Jeničke serbske wopomnišćo bitwy pola Sedana před 150 lětami

Na zapadnej kromje stareho kěrchowa, kiž so wokoło Slepjanskeje cyrkwje wupřestrěwa, stejitej pomnikaj, kiž dopominatej na Němsko-francosku wójnu w lětomaj 1870/71. Napohlad dominuje na štyri metry wysoki obelisk z pěskowca, kotryž bě zhotowił kamjenjećesar Bruno Modrack ze Słomjenja pola Grodka. Pomnik je z třomi mjedźanymi wudźěłkami wozdobjeny: deleka z medaljonom z podobiznu kejžora Wilhelma I., srjedźa ze Železnym křižom a horjeka je krónowany z worjołom. We wulkim złotym pismje steji na obelisku w němskej rěči, zo je poswjećeny dopomnjeću gloriozneju lět 1870/1871 a zo bu postajeny składnostnje 25. jubileja załoženja Slepjanskeho wojerskeho towarstwa 14. julija 1912. Z nowinskeje rozprawy wo tutym podawku wěmy, zo běštaj hrabja Arnim z Mužakowa a kejžorstwosejmski zapósłanc dr. Hegenscheidt twar pomnika spěchowałoj a zo bě jón Slepjanski farar Matej Handrik we wobłuku schadźowanja zapósłancow delnjošlesko-łužiskeho wokrjesneho wojerskeho zwjazka w přitomnosći 40 wojerskich towarstwow a mnohich wysokich hosći poswjećił.1 Zda so, zo bě runja pomnikowemu napisej tež poswjećenska swjatočnosć přezcyłnje němska.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lět­stot­ka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wuslědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kri­tiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Zahoritosć za předstawizny a zažne stawi­­zny, wosebje za srjedźowěk, na­­ma­kamy w Němskej w nimale wšěch worštach wobydlerstwa a we wšěch starobnych klasach.

Archeologiske muzeje su jara woblubowane a »srjedźowěkowske wiki« kaž tež zarjadowanja »living history« so prócuja, ludnosći srjedźowěk z pomocu dožiwjenjow zbližić. »Histotainment« je za to hesło. A byrnjež na cyłym terito­ri­ju nowych zwjazkowych krajow a zdźěla zwonka nich wot spočatka zažneho srjedźo­wěka lětstotki dołho kmjeny Sło­wjanow sydlili (t. mj. Germania Slavica), njejsu wone we wědomju a zaznaću wulkeho dźěla worštow wobydlerstwa eksistentne. Wikingojo a ryćerjo popularny wobraz srjedźowěka dominuja. Nimo šulskich knihow a medijow su wosebje muzeje, kiž tutón wobraz produkuja a ludźom předstawu wo stawi­znach jich domizny posrědkuja.

Znamjenja časa (8/11)

Poprawom by derje było, titul rjada wo zhladowanju na wobrazy raz wobroćić. Potajkim by rěkał: Wobrazy mojeho puća. Wjace hač połsta lět sym časy a podawki ze swojimi wobrazami přewodźał. Wosebje napadnje, zo maja wěcy, kotrež njejsym w 1960tych a 1970tych lětach jako hłowne temy fotografował (prajachmy tež: »To njeje zwobraznjenja hódne.«), dźensa jako dokumenty a napohlady swoju woprawnjenu hódnotu a kedźbnosć zbudźeja.

1950 je znaty łužiski fotograf Kurt Hajna prezidenta Wilhelma Piecka z holcu w katolskej narodnej drasće na rukomaj fotografował. Holca bě dźowka hibićiweho redaktora Noweje doby a woblubowaneho braški při programach Serbskeho ludoweho ansambla Bena Šołty. W lěće 1980 wopyta prěni němski kosmonawt Sigmund Jähn Budyšin a Beno Šołta běše měnjenja, zo měła so nětko jeho wnučka w samsnej drasće a w samsnej pozy z wysokim hosćom fotografować dać. Tole je woprawdźe přikładnje organizował. Fotografojo su poprawom jara dźakowni za tajke »organizaciske wukony«.

Jürgen Maćij – Na demonstraciji w Klětnom, 6. januara 1990

Moja angažowanosć za wuchowanje Klětnoho w rozsudnych měsacach měrliweje rewolucije – a pozdźišo tež za Rogow pod wuměnjenjemi wobnowjenja demokratije – ma swoje předstawizny. Tute so njehodźa z někotrymi słowami rozjasnić. Njech su tohodla jenož někotre wuchadźišća naspomnjene, kotrež mje pohnuwachu, so Klětnjanam kónc lěta 1989 a Rogowčanam nalěto 1990 w boju wo přichod jich sydlišćow direktnje přizamknyć – a to w zhromadnosći z mnohimi serbskimi spisowaćelemi, dźiwadźelnikami a dalšimi wuměłcami a kulturnikami:

W etnologiskim wuwiću pisanja je městno jednanja prěnjeho pólneho slědźenja wažny měznik, kotryž so w předmjeće nimoměry rady mystifikowaše a nadal mystifikuje. Zo bych we wobrazach profesije wostał: Mamy před sobu iniciaciski ritus. K prěnjemu razej poda so slědźacy subjekt won do »pola«, zo by wupruwował, što je wot profesorow na uniwersiće nawuknył. Bjez kóždeje wěstoty ma nětko wonka (potajkim w dźiwiznje) wobstać. Hakle nětko so woprawdźe wopokaza, hač běše wjacore lěta trajacy studij snano podarmo. Zakładna dźěławosć etnologije je slědźerska praksa, na kotruž móžeš so teoretisce a z njewohroženosće biblioteki jenož na njedosahace wašnje přihotować a za kotruž njejsu někotre probowe slědźenja we wobłuku seminara žadyn woprawdźity chutny pad. Wobsteju »tam wonka« pola »nich«? A jako kajki so nawróću?

Na tutym městnje njech to z mystifikaciju dosaha, wotpowědna literatura a cyły wotběh a jeho teoretiski nadtwar kritiskich dekonstruowacych analyzow pjelni cyłe polcy. Mój měznik w horjeka wopisanym zmysle je Klětnjanska gmejna. Tu mějach napjate wjeselo w jara suchim lěću a nazymu 2003 (Tute měsacy běchu wróćo zhladujo najskerje hižo posoły přez klimowu změnu wusušaceje so Łužicy.) k prěnjemu razej swoje powołanje we wšej hłubokosći w swójskej zamołwitosći wukonjeć. Z toho nasta moje magisterske dźěło w předmjeće europska etnologija a pozdźišo 2008 ćeńka knižka z titulom »›Wir bleiben in Klitten‹. Zur Gegenwart in einem ostdeutschen Dorf.«

W nětko hižo stolětnych stawiznach Serbskeho Sokoła – w Budyšinje bu 9. nazymnika 1920 prěnja jednota załožena – hrajachu serbscy wučerjo wusahowacu rólu. W rozdźělnych funkcijach wot starosty abo načolnika (to bě nazwučowar) w jednoće hač k wodźacym funkcijam we Łužisko-serbskim sokołskim zwjazku skutkowachu wučerjo kaž Feliks Hajna, Arnošt Holan, Filip Jakubaš, Ota Jurak, Jan Meškank, Michał Nawka, Pawoł Pjetaš, Jurij Słodenk, Herman Šleca, Jurij Wjela a druzy.

Mjez katolskim resp. ewangelskim duchownstwom sahaše nastajenje k Sokołej wot zjawneje zwjazanosće přez tolerancu hač k napřećiwnemu wustupowanju. Z ewangelskeje strony mamy dotal přemało faktow. Symboliske njech je měnjenje fararja Jana Křižana z Klukša, kiž jako tehdyši předsyda Domowiny na sokołskim zarjadowanju 1. měrca 1931 w Lichanju młodźinu do sobudźěła za narod namołwješe.1 W slědowacym wěnujemy so přikładam z katolskeho duchownstwa hač do 1933.

Pater Romuald chwali Sokoł

21. septembra 1924 zetkachu so Sokoljo ze 14 jednotow w Pančicach k prěnjemu zwjazkowemu zlětej. Wobsah programa bě swjedźenski nyšpor.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lětstotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wu­slědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kritiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Kak spušćomny je naš stawiznopis? Z tutym prašenjom njezaběraja so jenož historikarjo, ale tež cyły rjad powšitkownje stawiznisce zajimowanych čitarjow a čitarkow. Při tym njeje spušćomnosć žadyn kriterij, kotryž by so lochko zrozumił abo zapřimnył. Proste zwěsćenje lětoličbow a rozprawow kaž tež dodźerženje chronologiskich wotběhow njezamóžetej tutomu kriterijej dospołnje wotpowědować. Skerje sej studij stawizniskich žórłow a pojednanjow tež kritiske rozestajenje z pozadkom nastaća spisow žada, tak zo so wotpowědne wliwy knježacych towaršnostnych poměrow a ideologiskich konceptow při hódnoćenju wobkedźbuja. Sćěhowacy přinošk ma tole na přikładźe z prěnjeho zwjazka »Stawizny Serbow« demonstrować. Jedna so wo naratiw »Serbow dobyća«, kotryž powěda wo dobyćerskim boju serbskich kmjenow přećiwo Němcam w srjedźowěku. Dwě ludowej episkej pěsni – hornjoserbska »Serbja so do Němcow hotowachu« a delnjoserbska »Naše gólcy z wójny jědu« – měještej jako swědstwje fungować. Jan Rawp hódnoćeše jej jako »reminiscency z časa politiskeje njewotwisnosće«.1 Z ilustraciju tutoho časa sta so pjerorysowanka Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Naši hólcy z wójny jědu« (wokoło 1926), kotraž pokaza dobyćerskeho pana na konju, kotremuž wobrónjeni wojacy sćěhuja. Woni stuleneho jateho w putach ze sobu wjedu.

Dóńty (7/11)

Jürgen Maćij pisa jako wudawaćel knihi »Wobrazy z Łužicy« (LND, 2016) k mojim wobrazam: »Wón chce swoje wobrazy ćišćane widźeć.« Tole trjechi a je mi pohon.

1978 sym foto kanony z běłym hołbjom (jako symbol měra po Pable Picassu) na twjerdźiznje Wartburg pola Eisenacha fotografował, štož so ći takle wšědnje njeporadźi. Wo wobrazu so diskutowaše a wobhladowaše so jako symbolowy wobraz, ale njebu ženje wozjewjeny. Wulke wobrazowe agentury njemějachu žadyn zajim na nim.

We wěstych wotstawkach organizowaše DEWAG (wabjenska agentura NDR) wubědźowanje za fotografiju. Mytowane fotografije wužiwachu so za ćišć plakatow a dobre fotowe mapy abo tež za statne wuměłske wikowanje. K tomu přeprosychu někotrych fotografow a kóždy měješe tři dźěła zapodać. Za to sy sto hriwnow dźěłoweho honorara dóstał a 500 hriwnow při přiwzaću wobraza, štož běše za swobodnje tworjacych tehdom cyle šwarny pjenjez. Wone wubědźowanje wotmě so 1983, w času, hdyž rozsudźi NATO wo dalšim brónjenju a hdyž zaměstnichu so sowjetske rakety w lěsu blisko Hornjeho Wujězda. Z mojej fotografiju »Wójna a měr« chcych trochu na tajke zjawy skedźbnić. Jury pak njeje foto přiwzała, za to pak wone wo ptačim kwasu we Wotrowje 1979. Snano k změrowanju mojeje łužiskeje duše. Motiw bu ćišćany a přez wuměłske wikowanje rozšěrjeny. Lěta po tym sym jón pola nowinskeho swjedźenja w Florenzu wuhladał. Hesło »ptači kwas« přełožowar po zdaću w italskim słowniku našoł njeje. Tam steješe »Póstniski přećah w Sakskej pola Budyšina«.

Dźěło z rěču w němskorěčnych basnjach Kita Lorenca

Z tym zo je Kito Lorenc w němskorěčnych tekstach přeco zaso ›serbolił‹ a swoju kulturnu identitu tematizował, zeznajomi němskich čitarjow ze serbskimi horicontami; znowa před někotrymi lětami přez wudawaćelstwo Petera Handkeho (Gedichte, 2013), jako bu Lorencej myto Petrarki spožčene. Přiwšěm je dwukulturny basnik němskemu čitarstwu – čitarstwu, kotremuž wosta imensne serbskorěčne tworjenje Lorenca zaraćene a kotrež w dalokej měrje njeznaje serbsku kulturu – mało znaty. Předmjet předležaceho zhladowanja je wašnje, kak Kito Lorenc w němskorěčnych basnjach z rěču hrajo wobsteji. Skicuje so wuchadźišćo tuteje rěčneje hry, z fokusom na basnje poslednich lětdźesatkow.

W interkulturelnych přepytowanjach dźe wo připisowanje woznama w padach kulturelneje diferency. Při tym skomplikuje so połoženje, hdyž bikulturelny awtor nic jenož teksty wo dwěmaj kulturomaj wozjewja, ale to tež w dwěmaj rěčomaj čini. Lorenc osciluje mjez kulturomaj a rěčomaj, při čimž sej na jednej stronje swójski hybridny rum twori a na druhej stronje wuchow pyta. W swojich němskich a serbskich tekstach stwori sej Lorenc we wjacorych žanrach wěstu ›Sorbisku‹, rum dopomnjeća a zaznawanja serbskosće, z kotrymž basniske tradicije, nałožki a zadźerženske wašnja husto ze słownej lochkosću hromadźe zwjedźe. Kito Lorenc bě žiwy mjez rěčnymi registrami, z kotrymiž sej hraješe a přez to tež swobodne rumy rěče pytaše a stwori. Z tym smě so pomjenować jako z domiznu zwjazany awantgardist. Chceš-li dwurěčnemu skutkej basnika wotpowědować, dyrbiš so wězo ze zwiskami mjez serbsce a němsce spisanymi tekstami zaběrać1; ale tež pohlad na němskorěčny tekstowy swět Lorenca skići potencial za analyzu.

Jaroměr Hendrich Imiš (1819–1897) a jeho »Der Panslawismus­, unter den sächsischen Wenden (...)« před pozadkom słowjanofilstwa 19. lětstotka1

W mnoho srjedźowěkowskich chronikach stej etniska bliskosć Słowjanow a jich rěčna přiwuznosć naspomnjenej. W 16., 17. a 18. lětstotku zastupowachu w słowjanskim swěće spisowaćeljo, chronikarjo, historikarjo, słownikarjo a gramatikarjo ideju słowjanskeje zhromadnosće.

Pod zapřijećom španiska gripa rozumi so pandemija influency, kotraž so w třoch žołmach po cyłym swěće z powyšenej ratu letality jewi. Pomjenowanje španiska gripa złožuje so na wubuch chorosće w Madridźe w pózdnjej meji 1918. Dźensa so z toho wuchadźa, zo pochadźeše tuta influenca prěnjotnje z USA. W Němskej wužiwaštej so za to pomjenowani »Flandern-Fieber« abo »Blitzkatarrh«, jendźelsce pak husto »three-day-fever« abo »purple death«, dokelž so koža potrjechenych pobrachowaceho kislika dla husto ćmowomódrje barbi. Prěnja žołma chorosće jewješe so w nalěću 1918 a w juniju so w němskich časopisach z wjerškom prěnjeje žołmy wo tym pisaše. Druha žołma w nazymje samsneho lěta bě po zdaću hórša, hladajo na ličbu smjertnych woporow. Za Němsku trochowaše so, zo dwaj wot třoch wobydlerjow schorještaj. Hladajo na smjertne wopory njebě třeća žołma, kotraž wubuchny w februarje lěta 1919 we Wulkej Britaniskej, tak sylna. Wona rozpřestrě so w meji do druhich krajow, doniž njezachadźeše 1920 w Americe a Europje.

Jara wysoke mnóstwa smjertnych woporow w relatiwnych ličbach, přirunujo ze zapadnymi krajemi, žadaše sej španiska gripa w južnych krajach a kolonijach. Dohromady sta so 50 do 100 milionow ludźi z woporom pandemije, wjac hač direktnje přez Prěnju swětowu wójnu.1 Spěšnosć wupřestrěća gripy zwisowaše z wutworjenjom swět přesahowaceje transportoweje a komunikaciskeje syće za zastaranje frontow w Europje za čas wójny2.

Co su wuměnjenja a wuslědki serbskego stawiznopisa w drugej połojcy 20. sto­lě­śa? Mały rěd pśinoskow zaběra se z nastawanim »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šyršem zmysle. Comy no­we­ slěźeńske wuslědki pśedstajaś a zra­zom pśepšosujomy ku kritiskej debaśe wó zakładach nacasnejeserbskeje kultury.

Pólske zajmy za stawizny nejdalej na pódwjacor segajucego słowjańskego lu­da­ su na pólu slěźenjow wó Łužycy nejwěcej frekwentěrowane. Pólska wědomnosć móžo pak teke pokazaś na wu­znamne wuspěchy na pólu slěźenjow, kótarež se pśiwobrośuju jano stawiznam Serbow. Wupłaśijo se źe sebje wuwědobniś, až z tśich doněntejšnych syntezow stawiznow togo luda, mimo w sedymźasetych lětach slědnego stolěśa wudanych Stawiznow Serbow w styrich zwězkach stej byłej dwě wuškownej statk pólskich slěźarjow.

Prědne źěło, kótarež wobjadna stawizny słowjańskich wobydlarjow Łu­žy­ce, jo wujšło 1861 w Petersburgu: Pśeglěd serbskich stawiznow, kótarychž awtor, Wilhelm Bogusławski, jo z Wołynja póchadał. By mógali se pšašaś, zwótkul jo pla wobydlarja Wołynja zajm za geografiski tak zdalonu krajinu. Zacho­pjeńki zajmow Bogusławskego za serbske pšašanja segaju do zachopka studiuma, za tym ako jo starcył na pśinoski Aleksandra Maciejowskego1 wó Łužycy. 1858 jo prědny raz do Łužyce woglědał. Tam jo wuznał, až wušej drobnych nastawkow Korle Awgusta Jenča a snad­­neje licby nimskich pójadnanjow njejo dało žedno źěło, kótarež by se w šyršej měrje ze stawiznami Serbow zaběrało. Tak jo se rozsuźił, se studiumoju teje problematiki pśiwobrośiś. W Budyšynje jo nawězał zwiski z Janom Arnoštom Smolerom, Michałom Hórnikom a Korlu Awgustom Jenčom, kótarež su jogo ze stawiznami Łužyce wopóznali. Njeglědajucy na jogo rozpalonosć a sprocniwosć by se Bogusławski cesćej raz w swójom źěle zakopnuł, njeby jomu wót junija 1859 do apryla 1860 w Petersburgu pśebywajucy Jan Arnošt Smoler wjeliku pomoc wopokazał. Z po­mo­cu jogo pokazkow a radow jo se mógał­ rukopis źěła južo 7. septembra 1871 w petersburgskej śišćaŕni Józefata Ohryz­ki wó­tedaś. Źěło na knigłach jo było 11. nowembera 1861 dokóńcone. Bogusławski jo publikaciji pód titelom Pśeglěd serbskich stawiznow dał chro­nolo­gi­sko-problemowu strukturu a jo ju źělił do wósym kapitelow: Case nje­wótwis­no­­sći; Case nimskego rubjenja a plundrowanja (927–1002); Pólske case (1002– 1033); Case njepśestawnych a zmu­śo­nych zwadow­ wó kněženje nad Łužycu (1033–1319 a 1373); Wó změnje towarišnostnych poměrow a zgubjenju serbskeje narodnosći pód wliwom nimske­go pódtłocowanja (927–1319 a 1373); Česke case (1319–1636); Sakske a pšuske case; Case wózroźenja. W lěśe 1877 jo Bogusławski zachopił pśigótowanja za wóspjetne wudaśe swójogo źěła. Wón sam a jogo pśijaśele su zachopili zběraś knigły a za aktualizaciju twóŕby njewu­zbytne notice. Ten zaměr su pak zasej zachyśili, dokulaž w tom samem lěśe jo Po­znańske towaristwo pśijaśelow wědomnosćow wupisało wuběźowanje za źěło: Póglědanje na stawizny pódwjacorno-połnocnych Słowjanow mjazy Łobjom a granicami něgajšneje Pólskeje, wót casa jich stupjenja na historisku scenu až do zgubjenja politiskego byśa a narodnych znamjenjow, na kótaremž jo se Bogusławski rozsuźił se wobźěliś. Napóslědku jo nastała wobšyrna twóŕba, wopśimjejuca 2.800 bokow, kótaraž jo se pśipóznała ako nejlěpše źěło wuběźowanja. Awtor jo se mytował, a styri zwězki Stawiznow połnocno-pódwjacornych Słowjanow do XIII. stolěśa su se publicěrowali 1887–1900. Něźi w tom samem casu jo se Hórnik dał do pśełožka Pśeglěda serbskich stawiznow. Na dwójaki part zwjaselece jo se lěto 1884 wopokazało. Wušej naspomnjonego myta Poznańskego towaristwa pśijaśelow wědomnosćow jo se mógał tejerownosći wjaseliś pśez publikaciju w Budyšynje dłujko wócakowaneje Historije Serbskeho Na­roda. Pódobnje kaž Pśeglěd stawiznow, źěło­ signě­rowane wót Bogusławskiego a Hórnika, jo wóna wopśimjeła wósym kapitelow: Stare case; Rěd žywjenja; Case­ njewótwisnosći (531–929); Wójowanje wó njewótwisnosć; Serby a Łu­­žycanarje pód kněženim cuzokrajnikow wót XI. do XIV. lětstotka; Łužycy w zwězku z Čechami (1319–1635); Kněženje Sakske a Pšuske w 17., 18. a 19. stolěśu; Cas narod­nego wózroźenja. W lěśe 1884 jo Bogusławski wótnowotki do Łužyce woglědał. 1885 jo se ako źasety cesny cłonk do Maćice Serbskeje pśi­wzeł. Z tym su se pśipóznali rowno tak jogo wědomnostne statko­wanje ako teke zasłuž­by w pśigódnem zwónoźenju z petersburgskeju hypoteku Bašmakowa zwězanych financielnych pro­blemow Maćice Serbskeje. Slědny raz jo pśijěł do Łužyce w l. 1886, źož jo měł góźbu se­ z Adolfom Černym2 zmakaś.

Zmylki (6/11)

Něhdźe kónc 1970tych lět dósta so swět pisanych wobrazow tež do wuchoda, do telewizije abo jako barbna fotografija do wobrazowych zwjazkow, štož bě tehdom za nas komplikowane a drohe.

Tak nasta ideja, mapu z barbnymi plakatami serbskeje Łužicy nadźěłać. Měnjachu, zo njetrjeba wšo tak »šikwane« a ludowe być. A ja mějach tež swoje naroki na tute wašnje fotografowanja.

Tak nastachu ideje a so fotografowachu. K tomu słušeše zerzawjene lipowe łopješko z rozpušćeneho železa, kotrež bu we wuměłskej kowarni w Židźinom ekstra za foto zhotowjene. Chcych ze symboliku lipoweho łopješka, z kotrehož staroba a žiwjenje hladatej, k přemyslowanju pohnuć.

A tak móžeš jako »naškarak« tež zmylki worać. Dokelž běch wot zerzawjeneho lipoweho łopješka tak zahorjeny, sym je na spodobne kalendrowe łopjeno přeměnił, štož bu w nakładźe wjacorych dźesać tysac eksemplarach ćišćane a mój poprawny wotmysł dospołnje na hłowu staji. Tak so nětko nadźijam, zo to w 30 wudaćach »Křinje« nichtó njenańdźe. Ale to je wosud abo tež zbožo tajkich wudaćow, zo so će po lětdźesatkach prašeja: »Čehodla sy to tehdom takle fotografował?« Tomu přeco hišće tak je.

Jakub Wowčer – Stajenje meje w Radworju z ćežkim nastrojom a škitom za hu­bu a nós