Wokoło 1900 bě tradicionelna přisłušnosć hišće jara sylna. Tehdom dósta nahladne naměsto w nowym Zhorjelskim měšćanskim dźělu južnje dwórnišća mjeno »Naměsto šesćiměstow«. A na fasadźe noweje radnicy demonstruja wopony wšěch šěsć městow prjedawšu jednotu woneho sylneho srjedźowěkowskeho zwjazka. Podobne česćowanje zwjazka nihdźe druhdźe we Łužicy hižo njenamakamy. W samsnym času wopyta Wilhelm II., němski kejžor a kral Pruskeje Zhorjelc, zo by sobu wotewrił nowu wopomnjensku halu, »Ruhmeshalle«. Jeho tam witachu tež jako markhrabju za Hornju Łužicu. K tomu ma so rjec, zo tutón titul nošachu prěni raz Habsburgojo w 16. lětstotku, pozdźišo sakski kurwjerch a po 1815 zdobom tež pruski kral. Wilhelm II. bě tehdom hižo pjaty raz w měsće nad Nysu. Bohužel njezhonimy na str. 392 ničo wo dalšich wopytach. Pod nadpismom »1815–1945: Görlitz wird schlesisch I« wobjednawa awtor tutón wotrězk na 17 stronach nadrobnišo.

Abo: To pokazuje so hižo we wšědnej chwalbje wuwića a skutkowanja našeho luda přez nowiny. Hačrunjež ličby rěčnikow w samsnym času dale spaduja.

Woni přećeljo z Chrastú pobychu hižo husto we Łužicy, wosebje na folklornych festiwalach w Chrósćicach. Znaja Serbow, jich reje a nałožki a jich wjeselo nad spěwanjom. Skupina wokoło Vojtěcha Kouby wěnuje so jako jenička čěska lajska skupina serbskej folklorje a ma wosebje serbsku hudźbnu folkloru za »njewobkedźbowany dźěl srjedźnoeuropskeho kulturneho dźědźinstwa« (booklet). Ze zaměrom, tutomu njedostatkej něšto znapřećiwić, je nastała cejdejka ze 26 spěwami a dwěmaj instrumentalnymaj kruchomaj. Spěwy pochadźeja z cyłeje Łužicy, zdźěla znate, ale tež tróšku njeznate. Přez genialne wobdźěłanje a wuměłsce skomponowany instrumentalny přewod su dóstali njezwučeny wysoki niwow. Kajke zbožo za tajku skupinu, měć instrumentalistow-sobustawow, kiž znaja a wobknježa móžnosće instrumentow runje tak kaž zamóžnosće hudźbnikow a spěwarjow a pisaja za nich melodije, sadźby a samo kompozicije.

Zjednoćene narody (UNO) su lěto 2019 jako lěto indigenych rěčow pomjenowali. W běhu tutoho lěta su wšelake aktiwity a předewzaća planowane, kiž dyrbja wědomje wo situaciji awtochtonych rěčow powyšić a wuchadźišćo za wutworjenje syće za mjeńšinowe aktiwity w přichodźe być. 28. januara zahaji so tute lěto oficialnje w domje UNESCO w Parisu. Dźeń běše do dweju dźělow dźěleny, dopołdnja bě diskusija a popołdnju oficialna ceremonija. Poskići so simultane tołmačenje do jendźelšćiny, rušćiny, francošćiny, španišćiny a arabšćiny.

Reprezentanća z Ruskeje, USA, Kanady, Francoskeje, Šwedskeje, Marokka a druhich krajow diskutowachu wo wažnosći, powyšić kedźbnosć na temy awtochtonych a mjeńšinowych rěčow, a pokazachu, kotre móžnosće za wabjenje steja pola kotrych mjeńšin k dispoziciji. Chcu mysle někotrych rěčnikow podać.

Alexey Tsykarev, čłon Ekspertoweho gremija UNO za prawa indigenych ludow (Expert Mechanism of the Rights of Indigenous Peoples, EMRIP), měnješe, zo knježi w swěće tuchwilu wěsty pesimizm wo róli a móžnosćach rewitalizacije awtochtonych rěčow. Wěnowanje lěta 2019 awtochtonym rěčam dyrbi tutu perspektiwu na optimistisku změnić. Optimizm móže implementaciju progresiwneho rěčneho planowanja a rěčneje politiki dodatnje spěchować.

Tola pohladajmy raz na tamnej zajimawostce w tutym zwisku. Sprěnja: Knježerstwo wužiwanje pjenjez lědma wobmjezuje, hłowna wěc, zo spěchuje so z nimi dwurěčnosć. Přičina za to je dosć rozdźělny staw dwurěčnosće w jednotliwych gmejnach. Tak so najskerje gmejnscy radźićeljo w Dźěwinje dźiwaja, zo móžeš za serbske naprawy scyła telko wudać, mjeztym zo w Radworju pjenjezy drje prědku a zady dosahać njebudu.

Strukturna změna po brunicy so tak horco diskutuje, zo su sylzy po zhubjenych wjeskach skoro hižo zaso wuschnyłe. Rěči so pak hłownje wo hospodarskich a socialnych změnach. Wo wuskutkach na wobswět přemało słyšiš a runje tu mamy dosć zajimawe wuwiće. Ze změnami w swěće łužiskich zwěrjatow je so zaběrał jendźelski wědomostnik prof. dr. Korla Darmiwin w swojej knize »On the Origin of Spezis« a redakcija Rozblada měješe wulku česć, so z nim rozmołwjeć.

Prof. Korla Darmiwin: Well, na spočatku chcych jenož mojej žonje wujasnić, z čeho so spezi měša, ale dokelž překwapjacy mały dźěl ludźi to a tež tamne njewě, je ta wěc někak rozrostła.

Darmiwin: Yes, tam je so tež tójšto zaměšało. Na přikład su so łužiske wjewjerčki wot stajneho chowanja před haru so bližacych hórniskich mašinow mjeztym na »njewěrčki« wuwiłe, to běše trend z Delnjeje Łužicy. Tute »njewěrčki« zběraja jenož hišće w nocy worješki a nježeru politikarjam wjace z ruki. Ale tež nócne zwěrjata su potrjechene. Lětdźesatki doł­ho dominowaca lačnosć za profitom je łužiske njetopyrje přeměniła na »brutopyrje« – to rěka, zo wone nětko tež wodnjo našu krej cycaja.

Njech je definicija »impulsowy nastawk« zajimawy literarno-wědomostny terminus, znajmjeńša je »replika« serbsce znapřećiwjenje. Što potajkim ma Christiana Piniekowa pře­ćiwo mjenowanym faktam rjec, zo je so »Bog« a »Božy ...« z mjenowanych basnjow Miny Witkojc 1955 w knize »K swětłu a słyńcu« (dale KSS) zhubił? Poprawom ničo.

Wobswětlił běch pjeć basnjow z KSS, z kotrychž je so »Bog« zhubił, Piniekowa rěči k jeničkej – »Sni tak ak’ žwały du ...« (1947)/»Žwały a cowanja du ...« (1955). Wona měni, zo so terminus »cowanje« (Traum) lěpje do basnje hodźi. Słowo »seń/soń« (Traum-, Schattenbild) pak ma po słownikach nuansu, zo so lěpje w přenjesenym zmysle trjeba. Tuž je za lyriku hódniše. Pi­niekowa měni tež, zo je baseń lěpša bjez woneje próstwy »Daj, Božo ...«. Hdźe pak najebać to­ »adekwatny« křesćanski duch namaka, wostanje hódančko.

Piniekowa porokuje, zo wo druhich basnjach njepišu. Baseń »Srědk pśeśiwo bojosći« (1928 a 1955) so runje tohodla w mojim nastawku njejewi, dokelž so pasus »Božu stworbu« 1955 wušmórnył njeje!

Zakituje Piniekowa praksu redigowanja z wida socialistiskeje ideologije? Z jeje naličenja basnjow, hdźež so tole stało njeje, wuklinči, zo njeje to tak zlě. Štóž pak měješe jako awtor z tajkej lektorskej praksu wot połstatych lět přeco zaso činić, dyrbi to chutnišo widźeć.

W Sakskim statnym muzeju za archeologiju w Kamjenicy wěnuja so hižo wot lońšeho oktobra čěsko-sakskim stawiznam. Wosebitu wustajeńcu z mjenom »Sakska – Čěska 7000« je muzej zhromadnje z Narodnej galeriju w Praze zestajał. Ličba w titulu poćahuje so na wone 7.000 lět wot kamjentneje doby hač do dźensnišeho, kotrež wustajeńca wobjednawa. Najdlěši dźěl tutoho časa pak je nam jenož z pomocu archeologiskich namakankow přistupny. A tak zwobraznja so prěnje 6.000 lět čěsko-sakskich stawiznow z keramiku, wozdobu a gratom. Sudobja, spinki a sekery swědča wo tym, zo běštej Čěska a Sakska něhdy zhromadny sydlenski rum, hakle w mjedźanej dobje započa so južnje a sewjernje Rudnych a Łužiskich hór rozdźělne wuwiće. Wujasnjowanske teksty zas a zaso na zhromadnosće a rozdźěle pokazkow skedźbnja a wopytowarjow do přirunowanja wabja.

Wot 19. lětstotka potom cyrkej dźeń a mjenje stawizny wobwliwowaše, porno tomu stachu so přiběrajcy hospodarstwo, turizm a wuměłstwo z ćěriwom zhromadnych zwiskow. Sakscy předewzaćeljo hižo před wjace hač sto lětami nišich mzdow dla swoje twory w Čěskej produkowachu, krajej zwjazowacy turizm wuwiwaše so podłu Łobja a přikład za wuměłske styki je Ludvík Kuba, kotrehož wustajenej mólbje, jedna z Budyskeho Serbskeho muzeja, łužiske a serbske motiwy pokazujetej.

Prapremjera lětosnego programa »Ptaškoweje swajźby«, kótaremuž se dolnoserbski groni »Zapust« teke bźez zapustowego pśeśěga, běšo na 18. wezymskem w chóśebuskem Komornem jawišću. Zal jo był połny, jano dobra połoj­ca pśiglědarjow jo trjebała słuchatka za simultane pśełožowanje a jadnot­liwe luźe su byli nižej 40 lět stare. To powě­da za zajm za źiwadłowu kulturu pó serbsku.

Zakładna ideja programa pód motom: »To njamóžo byś!« jo pśemyslo­wa­nja gódna. Bus z cłonkami SLA wót­jěźo 1989 z Budyšyna do Wórjejc na »Ptaškowu swajźbu«, ma pak ducy panu. Ansamblownik źo do bliskego doma wó pomoc telefonowat. W tom casu wu­wjedu zwenkazemske wót Marsa druge cłonki z busa. Źiwadłowniki mysle, až su jano 30 minutow na cerwjenej gwězdźe, wopšawdu pak su tam 30 lět. Wšy­kne se namakaju zasej na 25. wezymskem 2019 we Wórjejcach. Kšac pó kšacu rozměju, až płaśi něnto hynakšy politi­ski a góspodarski system a až lěbda něchten wót jich starjejšych jo hyšći žywy.­ Dokulaž pśedwiźony ansambel za aktualny program wupadnjo, zaskócyju a pokazuju pód nawjedowanim swójogo nowego póbratša Jana (Jakub Wowčer) program z lěta 1989. Na kóńcu pak se rozsuźiju se wrośiś do NDR togo lěta, dokulaž se jim styska za swójimi swójźbnymi. Jano Jan wiźi take 30 lět ako dar a wóstanjo w našom casu. Mimo togo jo se zalubował do Cecilije (Katharina Pöpelec), źowća jogo tegdejšeje lubki Weroniki (Alena Farkašowa).

Hižo před wjace hač 3.000 lětami sydlachu na kupje ludźo, pozdźišo wuchodogermanske kmjeny a wot časa pućowanja ludow w 7. lětstotku potom Słowjenjo. Kupa a město ležitej geografisce tak derje, zo nahromadźichu sydlerjo z ratarjenjom a wikowanjom w běhu časa wulke bohatstwa. We wysokim srjedźowěku wuwołachu z tym chcyćiwosć dale zdalenych ludow. Pólscy a němscy wjerchojo abo kralojo chcychu sej kónčinu runje tak podćisnyć kaž Wikingerojo. Tež misionarojo zadobywachu so do kraja, zo bychu pomorskich pohanow christianizowali.

W Róžeńće rodźena dźowka wučerja a sama wot 1946 do 1954 jako wučerka skutkowaca móžeše so derje do dźěćaceje psychi zamyslić, charaktery a počinki dokładnje wopisować. Tak ćehnje so kubłanska žiłka a pedagogiski pokazowak přez wšě jeje twórby. Wudani pak so, jeje knihi tež jako dorosćeny zaso raz čitać a so přez pryzlojte ideje a dialogi smějkotać. Abo přez fiktiwne pomjenowanja: Hłownaj rjekaj jeje prěnički bydlitaj w Kwětowcu. Hdźe drje tutu serbsku wjesku namakamy?

Pód glědanim pśeźěłanja a censury dotyknjo se impulsowy na­stawk Zhubjeny »Bog« w Mininych basnjach z pjera Pětša Janaša temy basniskich wersijow we wudaśu zběrki z lěta 1955 Mina Witkojc, K swětłu a słyńcu (dalej WKS). Tam jo pomjenjona mj. dr. zběrka nimskich basnjow z rěda Die sorbische Bibliothek Mina Witkojc, Echo aus dem Spreewald, LND 2001 (dalej WES), w kótarejž se pśedstajijo 76 basnjow Miny Witkojc, pśebasnjonych wót Elke­ Nagel do nimskeje rěcy. Nimska zběrka jo zapołožona ako ludowa cytanka, togodla jo se złožył wuběrk tekstow na zběrku Mina Witkojc, Nimjernosći brjogi, LND 1993 (dalej WNB). Pśebasnjenje teksta Er­furt­ske spomnjeśa, kenž se we WNB njejawi, złožujo se na wu­­daśe w Mina Witkojc, Serbska poezija 1, 4. nakład, wud. Kito Lorenc, LND 2000. Konkluzije wó zgubjonem »Bogu« kaž tež wó póznem šyrjenju socialistiskich wariantow pak wót faktow w kuždem paźe pódprěte njejsu. Wšykne pśebasnjenja we WES na zakłaźe WNB bazěruju na serbskej wersiji nastaśa resp. prědnego wudaśa, mimo jadnogo:

»Srědk pśeśiwo bójosći« / »Ein Mittel gegen die Furcht«

Toś ta baseń wšak w Ja­našowem nastawku rolu nje­grajo, njegóźi źe se do jogo tezy wó zgubjonem »Bogu«. Spóromje jěsnjejšeje wersije drje stej we WKS wušmarnjonej smužce pietistiskego duktusa »mimo za­wisći njasć chudobu / na wšo glědaś z cystej’ wutšobu«, tola stojeca wóstała jo naslědna smuž­ka »Božu stworbu we wšom poznawaś ...« (1928, WNB, 108) / »Die Schöpfung Gottes überall erkennen ...« (WES, 110).

Při tutych slědźenjach je so z najwyšim zakonjedawacym organom NDR, z Ludowej komoru zaběrał. Tu skutkowachu přez cyły čas NDR tež wosoby serbskeho pochada. Cyłkownje je awtor 28 pósłancow dokumentował, pola kotrychž so znajmjeńša w jednym pisomnym žórle serbski pochad naspomni. Ličba Serbow w Ludowej komorje pohibowaše so mjez třomi (1950, 1958) a dźesaćomi zapósłancami (1986), a to z přidatnymi kandidatami. Wot druheje wólbneje doby w lětach 1954–1958 sedźachu w Ludowej komorje prawidłownje tež serbske žony, kotrychž bě w běhu wšěch wólbnych dobow NDR dohromady dwanaće. Hladajo na ličbu čłonstwa w Ludowej komorje bě najhusćišo zastupjeny Kurt Krjeńc, kotryž sta so wot spočatka hač do swojeje smjerće z čłonom sydom sejmow. Po Krjeńcu slěduje dalši funkcionar Domowiny Jurij Handrik, kotryž bě pjeć króć čłon NDRskeho sejma (jónu jako přidatny kandidat). Štyri króć sedźachu Jurij Pěčka (jenož jako přidatny kandidat) a Werner Maruš (dwójce jako přidatny kandidat) w sejmje a trójce Michał Koplanski, Křesćan Kruža (dwójce jako přidatny kandidat) a Jurij Grós (jónu jako přidatny kandidat).

Tež hdyž je nastupajo skalu literarnych polow serbske pismowstwo hladajo na objektiwne limity relatiwnje bohate, nima wone wuraznišu tradiciju detektiwneho žanra. Za prěnje zaměrne pospyty móžemy w datym zwisku měć idejowje a politisce sylnje poćeženej dźěle z 1960tych lět – wobšěrniše powědančko Bena Rječki Woheń wo połnocy (1963) a wo něšto dlěše Opium (1965) Jana Wornarja. Za mjenowanej tekstaj stej (nimo šematiskosće a naiwnych předstawow wo žiwjenju w »skaženym Zapadźe«) charakteristiskej słaby literarny niwow a njedosahace zmištrowanje žanrowych prawidłow.1

Najebać někotrych dźělnych echow a motiwow (mjez druhim Jurij Koch) pak traješe nimale dalšich 40 lět, prjedy hač so »krimi« tež we Łužicy sylnišo etablěrować poća. Z cyle zasadnej pućrubarku sta so Lubina Hajduk-Veljkovićowa, rodźena Šěnec (*1976). Za milnik na mjenowanym polu móžemy jeje knižny tekst Pawčina złósće (2006), zapołoženy do nabožneho wobswěta katolskeje serbskeje wsy, měć. Zda so, zo njebu tutón tekst (najebać pozitiwny recensentski wothłós2) we Łužicy zasadnišo reflektowany. Přičina za limitowanu rezonancu bě snano literarna modernita kaž tež njezwučene prismy zhladowanja na tradicionelnu serbsku wjesnu zhromadnosć inkluziwnje motiwow łamacych zažrane stereotypy a tabu. Wo něšto pozdźišo so mjenowana awtorka z wokołopućom k detektiwnej tematice nawróći (tutón raz pak nic jako tworićelka, ale jako přełožowarka němskeho originala »delnjołužiskeho krimija« z Błótow Beaty Mičerlichoweje); tekst wuńdźe hornjoserbsce jako Mortwa w grobli (2013).

Druhi dźěl romana (strony 46 do 123) započina so po feće ze zaso wotućenym Romanom a kónči ze spočatkom wot Mastera wuwiteje kompjuteroweje hry. Ćěło dobyćerja budźe Master, wulkomišter kybernetiskeje čorneje magije, ze swojim wěčnym sćinowym žiwjenjom wobsadźić. A tak podadźa so Nikolaj, Nina a Janik na seminar wo technice jasneho sonjenja, kotryž nawjeduje Master. Njewočakowano dóstawaja woni magiski medikament Oneironauticum, kiž je pječa w testowej fazy, a přińdu tak do raja sonow. Jich astralne ćěło šeri dale po hajnkowni, w kotrymž so seminar wotměwa. Kedźbliwiša Nina, kiž dwěluje wote wšeho spočatka na dobrych wotpohladach Mastera, wozmje na zbožo jenož jednu tabletu, mjeztym zo so Nikolaj a Janik z cyłej dozu dopujetaj, zo byštaj tež prawje hłuboke dožiwjenje měłoj. Bohužel wot spočatka sem jako žadławc stilizowany Master (akronym mjena Markus Sterlinski) něšto wo symbolice ličby dwanaće bledźi a wo tym, zo je wšitko jenož són. Spěšnje zapřimnje Janik, zo je hajnkownja poprawom Čorny młyn a zo je Master poprawom ... Haj, štó? Cyle prawje! Čorny młynk. Janik rěka Janik Šajatović, ma módru krej Krabatec dynastije. Napjate kapitle sćěhuja. Namaka Janik swojeho nana? Budźe so wón z rukow Čorneho młynka wuswobodźić móc?