Skóro (8. septembra) móžo prof. dr. sc. phil. Dietrich Scholze-Šołta, wót septembra 1992 do janua­ra 2016 dłujkolětny direktor Serbskego instituta, swěśiś swój 70. narodny źeń. Z toś tym ju­bilejom glěda wón rowno­cas­nje slědk na pśisamem pěś lět na wuměńku. W tom casu jo lite­rarny wědomnostnik, pśestajaŕ a lektor dalej kradu aktiwny był na swójom fachowem pólu.

1950 w Budyšynje naroźony Dietrich Scholze njepóchada ze serbskeje familije a jo pó abiturje nejpjerwjej pśełožowanje (Sprachmittler Polnisch/Russisch) w Barlinju studěrował. Pó rěcywědnem a polonistiskem diplomowem źěle jo se wósebnje z pólskeju literaturu zaběrał. Na toś tom pólu, lěcrownož něnt ze stawizniskim wusměrjenim, jo nastała jogo disertacija (1980). Teke z habilitaciju w lěśe 1988 jo wóstał tomu śěžyšćoju zwěrny: »Polnische Dramatik im 20 Jahrhundert: Traditionen – Poetiken – Wirkung« (wěcej k tomu gl. Franz Schön: Dietrich Scholze-Šołta zum 65. Geburtstag, w: Lětopis 62 (2015) 2, b. 163– 166).

Za dłujkolětnu polonistisku źěłabnosć jo D. Šołta 1999 wusoke statne cesćenje, ryśaŕsku kśicu Zasłužbowego rěda Pólskeje republiki, dostał.

Serbskej rěcy a tematice jo Dietrich Scholze-Šołta se pśiwobrośił wót 1980tych lět. Južo 1986 jo chopił statkowaś ako redaktor sorabistiskego casopisa Lětopisa (tegdy za rěd D: Kultura a wuměłstwo). Pózdźej – wót drugego zešywka 1993 až do 2015 – jo był jogo šefredaktor. W tom lětźasetku jo załožył swój pśiběrajucy sorabistiski profil. Toś jo se mógał 1991 wuspěšnje procowaś wó pśistajenje w nowem (k prědnemu septembroju nowo załožonem) Serbskem instituśe, pópšawem ako wjednik tegdejšego wótźělenja »Kulturne a socialne stawizy«, ale skóńcnje ned teke ako institutny direktor. 1997 su jogo dodatnje za honorarowego profesora za sorabistiku na Lipšćańskej uniwersiśe pówołali.

Alfons Wićaz, diplomowy slawist a žurnalist, kulturnik-organizator a iniciator wjesneho a profesionalneho kulturneho žiwjenja je pjatk, 24. julija, swoje 75. narodniny woswjećił.

Wot 1964 hač do 1969 studowaše w Lipsku slawistiku, angažujo so hižo jako student za serbsku kulturu. Foto z Noweje doby w mojej ruce pokazuje jeho jako dirigenta studentskeho chora. Žadyn dźiw, Alfons Wićaz běše wšak wot 1956 štyri lěta spěwar pola kapałnikow w Drježdźanach, Jurij Winar bě so wo to postarał. Dokelž njebě w Drježdźanach serbšćinu wuknyć móhł, jeho do Choćebuza na tamnišu Serbsku rozšěrjenu wyšu šulu pósłachu. Spěwaše smjerć rady dale, ale započa jako šulerski korespondent Noweho Casnika tež pisać a załoži měsačnu stronu »Ze SRWŠ Chóśebuz«. Z jednej nohu bě so do nowinarstwa zwažił.

Čłowjek móhł sej myslić, njeznajo tehdyše tež w Serbach rozšěrjene politiske wašnička, zo nadeńdźe z tajkim pozadkom po Lipšćanskim studiju lochce dźěłowe městno we Łužicy. Hdy njeby Alfons Alfons był, da haj, ale wón so rady ze słowom a dušu do naležnosćow tykaše, kotrež so mnohim njelubjachu. A byrnjež corpus delicti jeno trochu selena serbska spěwana kołbasa była, něhdy indic žiweho kritiskeho studentstwa. Pokuta za tajke njesłyšane lózystwo dyrbi być, sej zastojnicy w Budyšinje prajachu. Alfons wosta poł lěta bjez přistajenja, z lubej nuzu w piwarni dźěłajo abo jako korektor w serbskej ćišćerni teksty korigujo.

Witriny běchu zarjadowane, přewodny program přihotowany a nowe karty dypkownje z ćišćernje dóšłe a potom to – wobmjezowanjow koronakrizy dla bu Budyski Serbski muzej w měrcu zawrjeny a jedyn z wjerškow lěta padny do wody. Wustajeńca »Jutry w Serbach« přiwabi kóžde lěto mnoho domoródnych, wosebje pak wopytowarjow z cuzby, zo bychu so wo jutrownych nałožkach ewangelskich a katolskich Serbow ze wšěch kónčin Łužicy wobhonili. Zhonja něšto wo pozadkach jutrow, wo přihotach a wšelakich nałožkach wot debjenja jejkow we wšelakich technikach, přez jutrowne spěwanje hač ke křižerjam. Tak so dźěłarnička, hdźež bychu so zajimcy w bosěrowanju jejkow wuspytać móhli, njewotmě a Smjerdźečanska rejowanska skupina na žurli muzeja sobotu do jutrow njezarejowa. Dźěło a próca muzejownikow běštej nimale podarmo a tež hospodarske straty falowacych wopytowarjow dla su wulke.

Wustajeńca »Jutry w Serbach« z twórbami Maria Ošiki bu hač do 23. awgusta 2020 podlěšena Foto: Serbski muzej, Budyšin

Serbski muzej je wot spočatka meje pod wobkedźbowanjom škitnych naprawow zaso přistupny a jutrowna wustajeńca bu hač do 23. awgusta 2020 podlěšena. Tež hdyž su jutry nimo, wopyt so přiwšěm wudani. Přetož lětsa wobrubja wuměłske twórby Maria Ošiki (* 1970) z Worklec přehladku. Su to předewšěm wolijowe mólby ze sakralnymi motiwami. Tak wuhladamy na wobrazu »Znamjo wěry« (2003) swjaty křiž wosrjedź zeleneje krajiny a mólba »Rańše kemše« (2012) ilustruje na intimne wašnje kemšerjow, kotřiž we ławkach sedźo a klečo nutrnje na duchowne słowo słuchaja. Jako přihot na jutry wězo křižowy puć falować njesmě. W muzeju wustajena je čorno-běła rysowana warianta wuměłca. Z mólbu »Jutry« (2002/2011) hodźi so wopytowarjam jutrowne jěchanje derje rozkłasć, scenisce je nałožk nazornje wot přihotow, přez wužohnowanje křižerjow hač k jěchanju předstajeny. Tematisce wěnuje so Ošika w swojim skutkowanju wosebje blišej domiznje, rozestaja pak so tež z wosobinskimi dožiwjenjemi a stratami. Wo tym swědčitej wobrazaj »Wopyt jandźelow« (2014), hdźež je wosoba, so po domjacych zahonach wuchodźujo, nahle wot smjerće domapytana, a »Posledni puć« (2015), hdźež je kěrchow zwobraznjeny. W pozadku su jako fotowy ćišć mjezwoča štyrjoch wosobow widźeć, kotřiž běchu wuměłcej wosobinsce bliscy a hižo žiwi njejsu. Jednotliwe wobrazy su na předań. Zajimcy móža so za nimi w muzeju naprašować.

Tworjacy wuměłcy mějachu w NDRskim času swoje lěpšiny w tym, zo dóstawachu nadawki a projekty wot komunow resp. wot zarjadow poskićene a zapłaćene. Dźakowano tajkemu postajenju je so molerka Priscilla Ann Siebert do Serbow dóstała. Wuměłči namjetowachu w swojim času w někajkim Drježdźanskim zawodźe socialistiskich dźěłaćerjow při mašinach zwobraznić a z tym nic naposled zwjazanosć inteligency z dźěławym ludom wuměłsce dokumentować. Molować w industriji wona wotpokaza a prašeše so za nadawkom druhdźe, na přikład na wsy, hdźež je při dźěle wjac pohiba. A čehodla nic pola Serbow. Sposrědkowany přez Zwjazk tworjacych wuměłcow NDR dósta potom 1975 druhi poskitk a to do Worklec, zo by so tam w nadawku Domowiny ze socialistiskim ratarstwom a z tam dźěławymi rozestajiła. We wosobje Jurja Handrika, wjelestronsce zdźěłaneho wjesnjana, mulerja, prodrustwoweho brigaděra, předsydy Domowinskeje skupiny, braški a kantora Worklečanskich křižerjow, njeběše ćežko nadawkej wotpowědować. Wot prěnjeho dnja wjesnjenjo wuměłču derje přiwzachu a do jich žiwjenja zapřijachu, na to so wona hač do wysokeje staroby rady dopominaše. Rady a derje je dźěło a žiwjenje Jurja Handrika w cyklusu pjeć barbnych litografijow předstajiła. Byrnjež je z tym poprawom swój nadawk spjelniła, běše to hakle spočatk jeje »lubosće k Serbam«. Priscilla Ann Siebert horješe so dale a bóle za wšědny dźeń serbskeho luda na wsy, běše wćipna na rěč a kulturu, prašeše so za nałožkami a wobdźiwaše narodnu drastu, kotraž tehdom hišće do wjesneho wobraza jako dźěłanska a njedźelska drasta słušeše. We Worklecach, Wudworju, w Nowej Wjesce a druhdźe čuješe so »kaž doma«. Tutón wutrobity poćah k ludźom, tale lubosć k tomu, štož widźeše, słyšeše a dožiwješe, wotbłyšćuje so tež w jeje wobrazach, skicach, rysowankach a mólbach. Nimo wjele studijow, rysowankow wo katolskej narodnej drasće, zwobraznjenju hotowanja družkow, procesiony na Bože ćěło a někotre podobizny jimaše a zaběraše wuměłču najbóle jutrowny nałožk: křižerske procesiony.

▶ Stawizny Kašubow w pjeć zwjazkach

Kašubski institut je wudał tři nowe zwjazki cyłkownje pjećzwjazkoweho wudaća wo stawiznach Kašubow w pólskej rěči. Wone wobsahuja zjimanja w kašubšćinje, němčinje a jendźelšćinje a su z fotografijemi, reprodukcijemi dokumentow a nowinskim materialom ilustrowane. Nowe zwjazki nastachu mjez 2014 a 2019 po koncepciji Gerarda Labudy, kotryž napisa prěni zwjazk wo srjedźowěku (2006, nětko w druhim wudaću). Józef Borzyszkowski a Cezary Olbracht-Prondzyński wudźěłaštaj zwjazk wo dobje w pruskim kralestwje a němskim kejžorstwje (1815–1920), zwjazk wo dobje Druheje pólskeje republiki a Druheje swětoweje wójny (1920–1939–1945) a zwjazk wo nowšich stawiznach (po 1945). Dalši, druhi zwjazk wo nowowěku w awtorstwje Zygmunta Szultki ma pozdźišo wuńć. Předležace štyri zwjazki w pjeć knihach móža sej zajimcy z mejlku pola Kašubskeho instituta (instytutkaszubski@ wp.pl) skazać. W cyłku płaća wone 200 zł.

▶ Namjety za Myto Domowiny zapodać

Hač do 30. junija je składnosć za čłonow župow, towarstwow a jednotliwcow zasłužbne wosoby za lětuše wuznamjenjenje z Mytom Domowiny, z Mytom Domowiny za dorost a z Čestnym znamješkom Domowiny namjetować. Z Mytom Domowiny maja so ći počesćić, kotřiž so zaměrnje a wuspěšnje za zachowanje a wozrodźenje serbskeje kultury, wosebje pak serbskeje rěče zasadźuja, kaž starši, kubłarki a wučerjo, dołholětni předsydźa Domowinskich skupin a druhich towarstwow. Z Mytom Domowiny za dorost wuznamjeni so młodostna/-y abo skupina, kotraž so na wusahowace wašnje za serbsku rěč a kulturu angažuje. Z Čestnym znamješkom Domowiny připóznawaja so zasłužby w towarstwowym dźěle zwoprawdźejo program a směrnicy Domowiny.

Lětsa wopominamy 25. posmjertniny kubłarja generacijow serbskich wučerjow, wyšeho wučerja, ludowědnika a domiznowědnika Ericha Krawca. Wón słušeše k tym kubłarjam, kotrehož skutkowanje studentow wučerstwa sobu najbóle motiwowaše. Jeho wurunanosć charaktera a jeho stajnje z praksu zwjazana zajimawa wučba wo łužiskej domiznje bě jim najwjetši dobytk. Wot lěta 1958, jako běch po studiju na tutym wustawje přistajeny, bě mi jako nowačkej wulki přikład a přeco z pomocu a dobrej radu poboku.

Erich Krawc (1907–1995) Foto: SKAErich Krawc narodźi so 11. měrca 1907 jako syn žiwnosćerja a ćěsle w Bóšicach pola Njeswačidła, hdźež je tež wot 1913 do 1920 ludowu šulu wopytał. Na bliskej Wětrnikowej horje na kromje Wětrowa, hdźež měješe přiwuznych, jara rady přebywaše. Po ludowej šuli zmóžništej staršej swojemu wobdarjenemu synej wukubłanje w Budyšinje na Krajnostawskim wučerskim seminarje, hdźež běše tež čłon Serbskeho towarstwa seminaristow »Swoboda«. W lěće 1927 nastupi swoje prěnje wučerske městno we Worcynje. Samsne lěto zastupi do Maćicy Serbskeje. Jeho žadosć za wyšej zdźěłanosću wjedźeše Krawca 1930 na Pedagogisku wysoku šulu do Drježdźan, hdźež studowaše tři lěta pedagogiku a ludowědu. Tu zetkawaše so z horstku Serbow kaž Jurjom Winarjom, Pawołom Nowotnym, Kurtom Pětšom a Maksom Rječku. Wutwori sobu Serbske akademiske towarstwo »Bjarnat Krawc« a bu 1931 jeho starši. Wo tutym času pisaše sam: »Wokoło lěta 1930 zetkawaše so w Drježdźanach mała horstka Serbow, kotřiž so měrjachu na wučerstwo. Znajachmy so zdźěla hižo ze schadźowankow a běchmy so bórze hromadźe namakali. Naše zetkanišćo bě mała korčmička blisko hłowneho dwórnišća, kotraž Serbej słušeše. Tam bě kóždy měsac jónu schadźowanje. Sedźachmy při karančku piwa, spěwachmy a wuwučowachmy so w serbšćinje. A naš poradźowar a dobry přećel Bjarnat Krawc, kotryž nas husto wopytowaše, běše ćěrjaca móc, so na polu serbowědy dale wuwiwać. Na Pedagogiskej wysokej šuli njebě tehdy wězo žana móžnosć k tomu. Tuž słyšachmy na kóždym zeńdźenju přednošk, kotryž bě jedyn student z nas přihotował, diskutowachmy potom a skrućachmy našu wědu a našu lubosć k domiznje.«

Zahori so tak jara za wuznamneju ludowědnikow Adolfa Spamera a Oskara Seyfferta, zo jeho slědźerske a zběraćelske dźěło na polu serbskeje ludowědy hižo njepušći. W lěće 1933 přeswědči eksaminand Krawc ze swojim eksamenskim dźěłom wo drjewjanych serbskich narownych křižach na kěrchowach sewjerneje Hornjeje Łužicy. Wone bu potom 1983 w Lětopisu wozjewjene. Dalšemu studijej pak nacionalsocialisća dla jeho skutkowanja w Serbskim akademiskim towarstwje zadźěwachu. Wón smědźeše hišće krótke lěta na ludowych šulach we Wjelećinje, w Hućinje a Poršicach wuwučować. Wottam zwołachu jeho bórze do wojakow na wuchod, hdźež bu jako infanterist w sowjetskej Ruskej zranjeny. Wot 1943 bě we Veronje w sewjernej Italskej zamołwity za transport. Na kóncu wójny dósta so do ameriskeje jatbje w Bozenje, z kotrejež so 1946 domoj nawróći.