Nalětni koncert Serbskeho ludoweho ansambla ze sinfoniskej hudźbu na žurli swójskeho domu w Budyšinje njedźelu, 10. měrca, zbudźi překwapjacy zajim. Často citowany předsudk, zo Serbja skerje­ wokalnu a ludowu hudźbu pre­feruja, so zaso jónu absolutnje njewopodstatni. Žurla bě ze staršimi a młódšimi při­posłucharjemi, Serbami kaž Němcami a dalšimi hosćimi, derje wobsadźena.

W Berlinje bydlaca koncertna pianistka Heidemarie Wiesnerec so při swojich mjezynarodnych wustupach do­raznje k serbskim korjenjam wuznawa a hudźbu Serbow nic jenož we Łužicy, ale tež zwonka njeje wobstajnje před­staja. Wona sama bě zawěsće magnet koncerta pod titulom »Stysk a wysk«. Hačrunjež njebě hižo na dwaceći lět z orchestrom SLA wustupiła, je tu dosć znata­ přez swój kóždolětny rjad nowolětnych koncertow, hdźež sama a z dalšimi wukonliwymi interpretami hudźbu serbskich komponistow zašłosće a přitomnosće prezentuje a tak mnohich hudźbnikow, tež z wukraja, z hudźbu Serbow zeznajomja. W jeje koncertnym rjedźe předstaja so na jednym boku šěro­ka paleta nowych twórbow, kotrež Załožba za serbski lud spěchuje, a na druhim boku prezentuja so tež pozabyte twórby. Zdobom interpretuje so tež serbska hudźbna klasika wot mnohich hudźbnikow, kotřiž steja samo na swětowym niwowje.

Hladajo na koncertowe programy dźensa zrědka wćipnosć začuwamy. Duchowna hudźba 13. apryla w Budyskej tachantskej cyrkwi we wobłuku pastoralno-wuměłskeho projekta »Swětło pozbudźa« wosadow swjateho Pětra słuša do kategorije wurjadneho. Jana Pawoła Nagelowa zrědka zanjesena Sinfonia V »Tři modlitwy«, skomponowana srjedź 1990tych lět, stwori cuze, hewak njesłyšane zynki a zwuki. Zo by tutón efekt docpěł, wužiwaše Nagel rezonancu drjewa. Njewuwi jeničce drjewjaki (z kamuškami pjelnjene drjewa) abo banjaki (ze zornom pjelnjene banje), přefungowa tež drjewjanu dóńcu, zo móžeše so na njej bić. Wuslědk je starodawny a přirodny zwuk.

Duchownu hudźbu zahaji hymna na serbsku domiznu »Ow serbska zemja« Bjarnata Krawca. Z wołtarnišća spěwaše chór Serbskeho gymnazija pod nawodom Friedemanna Böhme. Stajnje zaso překwapja chór publikum ze zapalom a wjesołym wašnjom. Intonacija bě wurjadna, Böhme wudźěła kóždy zynk akribisce a spěwarki a spěwarjo to wuběrnje přesadźichu. Po přewšo poradźenym zazběhu poda so chór na emporu, we wołtarnišću zwostachu instrumenty.

Nětko zaklinčachu prěnjej dźělej Nageloweje Sinfonije V. »Modlitwa I, Božo, pomhaj nam« je antifona za pišćele a bijadła. Započinajo z dyrom gonga we wołtarnišću přeńdźe k solistam při bubonach na emporje. Slědowachu zwony we wołtarnišću a pišćele. Najebać zdalenosćow we wulkej cyrkwi wšitcy wuběrnje zhromadnje hudźachu. Tak nastachu, natwarjejo na pochodowe rytmy, fascinowace zwukowe płoniny. W zwonach namakachu wot Böhme spěwajo zahrate pišćelowe melodije swój wothłós. Je zajimawe, kak derje »nowy« instrumentarij mjez sobu harmonowaše a kak mnohostronsce so dóńca wužiwaše. Wotwisnje wot toho, z čim a kak na nju biješ, klinči dóńca raz błuka, raz swětła, přeco z drjewjanym, ćopłym zwukom. Bubnowar Nils Kochskämper (stipendiat bubonow Giuseppe-Sinopoli-akademije Statneje kapały Drježdźany) a Cornelius Altmann (prěni bubnowar a zastupowacy solo-bubnowar Lipšćanskeho sinfoniskeho orchestra) hraještaj jara žiwje a z lubosću k detailej.

Kocorowe kompozicije charakterizuja hač do dźensnišeho serbsku hudźbnu kulturu. Jeho zwjazanje zrozumliweje harmoniki a na ludowy spěw nawjazowaceje melodije, kotrež ma so po duktusu serbskeje rěče, je přikładne. Ćežišćo jeho kompozitoriskeho tworjenja bě falowaceho profesionelneho orchestra dla komorna a wokalna hudźba. Wulka chórowa sinfonika a jeho opera hač do dźensnišeho jenož jako klawěrnej wersiji předležitej. Tež za oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt« bě Kocor jenož mało dźělow za předstajenje 1862 w Drježdźanskej Cyrkwi našeje knjenje instrumentował. Tehdy zaklinčachu wone we wobłuku jeho beneficneho koncerta pod patronatstwom kralowny Amalije Awgusty. Wuchadźejo z krasneje altoweje arije »Kak je to město puste«, tekst, kiž ma přez Mauersbergerowe zhudźbnjenje w Drježdźanach, wosebje při Křižnej cyrkwi, wosebity zynk, bě Kocor wulki duchowny oratorij koncipował. Teksty ze wšelakich starozakonskich knihow a psalmow je sam zestajił. Kocorowa hudźba interpretuje teksty oratorija jara wobraznje. Skóržba bibliskich awtorow nad potłóčowanjom luda Israel so w tekstowej zestawje do poćaha k »bjezbóžnosći« luda, jeho wotwobroćenju wot Boha staja. Wjesołe, nadźijepołne wokomiki nabywa oratorij stajnje potom, hdyž dopomina so lud na lubosć Božu, hdyž sej Bože přiwobroćenje wuwědomi. Lochce móžemy w Kocorowym zhladowanju na Israel paralele k jeho serbskemu ludej namakać. Tež w »Israelowej zrudobje a tróšće« Kocor serbsku rěčnu melodiju přewozmje, tak zo da so oratorij derje spěwać a je derje zrozumliwy. Při tym pušći wón jednory ludospěwny zynk, dowoli wulke dramatiske wubuchi, pokazuje zmužitosć w harmonice a rytmice, staja na hudźbnikow a spěwarjow wulke naroki.

Hdyž smy lětsa znowa předstajenje Kocoroweho oratorija »Israelowa zrudoba a tróšt« dožiwili, so někotryžkuli připosłuchar abo interpret tež praša: Što je komponista pohnuło, w lěće 1861 duchowny oratorij stworić? Biografojo Korle Awgusta Kocora njeskića na to mje spokojaceje wotmołwy. Zwostawa jenož z kontekstow přičiny a nastorki wotwodźeć, tukać a dale pytać. Znate je, zo je chór Lumir dźěle z oratorija prěni króć předstajił 22. apryla 1862, na beneficnym koncerće pestalozzijoweho zjednoćenstwa w Drježdźanskej Cyrkwi našeje knjenje a zo chcyše Kocor specielnje na hłós altistki, něhdyšeje dwórskeje spěwarki Marje Schusteroweje, solowu partiju stworić.

Z jednym ze spěchowarjow koncertneho rjadu, z loni w Budyšinje zemrětym serbskim komponistom Detlefom Kobjelu, so dźěl ze serbskimi kompozicijemi wotewri. Kobjela zawostaji mnohostronske dźěło, mjez druhim twóbu »Nenia«, kotruž wěnowaše dwustotym posmjertninam Mozarta a kotraž předstaji so tu we wobdźěłanju za braču a klawěr. Swjatočne, pomałe smjertne hrona w brači – jara rjenje hrate wot Waltraut Elvers – so w swojej tragice dale bóle stopnjowachu, doniž klawěr z choralom njezasadźi, kotryž brača cunjo komentowaše. Měrne wuklinčenje wobeju wubudźi zaćišć tróšta a měra.

Prěni wobraz pokazuje młodu Hanku, kotraž z ćahom přijědźe, dokelž bě ze swojim awtom do štoma zajěła. Publikum zeznaje zamylenu wowku, jeje hladarja a někotrych susod(k)ow w holanskej wsy na kromje wuhloweje jamy. Srjedźišćo předstajenja je skromny stary dom Symakec swójby ze stwu a kuchnju, hdźež hižo přez třěchu kapa; wjerćite jewišćo dowola najwšelakoriše městna za napjatu hru w chěži a před njej. Z pomocu starych listow wunurjeja so poněčim podawki ze zašłosće, podawki, kotrež spožčeja dźensnišemu, modernemu žiwjenju tragiske rysy, korjenje. (Tež tole je překwapjenje w našim mjeńšinowym dźiwadle, kiž je přewažnje wot komedijow žiwe.) Mjez Hanku a sprawnym hladarjom Janom nastawa z časom dowěrliwy poměr, haj poćah. Na kóncu pak přińdźe na swětło (a tute »swětło« na jewišću je krejčerwjene), zo běchu prjedownicy młodeju hłowneju figurow přez wšelake biografiske zapletki poćeženi. Runje swójbne konflikty staršich přiwuznych su zdźěla njewuprajne, a to hač k wumocowanju na kuchinskim blidźe (w serbskej hrě!). Přihladowar rozumi přičiny starych zwadow krok po kroku, při čimž wotměnjeja so přitomnostne sceny wokoło wowki prawidłownje kontrapunktisce z wróćozhladowanjom na młodosć staruški a jeje zemrěteje dźowki Jěwy. Prjedy hač Hanka zaso do Berlina ćeknje – a to bjez sympatiskeho hladarja –, zapali wona hišće drjewjany skelet swójbneho dwora, zo njeby so z woporom bagrow stał. Wowka Marja bě so, hižo w chorobnym stole a do rozžohnowanja wot doma, k swojej winje dźowce napřećo emfatisce přiznała: »To je mi tak žel!«. Nadźija wotpočuje tuž na milenijowej generaciji wnučkow ...

Kak woraš polo, kiž su druzy hižo prěki a podłu přeworali? Wo Milčanach a Łužičanach mějachmy hižo w susodnych němskich muzejach wjacore zajimawe archeologiske wustajeńcy. Měł so Serbski muzej w Budyšinje tohorunja tajkej temje wěnować, hačrunjež archeologu nima? Je wid Serbow na swójske stawizny trochu hinaši hač tón z němskeje strony? Kak docpěješ dźěći a młodźinu?

Ideja, so zmužić na zhromadny kooperaciski projekt z Dešnjanskim muzejom a jeho spěchowanskim towarstwom, při wšěch wobmyslenjach zrawješe. W Dešnje bě w lěće 2013 nastała słowjanska wjes z aktualnym knowhowom wo starosłowjanskim času. Pedagoga Pětš Kornelius Kuš, jeho mać, tekstilna specialistka Petra Kušowa, a dalšej čłonaj dźěłoweje skupiny »Stary lud« wuměłča a wuhotowarka Maxie Heiner a fachowc za drjewo Kai Jensen podpěrowachu Serbski muzej při jeho wustajenskim projekće wot 4. nowembra 2018 do 3. měrca 2019. 1000lětny jubilej Budyskeho měra spočatk lěta 2018 bě dobry zazběh za přihoty. Z mnohimi přednoškami Budyšin na to spominaše, zo bě ležownosć Budyskeho hrodu a dźensnišeho Serbskeho muzeja něhdy městno za historiski měrowy akt mjez němskim kejžorom Heinrichom II. a pólskim wjerchom, pozdźišim kralom Bolesławom Chrobłym. Telko europskeje kedźbnosće we łužiskej prowincy nam wuwědomi, zo běchmy hižo před 1000 lětami wosrjedź europskich stawiznow, kotrež su stawizny přichada a wotchada, změšenja a zachowanja. Njeměło so we wustajeńcy na to skedźbnić, zo njejsu potomnicy wonych Milčanow a Łužičanow jenož horstka Serbow, ale tež mnozy tu bydlacy Němcy?

Manšćina jo wótemrěła ako prědna rěc južo w 1970tych lětach. Zachadaś jo zachopiła južo w 19. stolěśu ako »rěc głupakow«. Pśi minjenju rěcy jo nastał zwisk mjazy maminorěcnymi a aktiwistami, což jo wjadło do gibanja, kótarež jo rozkwitło w 1990tych lětach. 1992 jo był prědny manski rěcny zastojnik wumjenjony. Wón nawjedujo »wandrujuce ceptarje«, kótarež póbituju mansku rěc ako fakultatiwny pśedmjat w šulach pó cełej kupje.

Štož je mi w tutej knize, kaž bych za tym wołał, napřećo přišło: pokiwy za krimipisarjow. Pomyslće sej! W dźěćacej knize nawod za krimipisarjow! Koch zapleće za serbskich krimiawtorow, kak maja podeńdźenja po dramatiskich zasadach rjadować. A zo tworitej w dobrym krimiju čas a městnosć jednotu. W Kochowej powědce njeje njetrjebawšeho skakanja a tež njeje přeco zaso nowych wo­sobow. Koch wě, hdźe maš w powědanju jednanje pospěšić a hdźe­ napjatosć přiwótřić. »W skoro wšitkich kriminali­stiskich padach ... přińdźe připad na pomoc. Tón sławny komisar připad« (str. 91) a: »Kóždy, kiž krimije čita, wě, zo maja dobri kriminalisća dobry čuch.« (str. 99) Tele instrumenty zasadźuje dramatikar a komikar Jurij Koch na městnach, hdźež słuše­ja. Na přikład: »Nětko je tež stary Worješk při­stu­pił ...« (str. 80), »Worješk za­móže ... ze swojimaj nadměru wulkimaj wušomaj njewšědne zwukowe žołmy přijimować.« (str. 108) Worješk zamóže so z njetopyrjemi dorozumić. Na tutu ideju je Koch přišoł, z čimž mjez druhim nam dorosćenym kaž tež našim wnučkam prajić chce: Kriminalki su kriminelne, dokelž njejsu po faktach wěrne, jenož po wob­sahowym wuprajenju. Nadźijomnje kolegam – serbskim krimispisowaćelam tale wučba w prawym času dóń­dźe a my w blišim času dalše serbske krimije pod čitansku lampu dóstanjemy, putace, zo samo plěchatemu włosy stawaja.

Na »wulkim podawku sokołskeho zlěta 1928 w Skopju« je so tež Sokoł Měrćin Nowak-Njechorński wobdźělił a wobšěrnje wo tym pod nadpismom »Prěki a podłu po Juhosłowjanskej« w Serbskich Nowinach (wot 30.10.1928 w 22 pokročowanjach) rozprawjał. Nowak piše wo tajkim a hinašim wjedrje, wo jědźi a piću, zapozdźenju ćaha a wjele wjace skerje njewažnym. Ze žanym słowčkom njenaspomni wuznamjenjenje Jakuba Šajby z Rjadom swjateho Sawy.­ Tónle wažny podawk naspom­nić je cyle zabył. Čehodla, snano ze zawisće?

Jakub Šajba pak njeje jenički Serb, kotremuž je so tale česć wopokazała. Hižo w lěće 1893 je so Arnoštej Muce tele wu­znamjenjenje přiznało, te­hdy hišće wot kralestwa Serbiskeje. Po wšěm zdaću je Muka tón Serb, kotremuž su so najčasćišo myta z wukraja spožčili. Nimo južnoserbskeho dósta tež ruski Rjad Swj. Stanisława (1900), čornohórski Rjad Danila (1906) a ruski Rjad Swj. Hany (1914). W Sakskej počesći so z kralowskim Rjadom Albrech­ta (1916). Z tutych wuznamjenjenjow je Rjad swjateho Sawy jako jenički w stajnej wusta­jeń­cy Budyskeho Serbskeho mu­zeja widźeć. We wobsyd­stwje muzeja je dale zaji­mawy portret Muki ze wšěmi tutymi wuznamjenjemi a derje spóznajomnym Rjadom swjateho Sawy. Bohužel je mólba Ludvíka Kuby w muzejowym fundusu a nic zjawnje wusta­jena.

Wokoło 1900 bě tradicionelna přisłušnosć hišće jara sylna. Tehdom dósta nahladne naměsto w nowym Zhorjelskim měšćanskim dźělu južnje dwórnišća mjeno »Naměsto šesćiměstow«. A na fasadźe noweje radnicy demonstruja wopony wšěch šěsć městow prjedawšu jednotu woneho sylneho srjedźowěkowskeho zwjazka. Podobne česćowanje zwjazka nihdźe druhdźe we Łužicy hižo njenamakamy. W samsnym času wopyta Wilhelm II., němski kejžor a kral Pruskeje Zhorjelc, zo by sobu wotewrił nowu wopomnjensku halu, »Ruhmeshalle«. Jeho tam witachu tež jako markhrabju za Hornju Łužicu. K tomu ma so rjec, zo tutón titul nošachu prěni raz Habsburgojo w 16. lětstotku, pozdźišo sakski kurwjerch a po 1815 zdobom tež pruski kral. Wilhelm II. bě tehdom hižo pjaty raz w měsće nad Nysu. Bohužel njezhonimy na str. 392 ničo wo dalšich wopytach. Pod nadpismom »1815–1945: Görlitz wird schlesisch I« wobjednawa awtor tutón wotrězk na 17 stronach nadrobnišo.

Abo: To pokazuje so hižo we wšědnej chwalbje wuwića a skutkowanja našeho luda přez nowiny. Hačrunjež ličby rěčnikow w samsnym času dale spaduja.

Woni přećeljo z Chrastú pobychu hižo husto we Łužicy, wosebje na folklornych festiwalach w Chrósćicach. Znaja Serbow, jich reje a nałožki a jich wjeselo nad spěwanjom. Skupina wokoło Vojtěcha Kouby wěnuje so jako jenička čěska lajska skupina serbskej folklorje a ma wosebje serbsku hudźbnu folkloru za »njewobkedźbowany dźěl srjedźnoeuropskeho kulturneho dźědźinstwa« (booklet). Ze zaměrom, tutomu njedostatkej něšto znapřećiwić, je nastała cejdejka ze 26 spěwami a dwěmaj instrumentalnymaj kruchomaj. Spěwy pochadźeja z cyłeje Łužicy, zdźěla znate, ale tež tróšku njeznate. Přez genialne wobdźěłanje a wuměłsce skomponowany instrumentalny přewod su dóstali njezwučeny wysoki niwow. Kajke zbožo za tajku skupinu, měć instrumentalistow-sobustawow, kiž znaja a wobknježa móžnosće instrumentow runje tak kaž zamóžnosće hudźbnikow a spěwarjow a pisaja za nich melodije, sadźby a samo kompozicije.

Zjednoćene narody (UNO) su lěto 2019 jako lěto indigenych rěčow pomjenowali. W běhu tutoho lěta su wšelake aktiwity a předewzaća planowane, kiž dyrbja wědomje wo situaciji awtochtonych rěčow powyšić a wuchadźišćo za wutworjenje syće za mjeńšinowe aktiwity w přichodźe być. 28. januara zahaji so tute lěto oficialnje w domje UNESCO w Parisu. Dźeń běše do dweju dźělow dźěleny, dopołdnja bě diskusija a popołdnju oficialna ceremonija. Poskići so simultane tołmačenje do jendźelšćiny, rušćiny, francošćiny, španišćiny a arabšćiny.

Reprezentanća z Ruskeje, USA, Kanady, Francoskeje, Šwedskeje, Marokka a druhich krajow diskutowachu wo wažnosći, powyšić kedźbnosć na temy awtochtonych a mjeńšinowych rěčow, a pokazachu, kotre móžnosće za wabjenje steja pola kotrych mjeńšin k dispoziciji. Chcu mysle někotrych rěčnikow podać.

Alexey Tsykarev, čłon Ekspertoweho gremija UNO za prawa indigenych ludow (Expert Mechanism of the Rights of Indigenous Peoples, EMRIP), měnješe, zo knježi w swěće tuchwilu wěsty pesimizm wo róli a móžnosćach rewitalizacije awtochtonych rěčow. Wěnowanje lěta 2019 awtochtonym rěčam dyrbi tutu perspektiwu na optimistisku změnić. Optimizm móže implementaciju progresiwneho rěčneho planowanja a rěčneje politiki dodatnje spěchować.

Tola pohladajmy raz na tamnej zajimawostce w tutym zwisku. Sprěnja: Knježerstwo wužiwanje pjenjez lědma wobmjezuje, hłowna wěc, zo spěchuje so z nimi dwurěčnosć. Přičina za to je dosć rozdźělny staw dwurěčnosće w jednotliwych gmejnach. Tak so najskerje gmejnscy radźićeljo w Dźěwinje dźiwaja, zo móžeš za serbske naprawy scyła telko wudać, mjeztym zo w Radworju pjenjezy drje prědku a zady dosahać njebudu.