyši nawoda Drježdźanskeho Křižneho chóra Rudolf Mauersberger.

Samsne mjeno městnosće, w dźensa trochu hinašej podobje, namakamy w Delnjej Łužicy: Wótšowaš (del­njoserbsce)/němsce Atterwasch (pola Gubin­a/Guben):

– Delnjoserbske dokłady: 1843 WWyrtšowaš = Watšowaš45; 1880 Wótřowskeje wosady Muka ČMS 1884, str. 149; 1928 Wótšowaš.

– Němske: (1294) [drje 16. lětstotk] Hogerus de Atterbasch46; 1318 Oterwatsch; 1370 Oterwasch; 1405 Atterwaß­; 15. Jh. Atirwasch; 1416/26 Atirwasch; 1495 Atterwasch; 1517 Atterwasch; 1517 Alterwasch; 1527 AAtterwasch; 1547 Atterbasch; 1550 Aderwasch; 1562 Atterbasch; 1612 Aterbasch, Aterwasch; 1667 Otterwasch.

Čitar njebudźe překwapjeny, hdyž zhoni, zo »za tole mjeno dotal spokojace wuswětlenje njeeksistuje«47. Tukaše so, zo hodźi so mjeno z pomocu němčiny (Otter ›wudra‹ a wasch- ›myć‹) rozłožować. Naposledk samo H. Schuster-Šewc zajimawe a wažne přemyslenja wo delnjoserbskej stronje mjena přinošuje a na móžnosć spomina, zo by móhł prěni čłon *Otrě- [!]48 być.

Wažny je Šewcowy pokiw hladajo na to, zo so po wšěm zdaću (po Mukowym wobswědčenju) srjedź 19. lětstotka na městnje zdźěla hišće serbowaše. A to tohodla, dokelž Smolerjowy dokład formy mjena (w lěće 1843) z Wyrtšowaš zawěsće z erta wobydlerstwa městnosće pochadźa. W tym zmysle ma so jeho dokład (z lěta 1843)49 chutnje brać. W ludowej formje spóznaješ derje kontinuantu dźensa płaćaceje mjenoweje formy Wótšowaš. Wurjekowanje skepsanki Wyrtšowaš bě tomu zawěsće blisko50 a njeje jenož kumštny wutwor Arnošta Muki. Smoler njeje po zdaću rozumnu serbsku etymologiju spóznał, ale jenož mjeno korigował, kotrež běše po jeho zdaću na kóždy pad njeprawe resp. njespisowne. Watšowaš drje běše woprawdźe jeho kumštny wutwor, jedna so tu wo rekonstrukciju wučenca po němskim Atterwasch. Muka pak je formu *Wótšowaš prawje zrekonstruował a kanonizował. Ta drje je zawěsće prawidłownje nastała z *Wótrowaš. Storčimy na dalši zajimawy fakt, zo dźeržeše so w městnej narěči rjad fonemow -/str/- dlěje hač druhdźe (kaž wěmy to wot Šewca z »Wótšowašskeho rukopisa« Arnošta­ Muki z lěta 1915). *Wótrowaš nima prosće ničo zhromadneho z *wótšow ← *wóstrow, kaž je to Muka měnił.

Co jo sinrin-yoku?

Lěsne kupjele1, znate teke ako sinrin-yoku, su forma wobswětoweje terapije, kótaraž póchada z Japańskeje.

Moda lěsnych kupjelow jo se zachopiła w Japańskej w 1980ych lětach, ako jo japańske ministaŕstwo za gólnistwo a rybaŕstwo ju zawjadło ako źěl narodnego strowotnistwowego programa2.

W zajźonych lětach jo trend teke Europu dojśpił, źož jo ako metoda pólěpšenja duchneje a śělneje strowosći źeńk a wěcej woblubowany. Wjele europskich městow ako Waršawa3, Barliń, Paris a London su zachopili, lěsne kupjele w parkach a měsćańskich gólach organizěrowaś, aby strowy stil žywjenja spěchowali. Zapśimjeśe jo pó słowje »zanurjenje do atmosfery lěsa« a wóznamjenijo, až pśebywaš w lěsu, aby pólěpšył śělne a dušyne derjeměśe.

Trend ku gólnemu kupanju jo teke w Nimskej źeńk a wěcej woblubowany, źož jo se załožył rěd organizacijow k spěchowanju teje terapije.

Jaden z nejwěcej znatych aktiwistow a popularizowarjow zwězanosći pśirody jo Peter Wohlleben4, nimski gólnik a awtor młogich knigłow ako wó pótajmnem žywjenju bomow a dušynem žywjenju zwěrjetow. W swójich wózjawjenjach wuzwigujo derjeměśe a wuznam kontakta z pśirodu za našo strowje a derjeměśe.

Něchtóžkuli sej nětko snano mysli, zo tute prašenje k přinoškej wo nětčišich diskusijach za wjelki abo přećiwo nim wjedźe, hdyž tele zwěrjata, kaž hižo před tysac lětami, znowa po lěsach a holach Łužicy ćahaja a so z jara rozdźělnymi měnjenjemi a začućemi ludźi zetkawaja. Nochcu pak so z historiskim přirunowanjom do tuteje tematiki zanurić. Pytam wotmołwu na swoje prašenje.

Dać pak móža ju jenož městnostne mjena we Łužicy. Sprawnje při­znawam, zo sym njedawno hakle spó­znał, zo woznam wěstych městnostnych mjenow z wjelkami zwisuje. To je wězo typiski přikład za to, zo tež w onomastice (wědomosći wo woznamje mjenow) łaćonska mudrosć errare humanum est –mylić so je čłowjeske – płaći. Je tomu hakle wosom lět, zo sym nowe, hłubše wuswětlenje rjaneho, ale trochu hódančkojteho mjena městnosće Publik/Publick1 namakał. Je to pomjenowanje bywšeje wsy južnje Běłeje Wody.

Tu su dokłady:

hornjoserbsce: 1835 Publik; 1843 Publik; 1886 Publik. – w narěči [publik].

němsce: [wok. 1400] de Publicksdorff; 1505 Puplick; 1572 Pupplingk; 1581 Puplick; 1603 Pupligk, Publigk; 1625 Bublick; 1704 Puplick; 1791 Publick; 1936-1947 Wildfelde2. – dialektalnje [puplik].3

»Njeje trjeba, zo so wšitke wuměnjenja konwencije spjelnja a dosaha, hdyž

někotre z nich přitrjechja.«

Dołho wočakowane Serbske debaty su nimo. Ale hłubša diskusija wo jednotliwych temach je dale nuznje trěbna. Na přikład při temje »Štó smy: indigeni, awtochtoni abo něšto druhe?« je so wjele problemow načało a mnoho prašenjow zwostało. Diskusiju wo indigeniće je wězo hłownje ILO-konwencija 169 wubudźiła. Njeńdźe wšak wo ničo mjenje, hač wo naše serbske sebjezrozumjenje.

Aktuelnje hraja disputy wo indigeniće abo kolonizaciji wažnu rólu, štož sej tež wot Serbow nowe zhladowanje a diskursy wužada. Kolonizacija je dosć kompleksny proces, ma wjele fasetow – ale w serbskich diskursach njehraja wone žanu abo jenož nakromnu rólu. Němske nadknjejstwa wobhladowachu serbsku rěč a kulturu dołhi čas jako mjenjehódnej, štož samo k zakazam serbšćiny wjedźeše. Nic naposledk so serbska rěč a serbski teritorij drjebještej a stej najpozdźišo dźensa w swojej eksistency wohroženej, kaž nihdy do toho.

Wo čłowjeskej dostojnosći a prawach so rady rěči, tež zo maja wšitcy ludźo jenake prawa a winowatosće. Hladamy-li chutnišo na wěc abo za kulisami, spóznajemy, zo je praksa hinaša. Kak hodźi so tuta diskusija w dźensnišim »swobodnym« 21. lětstotku wožiwić abo scyła wjesć? To je diskurs, kotryž njewjedźe za nas nichtó druhi, hač my Serbja sami!

Lětne pućowanje k pjeć městnosćam ze serbskim pozadkom na Židowje

Přińdźeš-li jako putnik z Budyšina na směr Židow, kročiš hnydom po dwěmaj sławnymaj pućomaj: to stej historiska wikowanska dróha Via Regia a sakski dźěl Jakuboweho puća. Nalěpk ze znatej značku žołteje zakłapnicy na módrym pozadku je na latarni widźeć a pokazuje na to, zo wjedźetej pućej přez móst dale na Židow. Kóždy, kiž w tutym dźělu Budyšina bydli, praji: »Bydlu na Židowje«.

Kaž E. Eichler a H. Walther w swojej knize »Obersorbisches Ortsnamenbuch» (Berlin, 1975) wujasnitaj, so pomjenowanje na topografiju blisko Sprjewje a Jordanskeje rěčki poćahuje. Widźitaj filologiski pozadk mjena »Židow« ze starosłowjanskim »žid« za židke a bahnojte. Tohodla bydla wobydlerjo Židowa pozdatnje radšo »na žumpadłowej łučnej nižinje« hač w njej.

W 19. lětstotku běše Židow zwjetša hišće serbski. Nimo toho narodźichu so a bydlachu tu wuznamne serbske wótčincy. Wot lěta 2019 pokazuja na to informaciske tafle w serbskej rěči z němskim a jendźelskim přełožkom, kiž su na historiskich městnosćach ze serbskim pozadkom podłu Židowskeje dróhi připrawjene.

Bohuchwałej Arnoštej Frenclej k 200. narodninam

Nalěćo běše do kraja dóšło. Dźewjeć chowancow Krajnostawskeho wučerskeho seminara mějachu so jutry 1845 do šulskeje wučby pušćić. Seminarski direktor Dressler sedźeše na matrikli, zo by trěbne zapiski zdokonjał. Wo kóždym chowancu wón dokładnje přemyslowaše, zo by jeho sprawnje posudźował.

Mjez štyrjomi serbskimi wotchadnikami běše tež Bohuchwał Arnošt Frencel (Gottlob Ernst Frenzel). Wón běše so dnja 11. junija 1824 w Małych Debsecach narodźił.1 Jeho nan, Jan Pomhajbóh Frencel (Johann Gotthelf Frenzel), běše jara chudy mzdownik a Arnošt jeho najstarši syn.2

W lěće 1830 je do šule zastupił. W cyrkwinskim šulskim sydlišću Budestecach wuwučowaše cyrkwinski šulski mištr Křesćan Bohalub Rjelka (Christian Gottlieb Rölke). Staroby dla je wón trjebał podpěru a dóstawaše ju z lěta 1835 sem wot pomocneho wučerja, wotchadnika seminara Handrija Wujanca (Andreas Wujanz). Bórze na to wón zemrě a Wujanc wuwučowaše wšitke dźěći sam.3

Šula běše přepjelnjena. Załoženje pódlanskeje šule w Hornjej Hórce 1837, wolóžowaše skutkowanje. Tam je Arnošt Frencel poslednje šulske lěta pola wučerja Jana Bohaluba Hausmanna (Johann Gottlieb Hausmann) přebywał. 4,5

Słowo k wozjewjenym melodijam (4)

W swojich předchadźacych wozjewjenjach nastupajo zakładnu analyzu »Pěsničkow hornich a delnich Łužiskich Serbow«1 zaběrach so z předstawiznami jich nastaća, kaž z propagowanym a woprawdźitym podźělom jednotliwych při zběranju. Dale wěnowach so rozdźělnym hłownym cilam wobeju wudawaćelow, kaž tež dotalnym zhladowanjam a hódnoćenjam. Pobrachuje hišće najwažniši dźěl tutoho kompendija a swědčenja narodneho byća Serbow w času narodneho wozrodźenja – znajmjeńša za nas dźensnišich wužiwarjow.

Dotal wobhladowachu a hódnoćachu so »Pěsnički« powšitkownje jako cyłk serbskich ludowych spěwow – tekstow a melodijow – nahromadźenych a zestajenych hłownje přez Jana Arnošta Smolerja. Na wšelakore wašnje dopokazach, zo tomu tak njeje.2 Sćěhuje analyza podatych hłosow. Runja cyłkownej publikaciji nimamy tež tu před sobu zběraćelski wupłód ani jednotliwca, ani wobmjezowaneje doby, ale wutk wšelakich žórłow a časow. Tež wozjewjene notacije melodijow njejsu často čisty wotbłyšć słyšaneho spěwneho hłosa.

– Korla Awgust Fiedler a němscy seminarisća –

W nócnej košli a z latarnju w ruce stupaše seminarny wučer Fiedler po schodach horje k wulkej lěharni. Wjele radšo by wón nětk w swojim małym bydlenju w přizemju seminarneho twarjenja sedźał. Ale k nadawkam wobeju tam zaměstnjeneju wučerjow słušeše jednorje, so wotměnjejo pola chowancow spać a w spanskej žurli na měr a porjad kedźbować.

Bohužel běše to smjerćnuzne. Přehusto drje twochny jedyn z chowancow do nocy. Chcychu wučerjo tole při wobchodźenju kontrolować, stawaše so samo, zo połoži so přećel njekmanika do jeho łoža, zo by jeho škitał. Tola nic z nim!

Wučer Fiedler budźeše młodźencow bjeze smilnosće, zo by so přeswědčił, hač ležeše kóždy w prawym łožu. Wón wědźeše, zo někotryžkuli jeho za to hidźeše.

Sćicha wočini durje. Hoberska lěharnja, kotraž zaběraše cyły třěšny poschod, bu přez tři rěpikowe lampki rozswětlena. Jich słabe swětło pokazowaše kozoły wulke a ćmowe. 80 łožow steješe w dołhich rynkach pódla sebje. Wo­srjedź žurle namaka so, wobdate wot španiskeje sćěny, wučerske łožo.

Z radnicy wotbi dźesać razow. Wučer Fiedler započa swoje prěnje wobchodźenje, wón swěćeše do kóždeho łoža­. Wjetšina chowancow hižo spaše, někotři mikotachu zaspani do swětła latarnje. Wučer hasny spokojom lampu, sydny so na swoje łožo a wotwodźě poslešćo. Nadobo ropotaše a hnydom po tym začuwaše wón twjerdy dyr na swojej hłowje a na wuskich ramjenjach. »Aw! Na pomoc! Na pomoc! Swěcu! Što so tu stawa?« Za wokomik bě jeho łožo wot bosynohatych chowancow wobdate a latarnja zaso zaswěćena. Na łožu ležeše wulki retl!

Była sym mała, w pěsku sym hrała,

z čerwjenym jabłučkom,

tra-la-ra-la-la.

Klanku sym měła, ta běše běła,

w čerwjenej sukničce,

tra-la-ra-la-la.

Z klanku sym hrała, a z njej sym spała

W čerwjenym poslešku,

tra-la-ra-la-la.

(z ludu a Michał Nawka/Róža Domašcyna)

Literatura ma so interpretować, wšako njeleži jeje zmysł – jeje intencionalna substanca – we wuprajeny, ale we wuprajomnym.

Na tymle zakładźe móže literarny tekst nastać. A to po woli a zamóžitosći awtorki abo awtora – tola tekst rosće – wothladajo wot wotpohlada, šemata abo plana – z prudow rěče a logiki do podwědomja a z tym do registra symbolow. Poezija je wěda wo podwědomju, kaž to Roman Jakobson formulowaše.

Wobsahi njejsu nihdy ryzy poselstwo ale koresponduja z wotmysłom, kiž je psychisce přewodźeny wot zapołoženeje nalady agěrowaceje figury (wšojedne, hač jafigura rěka abo hinak), zwukoweje płoniny powědaneho, rytmusa wjeršow a zhusćenja časoweje runiny. Wšo to su kamuški toho, hač tekst mje dosćehnje, to rěka hnuje.

W basni z třomi štučkami a šěsć wjeršemi jedna so wo jafiguru. To njewoznamjenja, zo je awtorka abo awtor měnjeny, skerje recipientka abo recipient. Štučki zdadźa so być ryzy konstatowanje: