Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego Casnika

Gaž nimske diskusijne krejze se zaběraju ze serbskeju rěcu, móžomy z wěstosću na to cakaś, až pśiźo pšašanje, lěc se hyšći wupłaśijo, do spěchowanja wuměrajuceje rěcy inwestěrowaś. Něgajšny chóśebuski wušy promšt Reinhardt Richter jo se pšašał, kak dłujko musymy hyšći serbske namše póbitowaś. Pśecej su take zranjece słowa zwězane ze słowkom hyšći. Kak dłujko se hyšći serbski powěda. Slědny maminorěcny pótom serbske swětło wugasnjo? Drogujuca wustajeńca »Co ga how groni mjeńšyna«, kenž jo była wiźeś do kóńca apryla w Zwězkowem sejmje a jo něnto ducy pó cełej Nimskej, pśewobrośijo pšašanja na wětšynowu ludnosć, aby zwurazniła głuposć takego pśistupa: Wjelich was jo, su scełego filmy w nimskej rěcy, cogodla hyšći nimski powědaśo a nic engelski abo chinski, dla cogo trjebaśo wucbu w nimšćinje, maśo namše w nimskej rěcy, atd. Spisowaśel Eugen Ruge jo gano we swójom drježdźańskem nagronje analyzěrował nimsku rěc. Móžomy se pśedstajiś, až wóna wótemrějo? Móžo to byś, až se pśibližujomy kóńcoju nowowusokonimšćiny, ako jo źinsa znata? Jogo wuslědk jo pśechwatajucy – jo, na kuždy pad móžo se to pśedstajiś. Awtor namakajo wšake indice, w casach dominěrujuceje engelskeje popularneje muziki, lichego wikowanja, digitalizacije a pšawopisnych abo »gender« reformow, gromaźe z powšyknym spadom rěcy.

A co jo z našeju bogeju serbskeju rěcu? Smy my napšawdu na droze do Texasa, ako jo było dawjeto cytaś w ewangelskem casopisu Pomhaj Bóh? Měnjone jo było, až naša rěc buźo graś jano symbolisku rolu ako na swěźenjach Serbow w Texasu – na toflach w měsće, w dwójorěcnych nadpismach, abo gaž se gjarźe prezentěruju stare serbske knigły z pśispomnjeśim, až (se wě) cytaś je južo nicht njamóžo.

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego CasnikaW kuždej krizy štycy šansa, se groni. Napšawdu? Drje za tym, kaka to kriza jo. Wjelike krize, ako ta tšašna katastrofa w Japańskej pśed 10 lětami, woporam we Fukuśimje žednu šansu njejsu dali. A teke tych wušej 30.000 družynow zwěrjetow a rostlinow, kenž jo wót wótemrěśa wobgrozonych, njeby tu wuchadnu sadu wobtwarźiło.

Spócetne grichiske słowo κρίσις (krísis) ma wóznam měnjenje abo rozsuźenje. W tych padach, źož mamy něco rozsuźiś, dejali wěźeś, kótare móžnosći ga mamy. Historikarje, pšawizniki za mjazynarodne pšawo, epidemiologi, narodne góspodaŕniki a wójaŕske eksperty su se wobjadne, až luźe źe njewuměju derje rozsuźowaś. We Wójnskej fibli Bertolt Brecht pišo, až luźe lěbda něco z katastrofow pśiwuknu. Lubjej se pyta za winowatym. Jadnore wótegrona su za spódobanim: Chinezarje, Bill Gates z jogo mjazynarodnym pśiseganim, wuše mócy abo pomsć sknechtowanego wobswěta. To wšo znani wó wótpokazanju pśinawuknuś. Ta słaba zamóžnosć wuknjenja ma paradoksnje cyniś z wěru do racionalnosći wědomnosći. Z teje wěry slědujotej cesto pśeśiwnej, ale jadnak fatalnej njedorozměśi: Na jadnom boce se njekritiski mysli, až wěsty wuslědk slěźenja jo absolutna, na pśecej a wšuźi płaśeca wěrnosć. Na drugem boce se pśekritiski pśiswójujo pozicija, až rozdźělne rezultaty wótbłyšćuju alternatiwnu realitu. We wobyma padoma se njeglěda na wobstojnosći, kenž lajki mimo slězynowych fachowych znaśow cesto pódgódnośuju. Na nich se jadnorosći dla w popularnych medijach zabywa. Jo pak jano jadna wěrnosć, wóna jo bźez alternatiwy. Pytanje za wěrnosću se pomjenijo wědomnosć, kótaraž žednogo kóńca njama. Nic njama cyniś z wěru, dokulaž se złožujo na ewidencu. Aby pytanje za wěrnosću wuspěšne było, musy se bźez pśedsudkow definěrowaś, pód kótarymi wuměnjenjami něco płaśi. To teke groni, až wšykne wědomnosći muse cuze wobwliwowanje z boka politiki, popularnych medijow abo finance konsekwentnje wótpokazaś. Nejlěpše, což móžo wědomnosć podaś, su dopóznaśa, kenž se mógu pśekontrolěrowaś. Ta wěrnosć jo aktualny staw, kenž pak witśe z nowymi rezultatami móžo byś pśestarjety. Wěcej to njejo, ale rownocasnje jo to pśewšo wjele. Tym relatiwnym wědomnostnym dopóznaśam mamy se źěkowaś za wšykno. W kolektiwnem wobchadanju z krizami musy wědomnosć pśecej zasej na rozměru a mroki dopóznaśow pokazaś. Wědomnosć njeznajo žednych měnjenjow, jano fakty, togodla tam njejo žedna lichota měnjenja. Pśeśiwo njerozymnym gronam wót lichoty měnjenja we wědomnosći, na pśikład wó pśeměnjenju klimy abo wó genmanipulaciji pśez šćěpjenje, musy se zakšocyś. Pótom jo kriza šansa, ku kótarejž teke wědomnostne wuslědki pśinosuju ako to, což su: ako esencielny schójźeńk dopóznaśa.

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego CasnikaZnamje na sćěnje nichten njemógał pśewiźeś, ale Belšazar, ten pśeskobodny babyloniski kral, njejo zamógł jo wukłasć. Jano mudry profet Daniel jo mógał wucytaś, až kraj pójźo kamsy. Parada zwěšćelowarjow zagubjenja slědnych 3000 lět wobskjaržujo skazenje a pśemódlenje pśibogam. Menetekel pśibytnosći pak njejo napisał Bog starego testamenta, ale dogma njeskóńcnego rozrosćenja. Mene mene tekel uparsin – licone, wažone a ako njedosegajuce pósuźone. Take powědanje jo witśi watśi, groni frakcija žorta a šposa. Wót lěgwa wubójanych jo jich wótstawk wjele wětšy ako jo w casu pandemije do rady dane. Wšykno w mjenju lichoty, pódpěrane wót samsewumjenjonych ekspertow, kenž maju wšo rozpłošenje za wuzbytne. Kśik pak buźo wjeliki: »Běda, běda, ty wjelike město Babylon, ty mócne město, pśeto we jadnej štunźe jo twój sud pśišeł. A kupce na zemi budu płakaś a žałosćiś nad nim, dokulaž jich wóru nicht wěcej njebuźo kupowaś.« (Zjawjenja Jana 18).

Kuždy ma w głowje nanejmjenjej jaden datum, kótaryž cełe žywjenje jo pśeměnił, na pśikład 8.5.1945, 3.10.1990 abo 11.9.2001. W krotkem casu buźomy teke diskutěrowaś, kak swět jo wuglědał pśed koronu. Za mnjo jo kradu jasne, až pandemija jo teke kriza našogo politiskego systema, našeje něntejšneje wašnje producěrowanja a zgromadnego žywjenja.