Runja wosom dalšim wsam w Budyskim kraju wopominaja lětsa Bukecy 800. róčnicu swojeho prěnjeho naspomnjeja w lěće­ 1222. Składnostnje jubileja předstaja so serbske stawizny­ wsy a dźensnišeje gmejny.

Narodne wuwiće wobydlerstwa

Kónčina wokoło Bukec słuša k staroserbskemu sydlenskemu teritorijej. Přez lětstotki mjezowachu wsy nětčišeje Bukečanskeje gmejny na wuchod, zapad a sewjer ze serbskimi kónčinami. Jenož na juh wobsteješe rěčna hranica k němskemu teritorijej, wutworjena wot Čornoboha a susodnych horow. Kaž přirodny ryhel poćežowaše hórski rjećaz zwisk mjez woběmaj bokomaj a zadźěwaše z tym asimilaciji Serbow.

Za spočatk 19. lětstotka hodźi so narodna situacija wokoło Bukec někak takle wopisać: Wjesnjenjo su Serbja, chodźa w tradicionelnej drasće, su žiwi po starodawnych wašnjach a haja namrěte nałožki. Wobchadna rěč je serbska, wjetšina wobydlerjow němsce ani njerozumi. Je-li Němc přićahnył, wuknje spěšnje serbsce, zo by so scyła dorozumić móhł. Hdyž je we wsy ryćerkubło, su knježa a słužowni zwjetša Němcy, kotřiž maja pak husto tež znajomosće serbskeje rěče.

Lětsa spomina so we Łužicy a za jeje mjezami na załoženje Ochranowa před 300 lětami. W běhu mało lět wuwi so intensiwne nabožne žiwjenje w sydlišću, kiž do cyłeho swěta runje tak kaž do bliskich łužiskich wsow wuprudźeše. Mjez serbskimi wsami a Ochranowom kaž tež pozdźišo Niskej (1742) a Małym Wjelkowom (1751) nastachu wuske styki, kiž zawostajichu slědy w serbskich kulturnych stawiznach runje tak kaž we wosobinskich wosudach ludźi.1

W tutym nastawku chcu so wěnować rodźenemu Ješičanej, Serbej Korli Awgustej Küpperej. W Chasowje wotrosćacy hólc sta so z wučerjom w Ruskej a skutkowaše 22 lět jako kustos ludowědneho muzeja w Ochranowje. Při swojich wuwjedźenjach złožuju so hłownje na žiwjenske dopomnjenki Korle Awgusta Küppera, kotrež bě za swojich šulskich towaršow napisał, kaž tež na žiwjenjoběh jeho mandźelskeje Minny.2 We woběmaj hrajetej serbskosć a słowjanskosć wosebitu rólu a wuwědomja so, kak wusko splećeny bě Ochranow w prěnjej połojcy 20. lětstotka ze serbskim swětom.

Küpperec swójba

Korla Awgust Küpper bě dźěćo dosć zamóžneje bursko-korčmarskeje swójby. Nan Awgust Küpper pochadźeše z Bóšic, hdźež jeho swójba korčmu a klamarstwo wobsedźeše. W nazymje lěta 1853 woženi so z burskej dźowku Hańžku rodź. Šołćic z Ješic blisko Chwaćic.3 Krótko po kwasu přewzaštaj korčmu a klamarstwo w Chasowje. Přiwšěm njenarodźi so Korla Awgust Küpper w Chasowje, ale w Ješicach. Korčma bě so krótko do poroda hólčeca wotpaliła a młoda swójba, Korla Awgust měješe staršu sotru, přesydli so nachwilnje do Ješic k Šołćic swójbje. Tam so Korla Awgust 26. junija 1855 narodźi a bu 8. julija w Malešanskej cyrkwi wukřćeny. Přiwuzni z nanoweje a maćerneje strony jemu kmótřachu, wosebje napadnu wuske styki k Hattasec swójbje w Małej Dubrawje.4 Mać nabožneho aktiwista, kěrlušerja a kolportera serbskeho lutherskeho knižneho towarstwa Gusty Hattasa, Hanna bě rodźena Šołćić z Ješic. Wona kaž tež Jurij Handrij Hattas z Małeje Dubrawy kmótřachu Korli Awgustej Küpperej. Ješičanska wowka Korle Awgusta, kotraž z Delnjeje Hórki pochadźeše, pak bě kmótra Gusty Hattasa.5

Maćij Bulank – Składnostnje noweho předstajenja baletneje hry wo »Dyrdomdejstwach Pumpota« SLA dnja 18. apryla w Budyšinje

W měrcu 2022 wozjewi so w Rozhledźe přinošk rěčespytnika Tadeusza Lewaszkiewicza pod nadpismom »Antropologiske (rasowe) slědźenja prof. Wójćecha Kóčki w zwisku z rasowymi slědźenjemi němskich wědomostnikow w lětach wot 1929 do 1938« (Rz. 3/2022, s. 18–22). K tutej temje běch samsnemu časopisej w oktobrje 2019 interview dał (Rz. 10/2019, s. 16–21). Lewaszkiewicz wěnuje prě­nju połojcu swojich wu­łožowanjow tutomu inter­viewej, prjedy hač přizamknu so w druhim dźělu swójske mysle. Wopodstatni swój artikl z tym, zo wužaduja moje »chětro njepozitiwne hódnoćenja rasowědnych slědźenjow němskich antropologow a zastupnikow druhich wědomosćow« (s. 19) znapřećiwjenje. Dokelž formuluje při tym rjad hódnoćenjow a konkluzijow, kotrež njedźělu, chcu tule swoju poziciju na zakładźe aktual­nych slědźenjow1 rozkłasć.

W mjenowanym interviewje z te­hdomnišej šefredaktorku Saru Mičkec dźěše wo »rasowědne« přepytowanja, kotrež so w 1920tych a 1930tych lětach wot němskeje strony we wubranych wsach dwurěčneje Łužicy přewjedźechu. Interview skićeše mi składnosć, dotal­ny staw historiskeho slědźenja rozkłasć. Přičina za rozmołwu běše wosebita wustajeńca »Kontext & Kontroverse« w Muzeju Budyšin (2019), hdźež běchu mjez druhim twórby tworjaceje wu­měł­če Iris Brankačkoweje pod titulom »vermessen« widźeć, z kotrymiž so wona z (antiserbskim) rasizmom w nacionalsocialistiskim času a dźensa rozestaja.

Wurjadny dokument stawiznow lutherskeho hibanja, zamórskeje­ emigracije a započatkow fotografije w Serbach

W Serbskim kulturnym archiwje chowa so fotografija,1 na kotrejž je zwobraznjenych šěsć mužow srěnjeje staroby. Za »wotmolowanje« je jich fotograf symetrisce do skupiny zestajił. Štyrjo sedźa na stólcach, dwaj za nimi stejitaj. Sebjewědomje hladaja fotografej do kamery. Nažel su mjezwoča njejasne, jenož pola naprawo sedźaceho muža su kontury de­rje spóznać. Wšitcy su njedźelsce zdra­sćeni: Maja kabat zwoblěkany a škórnje wobute. Jednorosć drasty na to pokazuje, zo njesłušeja k bohačkam. Mozlate ruki – wosebje napadnje pola naprawo sedźaceho – wo tym swědča, zo su z dźě­ćacych lět na ćežke ručne dźěło zwučeni. Stejacaj mužej so zepěrataj, lěwy na kij, prawy na ramjeni před nim sedźaceju, zo njebyštaj so při wjacore sekundy trajacym wobswětlenju pohibowałoj. Skupina je zwobraznjena před płotom z drjewjanych łatow, kiž kónča deleka nad kamjentnymi prohami. Woknje w pozadku nam přeradźitej, zo steji tam domske. Dale je spóznać štom, kiž móhł po lisće sudźo lipa abo brěza być. Ha­łuzy leža na konstrukciji ze žerdźow, kotraž­ je z kolikami podeprěta, abo su samo na nju splećene, tak zo šěroku třěchu­ tworja. Připrawa dopomina na chłódnicu w piwowej zahrodźe, kotraž hosćom w lěću přijomne městno skići. Tołsta žerdź pódla naprawo stejaceho muža zda so kaž z banderolu wobwita być a móhła słužić jako sćežor za chorhoj. Wšo na to pokazuje, zo jedna so při twarjenju w pozadku wo zjawnu korčmu, před kotrejž su so mužojo k fotografowanju zešli.

Jeje nastaće a jeje změny

Nastaće

Prěnju wersiju ody »Na serbsku Łužicu« zapisa Handrij Zeler jako student w Lipsku 24. awgusta 1827 do tamnišeje rukopisneje Serbskeje Nowiny z čisłom 18. K tomu pohnuli su jeho po mojim sudźenju tři motiwy. Jako prěnje zajim jeho sobustudenta Hendricha Awgusta Krygarja za zažne stawizny Serbow, štož so w jeho elegijomaj w heksametrach »Tomu serbskemu towarstwu« a »Wěšćenje« wotražuje.1 Zdruha bě Zejler w nalěću 1827 w Lipsku wostał a wje­seleše so na wopyt domizny po jednym lěće w Michałskich prózdninach. Třeću, bjezposrědnju přičinu přeradźa sam w lisće Františekej Ladislavej Čelakovskemu samsny 24. awgust 1827: »Dokelž jedyn duchomny njedušnik ... přećiwo serskej rěči tak njezdobnje zaspěwać so zwažił je, da staj mje knjezaj proto­notar Klien a Handr. Lubjenski w Budyšini žadałoj, tutemu hłupemu škrěčatemu sołobikej skerje a lěpje pósk zatykać a ’ho z toho štomika na smjeće (smetiště) sadźić. To je nětko moje najprjeńše dźěło.«2

Jedna so wo nastawk serbskeho fararja Jana Křesćana Rychtarja (1793–1856) ze Złokomorowskich kónčin we wědomostnym časopisu »Neues Lausitzisches Magazin« 1826 »Die wendische Sprache in Bezug auf Staat, Kirche und Volks­bildung«.3 W nim argumentuje, čeho­­dla měła so serbska rěč z cyrkwinskeho žiwjenja Łužicy wutłóčić a wopisuje, z kajkimi srědkami móhło so to docpěć. Šamale poniža w nim swoju maćeršćinu: »Hižo tohodla dyrbi so njedospołna mjenować, dokelž duchowny w njej wšě maćizny nabožneho přednoška wobdźěłać njemóže, hdyž jej samo słowa za proste předmjety a zapřijeća wšědneho žiwjenja pobrachuja, kak dyrbi hakle słowa dodać za wuměłstwo a wědomosć? – Nima ani swójske wurazy za ličbje sto a tysac, ani swójske mjeno za štom, ani pomjenowanje za wótčinu njeposkića, kak hakle za aritmetiku, přirodowědu, zemjepis a kóždužkuliž wyšu wědomosć.«4

Hanka Šěnec – Sobuskutkowacy składnostnje koncerta pod hesłom »Časo přichodny, zakćěj radostny« w Budyskim Serbskim muzeju 1. jutrownika 2022

»Pyšnje woblacone / Schön gekleidet« groni se prědnym knigłam Doris Heinzoweje, kótarež su łoni wujšli w Ludowem nakładnistwje Domowina. W nich zaběra se awtorka z dolnoserbskeju rejowańskeju drastwu. Justyna Michniuk jo se rozgranjała z njeju a Deliju E. Münchoweju, kótaraž jo za knigły fota zgótowiła a tekst do dolnoserbšćiny pśestajiła.

DM: Mysl k tym knigłam smej južo dłujko měłej a nama jo było wažnje, až wóni su se něnto wudali wót šlodaŕnje narodnych drastwow Doris Heinzoweje. Wušej togo by informacije wó šlodaŕni narodnych drastwow a wó wósobje mójeje maśerje w tych knigłach pśedaloko wjadli.

DH: Dalej njedejała narodna drastwa togo regiona jano wězana byś na našu šlodaŕnju. Do togo směra by źe pokazało, gaby se w knigłach rownocasnje pisało wó šlodaŕni a wó mójej wósobje. To by powšyknu płaśiwosć za ten region wobgranicowało. Nastaś su dejali knigły za wšych, njewótwisnje wót togo, lěc něchten sam tu drastwu nosy abo lěc źiśiźowki ju nose abo lěc jo starka ju něga nosyła. Togodla wobgranicujo se tematika na wěc samu. Pišu w knigłach, až ga jo wěc wšyknych, narodnu drastwu woplěwaś a zachowaś.

FOTO NA 2. STRONJE WOBALKI:

W zachadnem lěśe jo se nowe słowo pó Serbach rozlěgało. ZORJA kśě etablěrowaś rěcny imersiski program za dorosćonych. Ideja, až jaden team se zagórjecych luźi cełe lěto połnocasnje dolnoserbsku rěc wuknjo, jo padnuła na płodnu zemju. Smy w casu, źož wěcej a wěcej z nas pśeznanjenje zdobywa, až musy se zasadnje něco změniś pśi procowanju wó wóžywjenje našeje rěcy. Strukturna změna nam tu móžnosć něnto dajo. Serby dostanu swój późěl na milionach, kenž w pśi­ducych lětach w ramiku strukturneje změny do Łužyce běže. W Bramborskej jo se pśizwólił paket napšawow (18,9 mi­lionow euro do lěta 2030) z master­planom k rewitalizaciji dolnoserbšćiny a ZORJAMI ako modelowe pśedewześe. To nowe, hyšći młode lěto buźo rozsudne za naš program. Dostanjomy w lěśu referenta, ak głownoamtski zachopijo na rěcnem planowanju źěłaś. Comy wu­wijaś­ curriculum za našo »rěcne drogo­wanje«. Zgónijomy wěcej wó imer­siskich metodach, wěžomy kontakty z tre­narjami a trenaŕkami, mentorkami a mentorami, spěchowaŕkami a spěchowarjami a potencielnymi wobźělnikami. Lěto pózdźej, w nazymje 2023, dej prědna runda startowaś. Cil jo jasny: Dolnoserbšćina ma pśichod, wóna dej zasej wordowaś wšedny komunikaciski srědk za wjele luźi­ w Dolnej Łužycy, powědana a słyšana nic jano w šulach, serbskich institucijach a muzejach, ale w loźe, na drogach, w měsće, na jsach a wósebnje doma w familijach.

Kontakty do »nawječorneje« Němskeje a postrowy z Pólskeje

Pjeć pohladnicow ze spočatka šěsćdźesatych lět mam před sobu ležo. Jedna z nich, poprawom fotografija we wotpowědnej wulkosći, pokazuje kwasny ćah w Njebjelčicach ducy z wěrowanja. Tuta je serbsce spisana z někotrymi němskimi, čerwjene podatymi wotpowědnikami nad wotpowědnym słowje, kotrež drje su wot přijimarki. Dopisnicy su wot Michała Nawki na Luise Leonhard do Lübecka, dalša na Fritza Jöde do Hamburga.

Luise Leonhard dźěłaše wot lěta 1953 wusko hromadźe z wuznamnym němskim hudźbnym pedagogom Fritzom Jödu (1887–1970). Sama zajimowaše so z časa Druheje swětoweje wójny wosebje za słowjanske ludowe spěwy, kotrež hromadźeše. Wot šěsćdźesatych lět minjeneho lětstotka poča Luise Leonhard tute zbližić němskim zajimcam, a to přez zešiwki z notami, originalnym tekstom a wot njeje zhotowjenym spěwajomnym němskim přełožkom. W Serbach dopisowaše sej wosebje z Michałom Nawku, Jurjom Wowčerjom a Ceciliju Nawkec.1 Přez nju dósta drje tež Michał Nawka kontakt k profesorej Jödźe. Tón pósła jemu swoju knihu »Die Volksmusikinstrumente und die Jugend«.2 Lěta 1963 dźakuje so Nawka za připósłanej čisle wot Jöde wudateho časopisa »Pro Musica«. Dźěło Luisy Leonhard sej Michał Nawka wažeše, štož njepokaza jenož jej serbsce spisana pohladnica, ale tež hódnoćenje jeje wudawaćelskeho a přełožowarskeho dźěła: »Die Lieder und ihre Bearbeitung gefallen mir sehr, namentlich auch Ihre Übersetzungen aus dem Jugoslawischen.« Pohladnicy nawróćichu so drje po přewróće 1989/90 do Łužicy.

w zwisku z rasowymi slědźenjemi němskich wědomostnikow w lětach wot 1929 do 1938

W Rozhledźe z oktobra 2019 (str. 16–21) wozjewi so rozmołwa z dr. Friedrichom Pollackom, kotruž je wjedła Sara Mičkec, tehdyša šefredaktorka tohole časopisa. Rozmołwa poćahuje so na antropologiske (rasowědne) přepytowanja w Delnjej a Hornjej Łužicy, kotrež přewjedźechu němscy an­tro­pologojo a zastupnicy druhich wědomosćow w lětach wot 1929 do 1938. Nadpismo rozmołwy, poćahowace so na wědomostnu dokumentaciju, je ekspresiwne: »Hdyž tute dokumenty widźiš, će zyma woběhuje.«

Antropologam wšelakich krajow swěta, kotřiž zaběrachu so z rasowěd­nymi přepytowanjemi, dźěše hłownje wo čisto wědomostne dopóznaća, pokazowace na podobnosće a rozdźěle mjez wšelakimi rasami kaž tež jich změšenja w prehistoriskich procesach. Někotři slě­dźerjo spytachu (z rasowymi nahladami) přiwšěm dopokazać nadhódnotu běłeje rasy nad rasami Azije, Afriki, Awstralije a indianskeje ludnosće Južneje kaž tež Sewjerneje Ameriki. Mnohim němskim antropologam bě wažne, po­twjerdźić rasowe rozdźěle mjez Germanami a słowjanskimi ludami, a z tym tež Serbami. Jim njeńdźeše mjenujcy scyła wo wuslědźenje objektiwnych antro­pologiskich wosebitosćow, ale wo wužiwanje rozdźělow jako dopokaz rasoweje mjenjehódnoty Serbow. Z tymle přinoškom podam swoje nahlady k wobsahej rozmołwy z Pollackom. Sym sej pak toho wědomy, zo njemóžu wobeńć wěste zjednorjenja wobmjezowaneho předstajenja měnjenja wědomostnika dla.

Jürgen Maćij – Na ćichim rjećazu swěčkow­, kotryž je iniciatiwa »Budyšin w zhromadnosći« organizowała.

K 100. jubilejej hornjoserbskeho wudaća »Odyseje« a »Ilijady« Ho­mera

Zajim Serbow za mytologiju, za antiku scyła, móžemy wot spočatka eksistency serbskeju literarneju rěčow a swětneho pismowstwa, to rěka wot srjedź 19. lětstotka, wobkedźbować. Wuraz toho je zawěsće wudaće »Odyseje« (Budyšin 1921) a »Ilijady« (Budyšin 1922) wot Homera w přełožkomaj Mateja Urbana (1846–1931). Běše to chutne předewzaće, za kotrež bě pjenježna zběrka trěbna. Přełožowarjej so poradźi zezběrać 24.017,50 hriwnow, mjez darićelemi njeběchu jenož Serbja, ale tež Němcy a Słowjenjo (mj. dr. čěski statny prezident Tomáš Garrigue Masaryk, kotryž da wjace hač 3.000 hr).1 Urban započa swoje dźěło w lěće 1908 na nastork Oty Wićaza. Za swój zaměr nałožowaše wjele prócy a napinanja, jeho přełožkaj buštej entuziastisce přiwzatej. Dźensa, z časoweje distancy, stej hódnoćenej jako přejara posłownej a parowacej wuměłski błyšć. Zda so pak, zo měješe přełožowar dokładny cil: Wón chcyše pokazać funkcionalne móžnosće rěče a jej na tute wašnje něšto kaž pomnik stajić.2 Wo tym swědči bjezdwěla namołwa, kotraž je na titulnej stronje »Odyseje« wotćišćana: »Serbja, namrětu rěč sej hajmy maćernu swěru! Chcemy-li njesmjertni być, horliwje pěstujmy rěč!« A w »Ilijadźe« namołwja wudawaćel: »Serbja, wojujmy wo swój přichod, kaž něhdy před Troju kmanosć a wutrajnosć sej dobyłej njesmjertnosć stej!« Je potajkim widźeć, zo jednaše přełožowar tohorunja, a snano předewšěm, z patriotiskeho pohona.