Wot krosnow na kateder: Ryćerjec bratřa z Hodźija (1. dźěl)

Napjata rozbudźenosć knježeše 19. awgusta 1817 na Budyskim Bórklinje. W Brüsewitzec domje, hdźež měješe so wučerski seminar zarjadować, bě so 19 młodych muži zhromadźiło, zo bychu přijimanske pruwowanje wotpołožili. Mjez nimi běše tež Jan Ryćer, syn tkalca z Hodźija. Kaž wšitcy dalši kandidaća dyrbješe tohorunja žiwjenjoběh napisać.1 Tuž pisaše wo swojim nanje Janje Bohumilu Ryćerju a wo maćeri Agnes, kotruž ludźo Hańža wołachu. Wón naspomni swojich bratrow, sydom lět staršeho Pětra, wosom lět młódšeho Jakuba, bratřika Handrija, kiž dožiwi jenož lětko, a najmłódšeho bratra, kotryž bě so 1811 narodźił a runje tak mjeno Handrij dósta.2

Potom dyrbješe na wšelake prašenja pisomnje wotmołwić a farar Krinitz, direktor noweho seminara, daše jemu tekst z biblije ertnje wukładować. Hižo dźeń do toho so jeho hudźbne znajomosće přez wučerja Bergta přepruwowachu. Na kóncu bě młodźenc pruwowanje z dobrymi wuslědkami3 wobstał, a direktor Krinitz zapisa do matrikle seminara:

»7) Johann Ritscher, wendischer Nation

Na zachopjeńku

W běgu zachadnych lět som se tam a zas zaběrał z wšakimi socialnymi kupkami, kótarež zjawnosć cesto pósuźujo ako »subkulturelne«: Neonacije, hooligany, punki, sekty, ezoterikarje, hippije, wótrjacniki, śěgaty lud a druge – mjenjej abo wěcej organizěrowane – luźe, kótarež se »kulturelnje« rozeznawaju wót wětšego źěla towarišnosći. Fascinacija za mnjo – a za wjele drugich – nastawa na tom městnje z konflikta mjazy tym »normalnym« na jadnom a tym »njezwuconym« na drugem boce. Až eksistěrujo taki konflikt teke w konteksće serbskeje mjeńšyny, som ja pśipódla wuslěźił w běgu swójogo studiuma sorabistiki w Lipsku.

Titel mójogo masterskego źěła, kótarež som zapódał 24. septembera 2020, jo »Subkulturalnosć a serbska towarišnosć – Pśespytowanje subkulturelnego koncepta na zakłaźe reprezentatiwnych projektow« (Baganz 2020). W źěle som se zaběrał ze zwiskom mjazy subkulturalnosću a serbskeju mjeńšynoweju towarišnosću. Za to som pśeslěźił a pógódnośił serbskosć a subkulturalnosć wšakich serbskich projektow na pólu literatury, muziki a socialnych medijow.

Zasadny problem w běgu mójich pśeslěźenjow jo było wupominanje, słužbnje nałožowaś kopicu wšakich zapśimjeśow a fachowych definicijow z kulturnowědomnostnego wobłuka. Aby wuźěłał wužytny teoretiski instrumentarium, som wusměrił źěło za perspektiwami sociologa Rolfa Schwendtera, kótarež jo wón formulěrował w swójich knigłach Theorie der Subkultur (1993). Na zakłaźe togo a konceptow z moderneje etnologije som wutwórił teoretiski zakład. Pśeglědnosći dla njamógu na tom městnje wopisaś ceły swójski dialektiski proces, ale jano pokazaś na nejwažnjejše wuslědki mójogo źěła. We tom zmysle njok dopołnje rozkłasć slězynu kompleksnych zapśimjeśow, ako na pśikład identity, kultury, Schwendteroweje pyramidy towarišnosći a wjele drugich. Taka skrotcona forma móžo zawinowaś wjele njedorozměśow, ja pak se wó to procuju, až su móje wugronjenja k rozměśeju.

Hanka Šěnec – Alojs Šołta při natwarje wustajeńcy z jeho twórbami, kotraž so hišće hač do kónca januara 2022 w Bu­dyskej Serbskej kulturnej informaciji poka­zuje.

Postrowy z južnosłowjanskich stron

Z časa młodoserbskeho hibanja wokoło Smolerja přichadźachu dźeń a wjace zwědawi hosćo z cyłeho słowjanskeho swěta do Hornjeje Łužicy. Chcychu so zeznajomić z małym ludom, kotryž nastaji so na puć do moderneje byrgarskeje towaršnosće, bjez toho zo by zaprěł swoju narodnosć a rěč. Nawopak, byrnjež mjeńšina, wutworichu sej wšitke znamjenja byrgarskeje kultury: serbske towarstwa, nowiny, časopisy, wědomostne slědźenje za swójskimi korjenjemi, literaturu, hudźbu a nowe wašnja towaršnostneje zabawy. Wosebje spěwanske swjedźenje, tehdy jara popularne a politisce wuznamne narodne demonstracije, wubudźichu skedźbnosć, a to jědnaće lět do prěnich tajkich němskich w Budyšinje a wokolinje. Wopytowarjo wšak njepřichadźachu jenož do města, ale dźěchu tež rady na wjes, zo bychu tam na swojej woči dožiwili to porno sebi starodawneje burskeje a so wuwiwaceje byrgarskeje kultury. Bě drje jara zajimawe dožiwić wuwiće, takrjec zrawjacy system narodneje kultury en miniature.

W tutym wuwiću špiheluja so zwiski a zwjazki, poćahi a wotwisnosće, ideale, wočakowanja, wojowanja, bědźenje a nadźija, napinanja a přesłapjenja. Wšo to běše motor wuwića, skowanja a skrućenja serbskeho naroda. A kóžda (młoda) generacija je znowa nawjazała na styki, wosebje do słowjanskeho wukraja, wutworjejo sej zdobom swoje »nowe« a nadźijejo so pomocy a podpěry.

Moler a publicist Měrćin Nowak-Njechorński bě zdobom wusahowaca wosobina Serbskeho Sokoła. Na konferency k jeho 100. narodninam w lěće 2000 so jeho skutkowanje w serbskim sportowym towarstwje we wosebitym přednošku hódnoćeše.1 Bjez dźiwa, zo namakamy mjez jeho wobrazami figury Sokołow. Christina Boguszowa je w lěće 2004 w Sokołskich Listach wobšěrnišo k tomu pisała.2 Je tam rěč wo wobrazach ze Sokołom-jednotliwcom, sokołskej dwójku abo skupinu Sokołow. Mjenować chcemy někotre znate wobrazy:

• barbnu pohladnicu ze Sokołom w paradowej uniformje, zhotowjenu składnostnje 2. sokołskeho zlěta we Wulkim Ćisku

• pjerokrjesbu z lěta 1930 z pomjenowanjom »Zbudźenje«, pokazowacu Sokoła ze serbskej chorhoju a tekstom »Hój horje, serbski Sokole, zbudź cyłu serbsku zem!« Stej to lince najznaćišeho sokołskeho spěwa. K mjenowanemu wobrazej eksistuje druha wersija. K w Sokołskich Listach 4/1995 wozjewjenemu wobrazej běch z archiwa něhdyšeho Serbskeho zarjada ludoweho kubłanja citował, zo »njesmě so wobraz wužiwać«. Čehodla bě so to postajiło, njeje znate.

• drjeworězbu »Lubosć« z młodym mužom w paradowej uniformje a młodej žonu w narodnej drasće, wozjewjenej prěni raz w zběrce basnjow Pawoła Krječmarja w lěće 1929 z titlom »Raj myslow, sonow z łužiskich honow«

Hanka Šěnec – Na dnju wotewrjenych duri Smolerjec kniharnje, z kotrymž swjećeše tuta 30. róčnicu swojeho zało­ženja, předstajištaj Lubina a Branko Hajduk­-Veljkovićec swoju dźěćacu knihu »Dolina při rěce – Mali přećeljo«. Wona wuńdźe jako mjezynarodny projekt we wja­corych rěčach­.

Přistup

W zawostajenstwje Siegmunda Musiata, kotrež přijima Serbski kulturny archiw w běhu poslednjeju dweju lět, nadeńdźechmoj dźenik ze Smječkec pochadźaceho wojaka Georga Pecha. Noticowa knižka, někak w přihódnym oktaw-formaće, słužeše mužej ze serbskokatolskich kónčin jako dnjownik swojeho wojerskeho časa. Wustojny ludowědnik, stenograf a stawiznar, njeboh dr. Musiat nošeše so drje z mysličku, wo knize muža ze swójskeje ródneje wsy pisać – pak nastawk pak samo mjeńši serial za nowiny. Na to pokazuja do knihi zapołožene noticki. Hač je tule mysl cofnył abo čehodla k tomu wjac dóšło njeje, njehodźi so hižo wuslědźić.

Rěč a pochad pisarja

Cyły dźenik je w hesłowej formje, respektiwnje w krótkich sadach, němsce napisany, ale jednotliwe mjena přiwuznych a znatych pisarja pokazuja jasnje na to, zo běše wón Serb. Katolska nabožnosć w zwisku z domizniskej kónčinu je za to dalši indic. Ryzy dokumentariski přistup tole snano njedopokaza, ale tukamoj na to, zo bu Georg Pech mjez swójbnymi a druhimi Jurij P(j)ech mjenowany, znajmjeńša pak serbsce rozumješe a rěčeše.

Wo swójbje Pecha hodźi so z jeho zapiskow telko zhonić, zo měješe nimo staršeju dweju bratrow »Michael« a »Nikolaus« a znajmjeńša jednu sotru. Dalše přiwuznistwo běštaj wuj »Georg« a ćeta »Anna« z Njebjelčic. Jónu naspomni wopyt pola wuja w Drježdźanach. Tohorunja mjenuje so jedyn kuzenk »Nikolaus«.

Niski prestiž jo zadora spěšnemu wótnowjenju (3)

Znate ga jo ze zapiskow, až su Drjewjanarje rady a wjele spiwali. W lěśe 1672 jo na pśikład wušy promšt města Celle wobznanił, až Wendlandarje hyšći »wjele słowjańskich spiwow« spiwaju (w nimskem originalu: »viel wendische Lieder«). Na pśikład pśi woplěwanju nałoga stajanja kronowego boma na dnju swětego Jana su młode drjewjańske žeńske z Lüchowa spiwali »wjasołe pěsni w drjewjańskej rěcy«. Gaž wóni srjejź swójeje jsy ten kronowy bom (nimski: »Kronenbaum«) zwigaju, wóni »rejuju a skokaju wokoło kaž źiśi Israela wokoło swójogo złotego śeleśa; spiwaju w drjewjańskej rěcy wšakorake pśiwěrkojte spiwanja, myslece, až take jo jadna Bóža słužba, pśez kótarejež móc wóni a jich zbóžo derje se wuwijaju.«

Gaž pśi góźbje swajźby jědu pó njewjestu, tak jo zachowane ze jsy Clenze, wóni spiwaju »teke wjele drjewjańskich spiwow«. Z lěta 1640 jo wobznanjone, až drjewjańske młodostne su chójźili wót jsy ku jsy a su spiwali jatšowne kjarliže w swójej rěcy, a wóni su za to dostali jajka a jěšnice.1

Ako běšo ewangelski pastyŕ Nicolaus Rodewald (1647–1674) we Woltersdorfje swóju słužbu ako dušepastyŕ pśewzeł, jo zapisał pśi wizitaciji lěta 1671, až jo póznał jomu njeznatu wašnju pśi zakopowanju: Gaž su Drjewjanarje wumarlika na kjarchob dowjadli, sednuštej se »dwě žeńsce na wóz, jadna pó kuždem boce kašća, kenž jo zapowjesnjony z płachtu, a wrjašće a se źeru ga tšašnje pó drjewjańsku.«

Inuit su kupka prawobydlarjow w arktiskich a subarktiskich regionach Grönlandskeje, Kanady, Alaski a Sibirskeje. Inuit – to groni »pšawe luźe«. Tak wó sebje su gronili Eskimarje, dokulaž su kśěli pódšmarnuś, až wóni su jaden wósebny a wót drugich se rozeznawajucy narod. Bóžko kultura a tradicije Inuit su wobgrozone. Wót lěta 1670 su se zachopili kontakty Inuit z Europejarjami, kótarež njejsu wunjasli nic dobrego. Inuit, kaž teke wjele drugich awtochtonych towarišnosćow, njejsu wěcej byli te »pšawe luźe«, ale te »mjenjej gódne luźe«. Wóni su byli nuzkane, kśesćijaństwo pśiwześ a swóje dotychměst měrne a z pśirodu zwězane žywjenje wóstajiś. Teke źiśi wót naroda Inuit su musali do šule chójźiś, šulskeje winowatosći dla. To zasadnje njeby była špatna wěc, ale ceła familija ga njejo mógała z góleśim se pśesedliś do města, źož jo šula była. Abo jo była nuzkana, swóju wjeliku swójźbu wóstajiś a bydliś w nowych bydlenjach z betona daloko wót drugich znatych. Desintegracija familije jo měła ako wuslědk wukórjenjenje a zabydnjenje swójskeje rěcy a kultury.

Shina Novalinga jo 22-lětna młoda žeńska w Kanaźe, w měsće Quebec, kótaraž z naroda Inuit póchada. Naraz wóna jo swětoznata a kuždy casnik a magacin co z njeju jaden interview měś. Cogodla? Wóna jo pśedstajiła na TIK TOK tradiciski gjardłowy spiw (nimski Kehlkopfgesang), kótaryž jo pśisamem wótzabyty. Kśesćijańske misionarje a kolonialisty su te spiwy zakazali. Shina pak jo nawuknuła ten spiw wót swójeje maśerje a dostała 60 milionow »likes« a teke dobydnuła 1,5 milionow »followers«. Maś Shiny, Caroline Novalinga, ma teke jaden account na TIK TOK a INSTAGRAMje a krotko rozkłaźo, kak gjardłowy spiw jo se nowy naroźił: »Ako misionarje su how pśišli na našu zemju, su wóni gjardłowy spiw zakazali, dokulaž su se myslili, až Inuit pśez ten spiw wołaju złe duchy. Togodla ta rědna tradicija jo wuśichnuła na wjele lět. Až do casa, až Aisa Koperqualuk, wjelgin cesna stara žeńska, jo pšosyła 5 profesionelnych gjardłowych spiwarjow, aby swóje znaśa drugim dalej dawali. Ja som tu gluku měła, som była jadna wót studentkow, až som swóje kórjenje namakała a se z našymi prědownikami zwězała. Mója źowka a ja smej dekolonizěrowanej.«1

W sćěhowacym přinošku chcu rozłožić, što je mje pohnuło 2011 prěni raz do Łužicy přijěć. Jako sćěh nastachu 2014, 2015 a 2019/2021 tři mjezynarodne wuměłske projekty, při kotrychž 49 načasnych wuměłčow a wuměłcow z wobłukow tworjaceho wuměłstwa, literatury a hudźby sobu skutkowaše resp. 15 awtorkow a awtorow z třoch krajow (Awstriska, Němska, Słowjenska) komentary za projektowe katalogi přinošowaše.1 Za poradźene přewjedźenje we wšěch lětach bě z wulkeho dźěla Załožba za serbski lud zamołwita: W zmysle basnje Bertolta Brechta »Fragen eines lesenden Arbeiters« słuša mój wutrobny dźak tamnišej zamołwitej Ance Němcec. Jako iniciator projekta chcu so tež wšěm wobdźělenym zjawnym a priwatnym institucijam2 kaž tež nadrjadowanym zastupnikam krajow a zwjazkow w Němskej, Słowjenskej a Awstriskej za přewostajenje rumnosćow a financne srědki dźakować, bjez kotrychž njeby realizowanje krajow přesahowaceje kulturneje wuměny móžne było.

Jednanje čłowjekow je wot dopomnjenkow wobwliwowane. Slědujemy přikładam, žedźimy so za złotym časom prjedawšich (dźěćacych) rajow abo za zańdźenymi, jako ideal předstajenymi politiskimi systemami, kotrež so we wšědnym dnju jako njekmane wopokazachu. Peter Handke na př. zasadźowaše so ze swojeje w Francoskej woleneje domizny w knize »Abschied des Träumers vom neunten Land« (1991) za wobstaće Juhosłowjanskeje3 a dósta wot Draga Jančarja, spisowaćel kaž wón a byrgar woneho »wusonjeneho kraja«, hnydom wotmołwu w »Poročilo iz devete dežele – Privid in resničnost« (1991) (Rozprawa z dźewjateho kraja – mylenje a woprawdźitosć). Jako zachadźachu 1996 we »wusonjenym kraju« wot Južnych Serbow naškarane bratrowske wójny, pisaše Handke swoju pućowansku rozprawu »Eine winterliche Reise zu den Flüssen Donau, Save, Morawa und Drina oder Gerechtigkeit für Serbien«. Jančar wotmołwi jemu z »Misijonar in njegova pravičnost« (1996; Misionar a jeho sprawnosć), samo z dźensnišeje časoweje distancy čitanja hódna korektura idealneho wobraza.4

Hanka Šěnec – Předstajenje oratorija »Hrodźišćo« 4. septembra w Budyskej »Krónje«

Socialno-etnografiske slědźenja w Radworju (1963–1968)*

Před 70 lětami, w meji 1951, bu z Institutom za serbski ludospyt w Budyšinje prěnja slědźerska institucija zwonka uniwersitow na polu sorabistiki załožena. Tutón podawk ma so w rozšěrjenym konteksće wobšěrneje institucionalizacije a profesionalizacije serbskeje kultury po Druhej swětowej wójnje wobhladować. Tehdy wobdźělenych akterow, Serbow kaž tež Němcow, wjazaše ze załoženjom institucije narok, přichodne nacionalne wuwiće Serbow w »staće dźěłaćerjow a burow« na wědomostny fundament stajić. Po zahubnosćach NS-diktatury wěnowaše so dźěłowy program instituta předewšěm přezcyłnym dokumentacijam, inwentarizaciji a systematizaciji wšitkich k dispoziciji stejacych swědkow a swědčenjow serbskeje rěče a kultury.1 K tomu zahajichu so w běhu 1950tych a 1960tych lět někotre z wysokimi koštami zwjazane dołhodobne projekty, kotrychž wuslědki so husto we wudaćach wobstejacych z wjacorych zwjazkow wozjewichu, kiž su hač do dźensnišeho njeparujomne standardne dźěła sorabistiki, mjez druhim rjad Serbske narodne drasty (wušli 1954–1979) a Serbski rěčny atlas (1965–1996). Empiriske hrube daty a dalše dźěłowe materialije z wšelakich sorabistiskich slědźerskich projektow Instituta za serbskich ludospyt nańdu so dźensa z wulkeho dźěla w Serbskim kulturnym archiwje. Wone chowaja zwjetša přeco hišće wulki potencial za wědomosć a praksu – přetož njeje so zmolom wšitko, štož bu za čas NDR dokumentowane a přeslědźene, wozjewić směło. Na přikładźe Radworskeho projekta chcu to w slědowacym bliže rozłožić.

Niski prestiž jo zadora spěšnego wótnowjenja (2)

Powšykne póniženje słowjańskeje ludnosći w Nimskej resp. we wót Nimcow pódejśpjonych krajach jo było zasadnje dane. Jadnotliwe pśikłady, až su tež žedne Słowjany dojśpili bergaŕske pšawa a wuše zastojnske funkcije, na tom nic njezměniju. Tak pomjenjony »Sachsenspiegel«, to su w 13. stolěśu wót nimskego ryśarja Eike von Repgow (mjazy 1180 a 1190 –pó 1233) spisane pšawniske knigły, jo był w pśisamem 500 wótpiskach rozšyrjony. Toś ten »Sachsenspiegel« jo tegdy towarišnosć rozdźělił do 24 stawow: Na wjerašku jo stojał Bog. Pó njom stej slědowałej bamž a kejžor, pótom zemjaństwo atd. Slědne styri, nejnižej stojece, pak su byli sakski njelichotny bur, Słowjan, Słowjanka a do pytow spórany Žyd.

Socialny póstup awtochtonych Słowjanow w Nimskej jo był zwězany ze spušćenim njenimskeje narodnosći a rěcy. Słowjańsko-nimska rěcna granica suwašo se spěšnje pó połobskich regionach na pódzajtšo až daloko za rěkoma Wódru a Nysu. Srjejź Nimskeje běchu mimo Serbow we Łužycy jano Drjewjanarje w tak pomjenjonem Wendlanźe w Dolnosakskej swójsku rěc a kulturu zachowali.

Přinošk k 250. narodninam Augusta Bergta

»Štó zhubi hdy dostojnišeho, lubosćiwišeho wučerja dyžli šulerjo, kotřiž mějachu zbožo, pola njeho wuknyć?« Tak prašeše so seminarny direktor Johann Gottlieb Dreßler1 při rowje Augusta Bergta, kotrehož 250. narodniny w lěće 2021 woswjećimy.

Christian Gottlob August Bergt narodźi so 17. junija 1771 w Oederanje pola Freiberga.2 Jeho nan běše měšćanski herc Johann Christian Bergt, kiž swojich synow zahe na wšelakich instrumentach wuwučowaše. K tomu přińdźe wučba na pišćelach pola Oederanskeho kantora Johanna Christopha Willischa. Tež šulske wukony hólčeca běchu jara dobre. Ze zapalom nawukny na př. łaćonsku rěč.

Na poručenje kantora Willischa dósta stipendij za wopyt Křižneje šule w Drježdźanach. Wot lěta 1785 njedóstawaše tam jenož wobšěrne humanistiske kubłanje, ale móžeše pod wjednistwom křižneho kantora Christiana Ehregotta Weinliga swoje hudźbne znajomosće rozšěrjeć. 25. meje 1791 rozžohnowachu Bergta čestnje z Křižneje šule. Jenož pjeć dnjow pozdźišo zapisa so do matrikle Lipšćanskeje uniwersity jako student teologije.

Hanka Šěnec – Hudźbnicy SLA wustu­pichu pod hesłom »Dudy a přećeljo« 22. julija w lětnjej barje Sundowner w Budyšinje.