chronika / wopominanje

Dnja 4. měrca 2023 jo wujšło nowe wudaśe pólskego casopisa PISMO FOLKOWE (»Pismo Folkowe« 2022, nr. 162 (5)). W njom jo wózjawjone rozgrono ze serbskim ludowym wuměłcom a póbratšom knězom Helmutom Kurjom z Blunja. Som śišćane wudaśe casopisa dostała a ned z postom na Helmuta Kurja wótpósłała. Wěm wót jogo źowki, až jo wón mógał jo sebje hyšći woglědaś (nic cytaś, jano wiźeś) a se wjaseliś. Wósebnje jo se jomu póglědnica z naju synkom w slěpjańskej narodnej źiśecej drastwje spódobała, kótaruž smy do lista pśidali. Wałtoru, dnja 13. měrca 2023, jo wuznamny fachnik serbskich drastwow a nałogow wórjejskich stronow z našogo swěta wótejšeł.

Ja a mója familja znajomy kněza Kurja južo dłujko. Pśed lětoma smy se w Ptačecach pó drastwowej namšy pśi kafejpiśu pód gołym njebjom pśijaznje rozgranjałej. Wón jo se wjaselił, až mój muž a ja smej měłej połteralětnego synka w slěpjańskej drastwje za małych gólcykow woblaconego. Łoni jo nam Helmut Kurjo dał góźbu za rozgrono a woglěd w jogo priwatnem muzeju. Smy jomu do Blunja woglědali na śopłem a słyńcnem dnju, gromaźe z mójim cłowjekom a naju synkom.

Awtorka pśinoska w rozgronje z Helmutom Kurjom w aprylu 2022   Foto: Werner MěškankHelmut Kurjo jo šćodriwje wjele casa za nas měł. Smy se z nim w měrje rozgranjali a jogo njewšednu ludowědnu zběrku woglědali. Wón jo měł na tom dnju teliko energije, až som sebje wěsta była, až móžomy jomu skóro zasej raz woglědaś a na jogo dwórje gromaźe sejźeś. Wón jo nam pósrědnił wobšyrnu wědu w swójej serbskej maminej rěcy. Material jo tak bogaty, až mógali se z togo dalšne artikle napisaś. Jogo zběrka serbskich drastwow, wobrazow, ludowuměłskich wuźěłkow a rědow, kótarež jo wón pśez lětźasetki pilnje gromadu znosył, jo nas pśez wšu měru pśechwatała. Som se jogo wopšašała, co se z nimi stanjo, gaž wón raz wěcej njebuźo. Wón jo gronił, až bóžko njama žednogo naslědnika. Toś jo se naźejał, až nanejmjenjej někotare wěcy se pśewzeju wót Serbskego muzeja abo drugego muzeja w Serbach.

Luby źĕk Wam, cesćony kněz Helmut Kurjo, za zajmne zmakanja a rozgrona, za Wašu góspodliwosć a wótwórjonu wutšobu. Wjaselim se, až jo mój syn Was teke wopóznał a chylu z Wami gromaźe grajkał. Wóstanjośo njezabyty pśez Wašo statkowanje ako póbratš a angažěrowany serbski luź.

Njedawno je do Łužicy dóšła zrudna powěsć, zo je wuznamny słowakski kulturny historikar, literarny archiwar, filologa, etnolinguist a přełožowar phdr. Viliam Mruškovič, awtor wjacorych wědomostnych knihow, dnja 2. měrca 2020 po dołhej chorosći w Martinje (Słowakska) zemrěł. Narodźił je so wón w 13. julija 1940 w Smolenicach, studował germanistiku a slawistiku na Filozofiskej fakulće Uniwersity Komenského w Bratislavje. Skutkował je wón jako radźićel Literarneho archiwa, to rěka jako wědomostny sekretar a wot 1987 do 1990 bě administrator Matice Slovenskej (MS), doniž njepřewza jako nawoda archiw Maticy, hdźež hač do swojeho wuměnka 2001 spomóžnje skutkowaše. Rěčnje wobdarjeny Mrušković wuwučowaše hač do 2004 na Rěčnej šuli w Martinje nimo němčiny, španišćinu a italšćinu. Jako literarny historikar bě za monografiske wudaće »Slovensko-Lužickosrbske literarne vztahy« (1980) zamołwity. Dominowace při jeho slědźenjach běštej pak přirunowaca linguistika a etnolinguistika. Jako fachowc wuwiwaše wučbnicy za bibliotekarow a wuda knihu »Languages of Europe« (1983) k monumentalnej monografiji »Europe of Languages and Nations on the Threshold of the Third Millennium« (Rěče a narody Europy na proze třećeho lěttysaca, 2008). Wobšěrna encyklopedija rěčnych a narodnostnych zhromadźenstwow Europy předstaji etnolinguistiske bohatstwo našeho kontinenta. Do wopisanja wjacorych mjeńšich etnolinguistiskich zhromadźenstwow, kotrež kulturnu pluralitu Europy wučinja a wobohaća, słušatej wězo tež serbskej rěči, mj. dr. z originalnymaj serbskimaj tekstomaj a přełožkomaj (str. 60‒63). Wudaće je wuslědk wjacorych lětdźesatkow gigantiskeho dźěła literarno-rěčespytneho wědomostnika. Dopokaz za to je zapis žórłow wužiwaneje literatury, kotryž wopřija wjace hač 1.400 pozicijow. Zasłužbne běše tež jeho přełožowanske dźěło wjacorych romanow a powědkow swětoweje literatury, ale tež fachowych tekstow.

Hadam Bohuchwał Šěrach narodźi so 5. požnjenca 1724 w Nosaćicach jako syn ewangelskeho fararja Hadama Zachariasa Šěracha. Młody Šěrach dósta najprjedy raz priwatne kubłanje doma přez swojeho nana a fararskeju kandidatow J. B. Kitlarja a M. B. Bradeho. Z 13 lětami poda so na swobodne městno na wjerchowskej šuli St. Afra w Mišnje. Tam wuwučowachu Theophilus Grabener, Johann Gottfried Höre a Christian Friedrich Weise. W lěće 1743 rozžohnowa so w Mišnje z łaćonskej narěču wo staroserbskej mytologiji »De idolis Soraborum«. W samsnym lěće poda so na studij teologije, filozofije a přirodowědy na uniwersitu do Lipska. Tam běše sobustaw Serbskeho prědarskeho towarstwa, kotrež běše jeho nan 1716 sobu załožił. Dokelž podleža w lěće 1745 při požadanju wo farske městno w Klětnom J. B. Schumannej, dźěłaše połdra lěta jako domjacy wučer w Rózborku a Budyšinje. 1748 dósta wokaciju do Budyšinka a bě tam hač do 1773 farar. Zmandźeli so z dźowku Bukečanskeho fararja Jana Bjarnata Langi Julianu Sofiju. Měještaj 11 dźěći, při čimž jimaj pjeć zemrě. Šěrach měješe tež dalše ćeže přetrać, štož pak njezměni ničo na jeho zajimje za wědomosće. Bože mšě swjećeše w serbskej a němskej rěči. Nimo toho wuwi bohate publicistiske dźěło a zdoby sebi wysoku nahladnosć jako přełožer, teologa a přirodospytnik. Na kóncu swojeho žiwjenja běše sobustaw Akademije wědomosćow w Göttingenje, Lipšćanskeho Towarstwa swobodneho wuměłstwa a wědomosćow, Lipšćanskeje Ekonomiskeje Society, Bayerskeje krajneje towaršnosće a dalšich w Haarlemje a Pětrohrodźe. Běše tež sobustaw Kurpfalcowskeho fyzikalisko-ekonomiskeho towarstwa a Fyzikalisko-ekonomiskeho towarstwa plahowarjow pčołkow w Frankskej a we Łužicy, w kotrymajž nadźěła sebi wysoki wědomostny renomej.

Tśi skice wó tśich zmakanjach

I.

W měsće wisachu plakaty. Holger Biege spiwa w Drježdźanach. Z Jurom smej se rozsuźiłej, koncert se woglědaś a pósłuchaś, pótakem smej stupiłej do kontakta z Holgerom a smy se dogronili za zmakanje z nim pó koncerśe. Nama kórty pósłaś, na to wěsće njejo myslił, pótakem som se ja starał wó zastup. Jo drje było za naju wobeju prědny raz, byś na takem koncerśe. Pśisamem dopołnje młody a pśewažnje žeńskecy publikum witašo kuždy titel z pśiklaskom a wołanim, pšawa zagóritosć jo nastała pla spiwow kaž »Wenn der Abend kommt« a pśedewšym pla »Sagte mal ein Dichter«. Holger w mócnem swětle reflektora za klawěrom na jawišću jo měł suwereny wustup. Pótom jo trało bejnje dłujko, ažo smy se zmakali, wón jo měł hyšći cyniś ze swójimi fanami. Šli smy do gósćeńca, głodny pó pśedstajenju jo Holger něco jědł. Dalokož se dopomnjeju, jo było grono wó wustupje, kenž jo se rowno wótměł, a wó Holgerowych zaśišćach, wó jogo dalšnych planach a koncertach. Spominali smy se našych študańskich lět w Barlinju z wjele zmakanjami, gaž běchmy gromaźe muziku słuchali, pón běchu to zwětšego Bartókowe smyckaŕske kwartety. Pózdźej jo Holger pón tež zjawnje gronił, až jo Béla Bartók jogo nejlubšy komponist. Njezjapki pśiźe młoda žeńska k našomu blidoju a se wopšaša našogo pśijaśela, lěc jo wón Holger Biege. Na to wótegroni pśigłosujucy a wóna jogo pšosašo wó awtogram. Śišyna. Pón jo gronił Holger se smjejucy Juroju, lěc njejo snaź tšochu zawistny? Juro jo to bźeze wótlěkanja pśiwdał a južo smy byli pla wócywidnje nimjerneje diskusije wó napśeśiwnosći tak pomjenjoneje u- a e-muziki. Teke salomoniske zwěsćenje, až pópšawem dajo jano dobru a špatnu muziku, to jo nam było jasne, se jano zdawa byś wótegrono, ga mamy we wobyma žanroma dobre a špatne twórby. Kaž juž cesćej jo Juro citował Maxa Regera, až se cesće swinje a wuměłce akle pó jich smjerśi, z tym pókazujucy na swójo žałosne połoženje (a teke na swóju naźeju). Rozdźěl pak jo był tež kradu na wócyma, Holger jo był wuspěšny a jo był tencas kšasnje žywy ze swójeju muziku a wót swójeje muziki, mjaztym až jo Juro musał za njogo njespokojece źěło wugbaś, ga jano wót komponowanja se njeby mógł žywiś. Chto by sebje mógał tencas mysliś, až wobej, pótom až stej kuždy na swójom pólu bytostne dojśpiłej, pśejěsno a pśisamem w samem starstwje wótejźotej?

W Dešnje jo zamrěła  Erika Janowa

Tužna powěsć jo se rozšyriła: krotko pó swójom 90. narodnem dnju jo zamrěła 12. awgusta 2022 zasłužbna ceptaŕka, spisowaśelka, pśestajaŕka, wudawaŕka a załožaŕka dešańskego domowniskego muzeja Erika Janowa. Pśiswójźbne su na nju dopominali w serbskima anonsoma w Nowem Casniku a Serbskich Nowinach. Horst Adam jo napisał w Nowem Casniku 25. awgusta cesne spominanje. Teke Ludowe nakładnistwo Domowina jo na nju spominało z inseratom, źož se groni, až jo ze »swójim źěłom statkowała na dobre rěcy a pismojstwa Serbow ...«. Jeje popjelnica jo se chowała 2. septembra na dešańskem kjarchobje.

Pśed źaseśimi lětami, k jeje 80. narodnemu dnju, jo nastał pśinosk za serbski rozgłos RBB. Wón jo se k jeje 90-śinam znowego wusćełał. Kak jo wón tegdy nastał? Wósobinski póznałej smej se z Eriku Janoweju pśez móju mamu, Katu Malinkowu, kenž jo w 1990-ych lětach zestajiła zběrku jeje basnjow za źiśi. Wobej stej se znałej juž z casa w Českej. Pioněrski duch Eriki Janoweje jo mě pśi tegdejšem zmakanju fasciněrował. Toś smej se z Eriku Janoweju pśed jeje cesnym narodnym dnjom w lěśe 2012 dłujko rozgranjałej a wóna jo mě wjele ze swójogo žywjenja wulicowała. Som była tež kazana na swěźeń 80. narodnego dnja a dopominam se derje, kak smy pód nawjedowanim Ingridy Nagloweje w gósćeńcu spiwali serbske štucki. Z tencasnym rozgłosowym pśinoskom comy spominaś na wjelgin zasłužbnu serbsku žeńsku.

Južo w januarje togo lěta jo mě dojśpiła tužna powěsć wó smjerśi japańskeje slawistki a dobreje pśijaśelki prof. dr. Keiko Mitani. Keiko Mitani njejo jano była pśijaśelka, ale teke procowaŕka za serbstwo. Južo w lěśe 1986 som ju póznała na mjazynarodnem ferialnem kursu słowjeńšćiny w Ljubljanje. A z togo casa smej byłej wusko zwězanej. Na swójich slěźeńskich drogowanjach do Europy jo była Keiko pśecej mój gósć a ja som teke měła tu wósebnu cesć, jej woglědaś w Japańskej na Tokio uniwersiśe a tam se wobźěliś na jadnom slawistiskem sympoziumje a teke pódawaś mały rěcny kurs dolnoserbšćiny za jeje studentow. A njejsom se mało źiwała, až pilne japańske studenty su mógali serbski rozměś, cytaś a zdźěla powědaś. To jo jim teke dr. Keiko Mitani do wutšoby połožyła.

Prof. dr. Keiko Mitani (1957–2022) Foto: Madlena Norberg

Dr. Mitani jo była pśipóznata slawistka w Japańskej a jo sobu nawjedowała slěźenje z wusměrjenim na rusku rěc a rěcy srjejźneje a pódzajtšneje Europy. Jeje wósobinske śěžyšćo jo była chorwatšćina, kótaruž bě- šo na uniwersiśe w Zagrebje w lětoma 1986–1988 studěrowała. Krotko za tym jo promowěrowała wó aspektowem systemje w chorwatšćinje. Pówołańske žywjenje jo zachopiła ako docentka na uniwersitoma Tsukuba a pózdźej Kyoto. Na drugej jo se habilitěrowała z temu: »Studije k strukturje a funkciji nominalnych frazow w rušćinje«. W lěśe 2005 jo se jej pósćił titel profesor a wót lěta 2013 jo statkowała na uniwersiśe w Tokio na instituśe za slawistiku. W lěśe 2011 jo publicěrowała »Zawjeźenje do słowjańskich rěcow« – klasikaŕ w japańskej slawistice. Dr. Mitani jo se wušej togo we wšakich funkcijach zaběrała z rozšyrjenim wědy wó słowjańskich rěcach a kulturach w Japańskej a jo z lubosću a sćerpnosću młodu generaciju slawistow wuwucowała a pódpěrowała. Cas žywjenja jo źěłała na pólu slawistiki a linguistiki a jo se pśez swóje publikacije wudobyła pśipóznate městno w japańskej slawistice. Do stawiznow sorabistiki pak jo se wóna zapisała ze swójim w lěśe 2003 wózjawjonym »Górnoserbsko-japańskim słownikom«. Z nim jo dokumentěrowała swóje serbske znaśa a teke zajmy. Wóna pak njejo jano powědała górnoserbski, ale teke dolnoserbski!

Před 125 lětami zemrě 7. smažnika 1897 serbski ewangelski duchowny, serbski basnik a spisowaćel Michał Domaška w Ketlicach a bu na tamnišim pohrjebnišću pochowany.

Arnošt Muka je Michała Domašku w nekrologu časopisa Maćicy Serbskeje 1898 wobšěrnje hódnoćił a chwalił. Mjez druhim wón pisaše: »Po dokonjanym prócy połnym zemskim dźěle spi wón wótcow spanje pod zelenej hórku w serbskim kraju na Ketličanskim pohrjebnišću. My pak z wutrobnej dźakownosću a z hłubokej želniwosću tež tu na njeho spominamy, spominamy na našeho horliweho serbskeho wótčinca, našeho njesprócniweho spisowarja, spěwarja a kěrlušerja Michała Domašku, z česću wusłuženeho duchowneho Nosaćičanskeje wosady, kiž je wot młodostnych lět našeho luda swěrny syn był, na jeho duchownym pozběhnjenju njewustawajcy dźěłał, wšitke jeho narodne prócowanja horliwje podpěrował a z luboznym słowom, z płódnym, žohnowanja bohatym pjerom a skutkom za naš serbski narod wustupujo, jón na modlerskej wutrobje nosył swoje žiwe dny.«

Pochad a wukubłanje

Michał Domaška narodźi so 23. nalětnika 1820 w Komorowje pola Rakec jako najmłódši mjez třomi synami jako dźěćo kublerja. 25. smažnika bu w Njeswačanskim Božim domje křćeny. W swojej ródnej wsy wosom lět we wjesnej šuli wuknješe. Jutry 1835 daštaj staršej jeho na gymnazij do Budyšina. Tu spřećeli so ze znatymi Serbami, wosebje z Jaroměrom Hendrichom Imišom (1819–1897). Wón běše mjez gymnaziastami, kotřiž su 1839 towarstwo Societas Slavica Budissinensis załožili. Tu pokazaštej so hižo zahe jeho wótčinski duch a narodne zmyslenje.

Před 150 lětami narodźi so 15. róžownika 1872 w Klukšu zasłužbny serbski wyši wučer, stawiznar, rěčewědnik a domi­znowědnik Měrćin Kral jako syn wučerja a kantora. Kralowy nan Handrij wučerješe najprjedy w Psowjach, na to w němskim Oderwitzu a potom w Ketlicach, hdźež běše Korla Awgust Kocor wučer a kantor. Jeho młódši bratr Jan bě wot lěta­ 1920 wyši šulski radźićel w Budyšinje. Jeho wuj Michał Awgust Kral (1836–1905) běše znaty wučer, spisowaćel a ilustrator, kotryž je dlěje hač štyri lětdźesatki spomóžnje w Sokolcy (Soculahora) pola Budyšina za swój serbski lud skutkował.

Jako syrota k wujej

Měrćin Kral nazhoni hižo jako dźěćo woporniwosć wučerskeho powołanja přez swojeho nana, kiž dyrbješe sčasami na 200 šulerjow wuwučować a k tomu tež słužbu w cyrkwi kaž při pohrjebach abo wěrowanjach wukonjeć. Hakle dźewjeć lět bě Měrćin, jeho bratr Jan bě hakle pjeć, jako zemrěchu 1891 krótko za sobu mać, dorosćeny bratr a nan. Wuj Michał Kral w Sokolcy přewza zastaranje syrotow. Měrćina da na wustaw do syrotownje w Drježdźanach, hdźež někotre lěta přebywaše. Hdyž běštaj hólcaj wotpowědnu starobu docpěłoj, da wuj wobeju wukubłać na wučerjow na Budyskim Krajnostawskim wučerskim seminarje, štož běše za njeho z dosć wysokimi pjenježnymi woporami zwjazane. Měrćin so tam wot lěta 1886 do 1892 wukubła a tež dopokaza, zo njeje lěta do toho w Drježdźanach swoju serbsku rěč zanje­chał a njeje serbsku wutrobu zhubił. Jemu kaž tež jeho bratrej Janej běše wuj Michał přikład jako dobry wučer, skromny čłowjek, slědźer přirody a stawiznow kaž tež spisar serbskich powědančkow.

Składnostnje 45. posmjertnin Wilibalda von Schulenburga (1847–1934) – molerja, spisowaćela, ludowědnika a němskeho přećela Serbow, pisaše Pawoł Nedo w Předźenaku 1979: »Serbski lud měješe we wšěch dobach swojich struchłych stawiznow tež jednotliwych přećelow ze srjedź knježacych klasow němskeho ludu, wurjadnje sprawnych a humanistisce zmyslenych ludźi, kotřiž so za nas zajimowachu a nam po swojich mocach pomhachu. My sej tutych jednotliwcow a jich skutkowanje wysoko wažimy.« A tajki běše Schulenburg, kiž je so před 175 lětami narodźił.

Pochad

Schulenburg pochadźeše ze stareje zemjanskeje a oficěrskeje swójby a načolnika Krajneho lěsnistwa w Braniborskej. W Berlinje wopyta gymnazij a po abiturje nastupi, mějo so po tradiciji, tež oficěrsku karjeru. W Němsko-francoskej wójnje 1870/1871 bu ćežko zranjeny a zhubi lěwu ruku. Tutoho zbrašenja dla njemóžeše we wójsku wostać a nahladne městno we wokolinje kejžora, kotrež jemu poskićichu, wotpokaza. Chcyše swobodny wostać a so ludowědźe a wuměłskemu molerstwu wěnować, za kotrež bě so přeco hižo zajimował. W lěće 1870 poby krótki čas w Błótach a 1876 přesydli so potom na dlěši studijny přebytk do Bórkowow, kiž traješe wjac hač tři lěta. W Kuparskich Bórkowach bydleše pola rybaka a małoratarja Badaraka. Do jeho stwički so tež w pozdźišim žiwjenju přeco zaso nawróći. Tam nawukny delnjoserbsku rěč tak derje, zo mějachu ludźo jeho samo za rodźeneho Serba a jeho bórze po hospodarju Badarakojc molaŕ mjenowachu.