Trudla Malinkowa

swobodna publicistka

W ewangelskej cyrkwinskej tradiciji su paramenty liturgiske ruby, kiž słuža wodźěću a wozdobje wuznamnych městnosćow w cyrkwi. Su to wołtarne blido, na kotrymž stejitej chlěb a wino za Bože wotkazanje, klětka a čitanski pult, z kotrejuž so Bože słowo prěduje, a dupa, kiž słuži křćeńcy. Barby płatow běchu spočatnje wšelake, wot kónca 19. lětstotka nałožuja so konsekwentnje liturgiske barby běłe, fijałkojte, zelene, čerwjene a čorne. Paramenty su husto z wosobneho płata zhotowjene, z křesćanskimi symbolemi a druhdy hišće z napisami wudebjene. Zhotowili su je pak žony z wosady abo wokoliny, kiž so na šiće a naročne wušiwanje wustejachu, abo wosebite, na zhotowjenje liturgiskich tekstilijow specializowane dźěłarnje.

Tradicija wužiwanja paramentow ze serbskimi napisami je w ewangelskich Serbach mjeztym nimale 200 lět stara. Swój započatk měješe w Budyšinje, hdźež darichu 1830 žony z wosady Michałskej cyrkwi wot nich samych zhotowjenu sadźbu serbskich liturgiskich rubow.1 Najstaršu hišće zdźeržanu sadźbu, kiž pochadźa z lěta 1840 a so dźensa hišće wužiwa, maja w Poršicach.2 W přichodnych lětdźesatkach wobstarachu sej dalše hornjoserbske wosady tajke paramenty. Z postupowacej asimilaciju ewangelskich Serbow w 20. lětstotku wšak so to lědma hišće stawaše. Cyle wuhasnjena pak tradicija ani dźensa hišće njeje, kaž pokaza wołtarny rub ze serbskim napisom z lěta 2018 w Rakečanskej cyrkwi.3

»Zabyta rjekowka humanitarneje pomocy« steji na pomjatnej tafli za Marju Simonowu, kotruž wotkrychu 12. meje na jeje rownišću w Drježdźanach-Johannstadće. Něhdźe 80 česćowarjow wuznamneje Serbowki bě so k swjatočnosći na pohrjebnišću swj. Trojicy zhromadźiło, mjez nimi społnomócnjena za naležnosće Serbow w sakskim statnym ministerstwje za wědomosć, kulturu a turizm dr. Madlena Malinkec a předsyda Domowiny Dawid Statnik. Předsyda sakskeho Čerwjeneho křiža Rüdiger Unger pokaza w swojej narěči na to, zo wotměje so počesćenje na Mjezynarodnym dnju hladarjow 12. meje, wšako bě Marja Simonowa pućrubarka moderneho hladanja chorych kaž tež Čerwjeneho křiža w Sakskej.

Dohlad do žiwjenja počesćeneje poda dr. Jürgen Helfricht, publicist z Radebeula, kotryž dźěła na jeje biografiji. Pokazujo na pochad Marje Simonoweje ze serbskeje Janašec swójby w Dobruši pola Budyšina, je jemu w jednorych wjesnych poměrach wotrosćena žona »wobdźiwajomna Serbowka a Saksowka«. Kniha wo jeje žiwjenju a skutkowanju ma klětu wuńć.

Pomjatna tafla na rownišću Marje Simonoweje Foto: Trudla Malinkowa

Do stawiznow hladanja zarjadowa počesćenu prof. dr. Anja Katharina Peters z Ewangelskeje wysokeje šule w Drježdźanach. Serbske zapřijeće »hladanje chorych« je jej »najrjeńše pomjenowanje« tutoho powołanja, w kotrymž ma so w prawym zmysle słowa přeco zaso za pomocy potrěbnymi hladać. Docentka wuzběhny přisłušnosć Marje Simonoweje k mjeńšinje a zakónči swoje wuwjedźenja zjimajo w serbskej rěči: »Marja Simonowa bě jako Serbowka ikona němskich hladanskich stawiznow.« Swjatočnosć skónči so z wotkryćom pomjatneje tafle na rownišću Marje Simonoweje, kotrež bě sakski Čerwjeny křiž w minjenych měsacach za 20 000 eurow wobnowić dało. Dalše zarjadowanja maja klětu k jeje 200. narodninam w Drježdźanach, Budyšinje a Dobruši slědować.

W lěće 2019 so knjeni Tonya Hettler z Texasa z próstwu na mnje wobroći. Wona bě w starych serbskich spěwarskich ze swójbneho wobsydstwa nadešła rukopisnu papjerku. Tekst na njej je, tak bě jej na naprašowanje texasko-serbski slědźer a nakładnik Weldon Mersiovsky zdźělił, serbski. A hižo ležeše naprašowanje za wobsahom a přełožkom na mojim blidźe w Budyšinje.

Serbske spěwarske z němskim hronom

Knjeni Hettleroweje serbske spěwarske su do čorneje, z wuraženym mustrom wozdobjeneje kože wjazane. W złotym pismje błyšći so na wobalce bibliske hrono: »Danket dem Herrn, denn er ist freundlich und seine Güte währet ewiglich.«1 Němske hrono na serbskich spěwarskich dźensa zadźiwa. Tola w 19. lětstotku bě to zwučena praksa, zo wužiwachu knihiwjazarjo za zhotowjenje spěwarskich knižne wobalki, kiž mějachu hotowe na składźe ležo.

Hdy je so tutón eksemplar spěwarskich wudał, njehodźi so wěsće prajić, dokelž je wot titulneho łopjena jenož hišće horni lěwy róžk zdźeržany. Z njeho hodźi drje so titul »Duchomne Kyrluschowe Knihi. Bohu k cżeszi a Sserbam k wużitku« rekonstruować, ale lětoličba pobrachuje. Hakle poslednje strony knihi dowoleja bliše časowe zarjadowanje. Po serbskim a němskim registru kěrlušow sćěhuje na stronach 761–764 »Wukładowanje«, w kotrymž su w knize skrótšene mjena kěrlušerjow wułušćene. Grafiske wuhotowanje tutoho »Wukładowanja« runa so tomu w knize, kotraž je 1860 pola ćišćerja Monsy w Budyšinje wušła.2

Přednošk na Hłownej zhromadźiznje Maćicy Serbskeje 18. měrca 2023

Stawizny Maćicy Serbskeje su wusko zwjazane ze stawiznami serbskeho pomnikarstwa. W sydom dypkach chcu skrótka pokazać na započatk pomnikoweje dźěławosće Maćicy, nadrobnišo předstajić maja so potom jeje prócowanja a jich wuslědki w minjenych třoch lětdźesatkach.

Inowatiwny započatk w lěće 1867

Prěni pomnik, kotryž Serbja serbskej wosobinje stajichu, bě 1867 kubus na row dobroćela Serbow Jana Michała Budarja w Budestecach. Iniciator bě jurist Herman Ferdinand Wjela, sobustaw Maćicy wot jeje załoženja a spěchowar jeje starožitnych zběrkow. Nošerstwo přewza Maćica, kotraž wutwori za to wuběrk a přewjedźe po Serbach pjenježnu zběrku. Wotkryće pomnika zańdźe do stawiznow jako »prěnja politiske, geografiske, konfesionelne a socialne hranicy přesahowaca zjawna demonstracija jednoty serbskeho naroda«1. Zbytk nahromadźenych pjenjez słužeše hladanju pomnika. Tak zahaji Maćica 1867 z Budarjowym pomnikom tradiciju stworjenja a hladanja serbskich wopomnišćow.

Započatkej w Budestecach sćěhowachu dalše aktiwity. W běhu přichodnych lět wobnowi so rjad narownych pomnikow zasłužbnych duchownych kaž Michała Wałdy w Radworju, Michała Frencela w Budestecach a Mateja Šołty w Ketlicach. Přichodny nowy pomnik serbskej wosobinje postaji so 18 lět po Budarjowym 1885 Bosćanej Tecelinej Mětej w Kukowje. Iniciatorojo tutych naprawow běchu duchowni a Maćicarjo, jich nošerjo pak wosady a cyrkwinske zjednoćenstwa. W dalšich lětdźesatkach přeńdźe pomnikarska iniciatiwa wot Maćicy na tamne towaršnostne skupiny a institucije.

Runja wosom dalšim wsam w Budyskim kraju wopominaja lětsa Poršicy 800. róčnicu swojeho prěnjeho naspomnjenja ­w ­lěće 1222. Składnostnje jubileja předstaja so serbske ­stawizny wsy a wosady.

 

 

Narodne wuwiće wobydlerstwa

Z dawnych časow sem ležeše kónčina wokoło Poršic wosrjedź serbskeho sydlenskeho teritorija. Hišće w 19. lětstotku bě němsko-serbska rěčna hranica poměrnje zdalena: we wuchodźe pola Wósporka, Ketlic a Lubija, w juhu podłu rjećaza Łužiskich horow, w zapadźe wokoło Biskopic a Kamjenca a w sewjeru hakle za Błótami. W Poršiskich wsach so žana industrija njezałoži, kotraž by němsku ludnosć přiwabiła. W ratarskej kónčinje wostachu Serbja w dalokej měrje mjez sobu, a jeli tola raz cuzy přićahny, so wón spěšnje tudyšim wobstejnosćam přiměri. W sebjewědomym burstwje so namrěte wjesne, křesćanske a serbske tradicije wot generacije ke generaciji dale dawachu. Tak móžachu socialne, rěčne a kulturne poměry na dołhu dobu konstantne wostać.

 

Wołtarna płachta z wěnowanjom »Psches / Lubosz teje Woßady / ton 4.te Octobera / 1840.«, darjena składnostnje zapokazanja fararja Hendricha Awgusta Krygarja, je dźensa po cyłej Łužicy najstarši parament ze serbskim napisom. Foto: zběrka Trudla Malinkowa

W lěće 1840 so wo Poršiskej wosadźe pisaše: »Ackerbau ist die Hauptbeschäftigung der tätigen Parochianen, welche bis auf sehr wenige Seelen der wendischen Nation angehören.«1

Runja wosom dalšim wsam w Budyskim kraju wopominaja lětsa Bukecy 800. róčnicu swojeho prěnjeho naspomnjeja w lěće­ 1222. Składnostnje jubileja předstaja so serbske stawizny­ wsy a dźensnišeje gmejny.

 

 

Narodne wuwiće wobydlerstwa

Kónčina wokoło Bukec słuša k staroserbskemu sydlenskemu teritorijej. Přez lětstotki mjezowachu wsy nětčišeje Bukečanskeje gmejny na wuchod, zapad a sewjer ze serbskimi kónčinami. Jenož na juh wobsteješe rěčna hranica k němskemu teritorijej, wutworjena wot Čornoboha a susodnych horow. Kaž přirodny ryhel poćežowaše hórski rjećaz zwisk mjez woběmaj bokomaj a zadźěwaše z tym asimilaciji Serbow.

Za spočatk 19. lětstotka hodźi so narodna situacija wokoło Bukec někak takle wopisać: Wjesnjenjo su Serbja, chodźa w tradicionelnej drasće, su žiwi po starodawnych wašnjach a haja namrěte nałožki. Wobchadna rěč je serbska, wjetšina wobydlerjow němsce ani njerozumi. Je-li Němc přićahnył, wuknje spěšnje serbsce, zo by so scyła dorozumić móhł. Hdyž je we wsy ryćerkubło, su knježa a słužowni zwjetša Němcy, kotřiž maja pak husto tež znajomosće serbskeje rěče.

Wurjadny dokument stawiznow lutherskeho hibanja, zamórskeje­ emigracije a započatkow fotografije w Serbach

W Serbskim kulturnym archiwje chowa so fotografija,1 na kotrejž je zwobraznjenych šěsć mužow srěnjeje staroby. Za »wotmolowanje« je jich fotograf symetrisce do skupiny zestajił. Štyrjo sedźa na stólcach, dwaj za nimi stejitaj. Sebjewědomje hladaja fotografej do kamery. Nažel su mjezwoča njejasne, jenož pola naprawo sedźaceho muža su kontury de­rje spóznać. Wšitcy su njedźelsce zdra­sćeni: Maja kabat zwoblěkany a škórnje wobute. Jednorosć drasty na to pokazuje, zo njesłušeja k bohačkam. Mozlate ruki – wosebje napadnje pola naprawo sedźaceho – wo tym swědča, zo su z dźě­ćacych lět na ćežke ručne dźěło zwučeni. Stejacaj mužej so zepěrataj, lěwy na kij, prawy na ramjeni před nim sedźaceju, zo njebyštaj so při wjacore sekundy trajacym wobswětlenju pohibowałoj. Skupina je zwobraznjena před płotom z drjewjanych łatow, kiž kónča deleka nad kamjentnymi prohami. Woknje w pozadku nam přeradźitej, zo steji tam domske. Dale je spóznać štom, kiž móhł po lisće sudźo lipa abo brěza być. Ha­łuzy leža na konstrukciji ze žerdźow, kotraž­ je z kolikami podeprěta, abo su samo na nju splećene, tak zo šěroku třěchu­ tworja. Připrawa dopomina na chłódnicu w piwowej zahrodźe, kotraž hosćom w lěću přijomne městno skići. Tołsta žerdź pódla naprawo stejaceho muža zda so kaž z banderolu wobwita być a móhła słužić jako sćežor za chorhoj. Wšo na to pokazuje, zo jedna so při twarjenju w pozadku wo zjawnu korčmu, před kotrejž su so mužojo k fotografowanju zešli.

Interview z Cathy Petersen, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w Iowje

 

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa, kotrež je Trudla Malinkowa w zašłych čisłach Rozhlada z interviewami z předsydkomaj Jan Slack a Betty Huf kaž tež z předsydu Lyall Kupke předstajiła. Rjad wotzamknje rozmołwa z Cathy Petersen z Kaliforniskeje, spěchowarku serbskeho namrěwstwa mjez potomnikami Serbow w US-staće Iowa.

 

Sće potomnica delnjoserbskich zapućowarjow 19. lětstotka do Iowy. Kak sće wo swojich serbskich korjenjach zhoniła – ze swójbneje tradicije abo ze swójskeho slědźenja?

 

Cathy Petersen, potomnica delnjoserbskich wupućowarjow do Iowy a spěchowarka jich serbskeho namrěwstwa. Zmij na wjertawce pokaza jeje zwjazanosć z Hochozu (Drachhausen), ródnej wsu jeje swójby. Foto: priwatne

Jako započach za stawiznami swojeje swójby slědźić, njewědźach ničo wo tym serbskim. Hdyž běch dwanaće lět stara, bě mje mój dźěd napominał, spominać na jeho swójbu, a wón přistaji: »Nichtó druhi to njebudźe činić.« Zdaše so jemu to jara wažne być. Tohodla započach, jako běch 40 lět stara, za stawiznami swojeje swójby slědźić. Hakle při tym sej to serbske wotkrych. Hdyž běch 1990 prěni raz na wopyće w Hochozy, mje wjacori ludźo korigowachu, hdyž rjeknych, zo sym němska, a prajachu mi, zo sym we woprawdźitosći serbska. Dźiwach so, ale njewěrjach jim. Zaso doma, prašach so swojeje maćerje a wona wotmołwi: »Haj, to je prawje, mój nan běše serbski.«

Interview z Jan Slack, předsydku towarstwa Texas Wendish Heritage Society

 

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

 

W Texasu wobsteji serbske towarstwo Texas Wendish Heritage Society. Hdy je so załožiło, štó bě załožer a kajki bě zaměr?

 

Logo towarstwa Texas Wendish Heritage Society

W lěće 1971 chcyše pjeć serbskich žonow z kónčiny wokoło Giddingsa zarjadować stejišćo na folklornym festiwalu Texas Folklife Festival w San Antonio, zo bychu móhli ludźom rozprawjeć wo swojim serbskim herbstwje a wo stawiznach Serbina. Festiwal wotměwa so kóžde lěto na teritoriju University of Texas při Institute of Texan Cultures (Institut texaskich kulturow) w San Antonio. Skupiny, kiž chcedźa so na festiwalu wobdźělić, dyrbja formelnje organizowanu etnisku skupinu abo towarstwo reprezentować. Naše pjeć žonow njesmědźachu so 1971 wobdźělić, dokelž tajku skupinu njereprezentowachu. Tak załožichu 1972 Wendish Culture Club (Serbski kulturny klub), zo bychu so samsne lěto na festiwalu wobdźělić móhli – a wuzwolichu sebje samych jako zastojnicy młodeje organizacije: Lillie Moerbe Caldwell, předsydka; Emma Wuensche, městopředsydka; Frieda Wendland, zapisowarka; Laura Zoch, druha zapisowarka; a Gertrude Mitschke, pokładnica.

Interview z Betty Huf, předsydku towarstwa Wendish Heritage Society Australia

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

W zwjazkowym staće Victoria wobsteji serbske towarstwo Wendish Heritage Society Australia. Hdy je so załožiło, štó bě załožer a kajki bě zaměr?

Naše towarstwo je so 1986 załožiło jako Sorb Committee in Victoria (Serbski komitej we Victoriji). Bě to wotnožka cyłoawstralskeho serbskeho komiteja, kotrehož prezident bě Paul Noack a kiž skutkowaše we wobłuku GDR Friendship Society (Towarstwo přećelstwa z NDR). Wotnožku serbskeho komiteja za stat Victoria nawjedowaštaj farar Kevin Zwar jako předsyda a John Noack jako zapisowar a pokładnik. Zaměr załožićelow bě spěchować wědomje wo serbskich stawiznach, serbskej kulturje a serbskim herbstwje. Što wšo k tomu słuša, je w našich wustawkach z lěta 1995 zapisane, na přikład: spěchowanje publikacijow wo Serbach a stawiznach serbskich swójbow, pytanje a zawěsćenje historiskich fotow a dokumentow, wuwiwanje wuměny ze serbskimi kónčinami w Awstralskej, Texasu a Łužicy, spěchowanje serbskeho kulturneho turizma.