Před połsta lětami, 16. junija 1971, zemrě w chorowni w Drježdźanach 44lětny dr. phil. Jurij Młynk, serbski literarny wědomostnik, hibićiwy kulturny organizator, basnik a bibliograf. Młynk narodźi so jako syn skałarja a chěžkarja 13. apryla 1927 w Šunowje. Jako běchu němscy fašisća runje na móc přišli, zastupi wón do tehdyšeje ludoweje šule w ródnej wsy. Po wopyće wobchodneje šule w Kamjencu a wot lěta 1943 na njej jako překupc přistajeny, dyrbješe 1944 jako sydomnaćelětny pachoł hišće do wojakow.

Jako jedyn z prěnich serbskich nowowučerjow bu w lěće 1945 we Worklecach zasadźeny. Na spočatk januara 1946 załoženym Serbskim wučerskim wustawje w Radworju, kotrehož direktor běše Michał Nawka, wopyta dwuměsačny kurs wukubłanja na wučerja. Bórze po tym wučeše w Ralbicach, hdźež běše tež hnydom direktor šule.

Dr. Jurij Młynk (1927–1971) Foto: archiw LND

Za studij a po nim trjebachu za šulsku wučbu wotpowědny serbskorěčny material. Wo tym pisaše Jan Suchi (1922–1983) ze Sulšec, něhdyši šulski towarš Młynka, w knize »Wučerjo prěnich lět«: »Z Młynkom běchmoj so na hotoweju hońtwjerjow za serbsku literaturu wuwiłoj. Nic zo bychmoj jeno pjelniłoj knižny kamor, ale zo bychmoj so zeznajomiłoj ze serbskim pismowstwom a z toho dźěćom a dorosćenym powědałoj. Požadane běchu zwjazki Zejlerja a Ćišinskeho, Radyserba-Wjele, Časopis Maćicy Serbskeje, Krajana, Protyki a dźiwadłowe hry. Najspomóžniši fundus nadeńdźechmoj w nowym sydle Domowiny na Sukelnskej, hdźež Arnošt Simon po Łužicomaj hromadźe zwožene zbytki serbskeje literatury rjadowaše, składy stražowaše a zajimcam na předań poskićeše.«

K 75. posmjertnym narodninam tworjaceje wuměłče Boženy Naw­ka-Kunysz (1946–2000)

Jubileje su dobra składnosć spominać na wusahowace wosobiny, kotrež njejsu hižo mjez nami. Přez swoje žiwjenske dźěło su zawostajili kedźbyhódne slědy, kiž njeměli so z našeho wědomja pozhubić a so tež młódšim generacijam spřistupnić. K nim słuša bjezdwěla serbsko-pólska tworjaca wuměłča Božena Nawka-Kunysz.

Biografiske

Božena Nawkec narodźi so 20. junija 1946 w Radworju jako prěnje dźěćo Antona Nawki (1913–1998) a jeho mandźelskeje Heleny Nawcyneje (1917–2010) rodźeneje Juraszek. Jeje mać běše po pochadźe Pólka. Staršej běštaj so srjedź 1930tych lět w Berlinje zeznałoj, hdźež studowaše Anton Nawka wot 1933 žurnalizm, stawizny a ekonomiju. Prěnje tři lěta swojeho žiwjenja wotrosće Božena w Poznanju, dokal běše so młoda swójba dalšeho studija nana dla mjez 1946 a 1949 přesydliła. W tutym času přidružichu so swójbje dalšej dźěsći Milena (1947–2008) a Tomasz (*1949). Někotre lěta pozdźišo narodźi so hišće syn Stefan (*1953). Po nawróće do Łužicy a zasydlenju w Budyšinje, hdźež skutkowaše Anton Nawka spočatnje jako wučer na Serbskej wyšej šuli a jako docent na Serbskim wučerskim wustawje – prjedy hač so politiskich přičin dla z wučerskeje słužby njewuwjaza –, nastupi Božena Nawka-Kunysz šulske wukubłanje na serbskich kubłanišćach. Hižo za šulski čas horješe so za wuměłstwo, molowaše a skicěrowaše, hdźežkuli bě jej to móžno, a wopytowaše wšelake molerske kružki. Hižo zahe pokazowaše so jeje wulka nadarjenosć. W pozdźišim interviewje naspomni, zo je hižo srjedź šulskeje wučby husto na swoje zešiwki rysowała1. Jeje nachilnosć k tworjacemu wuměłstwu njezadźiwa, wšako skićeše jej jeje staršiski dom wonu muzisku atmosferu, kotraž polěkowaše wuwiću jeje talenta a pozbudźowaše Boženu Nawka-Kunysz tež powołansce do tutoho směra kročić. Wobaj, nan a mać, staj w swojim wólnym času přewšo rady rysowałoj. Hižo jeje mać je so z myslu nosyła so z wuměłču stać, štož jej pak wšelakich přičin dla móžno njebě. W lěće 1965 złoži Božena Nawka-Kunysz maturu na Serbskej rozšěrjenej wyšej šuli w Małym Wjelkowje. Po maturje požada so wona na Lipšćanskej Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo, hdźež chcyše so na polu grafiki, ilustracije a knižneho wuhotowanja wukubłać dać. K tomu pak politiskich přičin dla njedóńdźe. Tak nastupi w samsnym lěće 1965 studij na Krakowskej Akademiji tworjaceho wuměłstwa (Akademia Sztuk Piȩknych im. Jana Matejki w Krakowie). Sta so ze studentku na jeje wotnožce w Katowicach, na kotrejž wuwučowaše so grafika a nałožowana grafika. Wróćo zhladujo praji Božena Nawka-Kunysz: »... mějach zbožo, smědźach so do Pólskeje na studij podać.«2 Hižo přez staršiski dom zezna so wona z aktualnej politiskej a kulturnej situaciju w susodnym kraju, tak tež přez pólske časopisy, kaž běchu to »Panorama« a »Przekrój« (Přehlad).3 Wone běchu swojim čitarjam kaž wokno přez železny zawěšk do zapadneho swěta a wozjewichu přinoški wo načasnych wuměłcach a wuměłskich prudach na zapadźe, wo čimž so w tehdomnišej NDR lědma něšto wozjewješe. Prawdźepodobnje je so přiwzaće młodeje Serbowki na ASP z pomocu přećela Serbow, spisowaćela, publicista, literarneho wědomostnika a wuběrneho znajerja němskeje a serbskeje literatury Wilhelma Szewczyka (1916–1991) poradźiło. Szcewczyk haješe wuske zwiski k serbskim spisowaćelam a publicistam a přebywaše často tež w duchownje liberalnym a wuměłstwu přichilenym Nawkec domje w Budyšinje. Nimo toho měješe Szewczyk jako čłon Pólskeje zjednoćeneje dźěłaćerskeje strony PZPR a zapósłanc sejma Ludoweje republiki Pólskeje wotpowědny politiski wliw. Na Katowickim kubłanišću absolwowaše Božena Nawka-Kunysz najprjedy wukubłanje w zakładnym studiju w molerstwje, grafice, w rysowanju a w pismje kaž tež na polu rězbarstwa. W běhu studija specializowaše so na swobodnu a nałožowanu grafiku. Jeje wučerjej běštaj tu prof. Andrzej Pietsch (1932–2010) na polu grafiki a litografije a prof. Gerard Labus (1934–1988) we wobłuku nałožowaneje grafiki. Wobaj běštaj tohorunja absolwentaj Krakowskeje ASP. Wosebje twórby Andrzeja Pietscha, kotryž wěnowaše so primarnje raděrowance a křidowemu ćišćej, zawostajichu widźomny stilistiski wliw na tworjenje Boženy Nawka-Kunysz. Předewšěm pak wotbłyšćuja so w jeje pozdźišim tworjenju elementy rukopisa Jaceka Gaja (1938–2021), wuznamneho Krakowskeho ilustratora a grafikarja, kotryž nawjedowaše na kubłanišću tehdom dźěłarnju za rysowanje. Diplom złoži Božena Nawka-Kunysz 1972 na polu swobodneje grafiki z rjadom litografijow. We wobłuku nałožowaneje grafiki je za swoje zakónčace dźěło kompletnu seriju produktow za kosmetisku firmu wuwiła. Mjeztym bě so 1971 na architekta Janusza Kunysza (*1942) wudała a jimaj narodźi so jeju syn Marek (*1971). Wotnětka bydleše ze swójbu w Katowicach, hdźež skićachu so wuměłči mnoho kulturnych móžnosćow we wokolinje ideologisce a kulturnopolitisce wotewrjenišeje atmosfery hač znaješe to ze swojeje domizny kaž tež kontakty do awantgardistisce zmysleneje wuměłskeje sceny Katowic a Krakowa. K swětowotewrjenosći a k zaznaću načasneho wuměłstwa přinošowachu bjezdwěla tež Mjezynarodne bienale grafiki – z lěta 1992 wuhotowane jako trienale –, kotrež so wot 1966 w Krakowje organizowachu. Tam wustajowachu wusahowacy grafikarjo z cyłeho swěta. Móžnosće njewobmjezowaneho pućowanja poboku swojeho mandźelskeho do njesocialistiskich krajow kaž do Italskeje, Šwicarskeje, Rakuskeje, Francoskeje abo do Zapadneho Berlina wužiwaštaj mandźelskaj zaměrnje za zeznaće muzejow a galerijow kaž tež swětoweho kulturneho herbstwa.

Jako krótko po přewróće na teologiskej fakulće Lipšćanskeje uniwersity ze studijom započach, słyšach, zo maja na spřećelenej instituciji, na teologiskim seminarje, wosebiteho docenta. Wón da swojim studentam prěnich semestrow stajnje nadawk, małe domjace dźěło wo swojich ródnych městach resp. wsach napisać, wo jich přirodnych wobstejnosćach, jich połoženju, wobydlerjach a předewšěm: wo jich stawiznach. To zdaše so tež mi powabne a putace. Dokelž sej našej instituciji mjez sobu wopyty wučbnych zarjadowanjow připóznawaštej, podach so na seminar, ale přińdźech přepozdźe. Docent bě hižo dale ćahnył, wostała bě legenda wo jeho bohatych idejach, jeho wědźe, wosebje pak wo jeho krutosći. Jeho mjeno bě Karlheinz Blaschke. W přichodnym času běše husto składnosć, so z nim zetkać, wosebje w literaturje: Nimale kóžde standardne dźěło NDR k sakskim stawiznam bě z jeho mjenom zwjazane. A po přewróće přiběrace publikacije k Sakskej mějachu jeho jako awtora abo referencu.

Prof. dr. Karlheinz Blaschke (1927–2020) Foto: www.isgv.de

1927 w čěskej Krásnej Lípje rodźeny Blaschke běše wot 1969 na teologiskim seminarje Ewangelsko-lutherskeje krajneje cyrkwje Sakskeje docent za cyrkwinske stawizny. Historikar a archiwar bu pola Rudolfa Kötzschkeho promowany a dźěłaše wjele lět w Sakskim hłownym statnym archiwje. Byrnjež 1962 w Lipsku habilitowany, njedósta Blaschke dowolnosć wuwučować a tak přińdźe kónc 1960tych lět na teologiski seminar. Kaž naspomnjene wopušći jón po wjace hač 20 lětach jako docent a přewza wučbny stoł za sakske krajne stawizny na Drježdźanskej uniwersiće, w starobje, hdyž so druzy na wuměnk podadźa. Zo jeho tam powołachu, běše wjace hač jenož pospyt wotrunanja za někoho, kiž bě w NDRskim systemje njeprawdu nazhonił. Běše to připóznaće za to, štož do toho zdokonjał bě, a zdobom předpłatk za to, štož hišće zdokonjeć měješe.

(19.11.1933–18.2.2021)

Nekrolog pisaś za Pětša Janaša njejo pśeliš śěžko, jo jano notnje, jogo žywjeńske statki nalicyś, a južo su někotare boki połne. Staram se wó to, to nejwažnjejše wufiltrowaś.

Pětš Janaš jo se naroźił 1933 w Chóśebuzu, źiśecy cas jo był cas wójny a nan jo wóstał we njej. Wótrosł jo mały Pětš pla stareju starjejšeju maminego boka w srjejźnej Łužycy, w Hórnikecach, a lěśojski cas pśebywa pla stareju starjejšeju nanowego boka w Krosnje nad Odru. Pó naraźenju tamnego fararja Zyguša slědujo wucba na Serbskem gymnaziumje w Budyšynje, což wóznamjenijo nawuknjenje górnoserbskeje rěcy a prědne zmakanje z Fridom Mětškom, direktorom gymnaziuma, kenž jo dejał hyšći měś wjeliki wliw na žywjeńske rozsudy Pětša Janaša. Rownocasnje jogo wuwucujotej Michał Nawka a Jurij Wjela, pśisłušnika serbskeje inteligence stareje šule, což wopśimjejo kubłanje k serbskemu patriotizmoju! Teke I. serbska kulturna brigada, źož jo grał trompetu, jo lubosć k serbstwu zmócniła. Tak rosćo młody Janaš ako wótnabocnik nutś do serbskego žywjenja.

Pó naraźenju Mětška pódajo se na studij do Lipska, a to nic sorabistiki, ale germanistiki. Mětšk běšo měnjenja, až w sorabistice dajo pśemało literarnych wědomnostnikow. Janaš jo był pósłušny, jo ga literaturu a lyriku južo wót źiśetstwa lubował. Za pózdźejše zaběranje ze serbskeju literaturu jo było toś to zakładne wukubłanje wjelgin wužytne.

Loni kónc lěta je w starobje 81 lět zemrěła serbska dźiwadźelnica a režiserka Hanka Mikanowa. Zhoniwši wo jeje smjerće so zrudźich, přetož znajach Hanku Mikanowu wjele, wjele lět, a stajnje hdyž so poslednje lěta něhdźe zetkachmoj, běchu to zwjeselace wokomiki. Radowachmoj so zetkanja a bjesadowachmoj wo tym abo tamnym.

Zeznał sym Hanku Mikanowu, hdyž započa 1973 skutkować jako režiserka Serbskeho pioněrskeho dźiwadła. Běch tam, wosomlětny, runje swoju prěnju rólu hrał, jako wona wužadowacy nadawk přewza, z nami šulerjemi dźiwadłowe hry nazwučować. Prěnja hra, kotruž inscenowaše, bě »Dr. Bolito a bandića«. Mje wobsadźi z rólu jednoho z třoch banditow, za čož běch jej jara dźakowny, wšako mějach tehdy hrać njedušnika so wě za zboha naročniše dyžli hrać dušneho. Proby a předstajenja na wjesnych žurlach po wšej serbskej Hornjej Łužicy, nimale 30 króć smy inscenaciju hrali, běchu za mje wulkotne dožiwjenje. Z radosću a z njesměrnej sćerpnosću je Hanka Mikanowa z nami dźěłała, w nas budźiła lubosć k dźiwadłu – lubosć, kotruž sama wot dźěćatstwa sem we sebi nošeše.

Tež wona běše hižo jako holčka a pozdźišo na šuli dźiwadło hrała a chcyše so rady z dźiwadźelnicu stać. Po šuli pak so rozsudźi studować wučerstwo. Najskerje je tehdy wuknyła dźěći zahorić, přetož to je zawěrno móhła. Tola wučerske powołanje njebě za nju dopjelnjenje, přeće, na jewišću stać, bě sylniše. 1960 bu přiwzata do dorostoweho studija Serbskeho ludoweho dźiwadła a hraješe po tym w Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle njesnadnu ličbu rólow a wjedźeše tež režiju.

▶ Dolnoserbska platforma online

Platforma Źěłanišća za serbske kubłańske wuwijanje Chóśebuz »ABC Sorbisch/Wendisch« jo wót kóńca januara online. Wóna jo myslona za wucabnikow a wucabnice a wopśimujo wucbny material za serbšćinu ako źěłowe łopjena, pokazki za wucabnikow, rěcne pomocy a terminologije, awdijoteksty, graśa a didaktiski material za gódnośenje wugbaśow. Ministaŕstwo za kubłanje, młoźinu a sport a Statny šulski amt Chóśebuz stej na projekśe wobźělonej byłej.

▶ Němska prozowa zběrka

Loni wuńdźe w Lipšćanskim nakładnistwje poetenladen prozowa zběrka »Doppelte Lebensführung«, wudata wot Kathriny Jira a Jörga Schiekeho, w kotrejž so zastupjeni awtorojo wobsahowje z pisanjom jako wobstajnym dźěłom rozestaja. W njej z tekstom zastupjeny je tež serbski spisowaćel a publicist Benedikt Dyrlich.

▶ Wupisanje kompozitoriskeho wubědźowanja »Kocor 2.0«

Towaršnosć za spěchowanje SLA pyta serbskich twórcow hudźby, kotřiž stworja runja Korli Awgutej Kocorej (1822–1904) nowu klasisku abo modernu hudźbu na teksty basnika Handrija Zejlerja (1804–1872). Wot wuměłskeho spěwa hač k serbskemu rapej je wšitko witane. Zajimcy njech sej twórbu Handrija Zejlerja wupytaja, ju rytmisce a harmonisce wobdźěłaja a noty napisaja. Zestawu za hudźbnikow – za chór a/abo solista, za kapału a/abo orchester – móža sami postajić. Wudźěłki »Kocor 2.0« maja so hač do 30.08.2021 pola Towaršnosće za spěchowanje Serbskeho ludoweho ansambla wotedać. Najlěpše twórby so mytuja a na wosebitym koncerće w jubilejnym lěće Kocora a Zejlerja předstaja.

Za někotre dny bych jemu k 85ćinam gratulowała, nětko zwostanje nam jenož dźakowne spominanje na swěrneho słowakskeho přećela a njesprócniweho spěchowarja serbskeje literatury a kultury. Šesteho februara je Peter Čačko w Bratislavje zemrěł.

Čitarjo Serbskich Nowin znaja jeho mjeno z prawidłownych rozprawow wo politiskich a kulturnych podawkach w Bratislavje, wosobinsce znaty pak je wón nam we Łužicy hižo dlěje hač poł lětstotka.

Po zakónčenju wysokošulskeho studija słowakšćiny a srjedźowěkowskeje łaćonšćiny přeńdźe 18. apryla 1936 we wuchodosłowakskim Vranovje narodźeny Peter Čačko bórze do nakładnistwa Mladé letá. Při wuhotowanju wustajeńcy Ludoweho nakładnistwa Domowina w Bratislavje so tam spočatk 1960tych lět prěni raz ze Serbami zetka a bórze po tym so na wopyće we Łužicy do serbskeje rěče, literatury a kultury zahlada. Tuta lubosć jeho čas žiwjenja pušćiła njeje.

Ze wšeho spočatka jeho wjac hač 30lětneho skutkowanja jako redaktor a za eksport zamołwity nawjedowacy redaktor bě jemu zhromadne dźěło ze serbskim nakładnistwom wosebita naležnosć. Serbskim dźěćom wobradźi to wjac hač 50 titulow, někotre kaž »Časnik« abo »Na wsy« w šěsć nakładach. Štó drje njemóže so dopomnić na pisane papjercowe knižki, z kotrymiž so tež rjenje hrajkaše a twarješe? Kak hewak drje by LND móhło papjercowe knižki wudawać w času, hdyž dóstawaše papjeru za ćišć jenož přidźělenu? Wjacore generacije su so w běhu lět z dźěłami znatych słowakskich awtorkow a awtorow, kaž běchu to Maša Haľamová, Ľudmila Podjavorinská a Rudo Moric, zeznajomili. Słowakskim dźěćom posrědkowachu so mjez druhim dźěła kaž »Krabat« Měrćina Nowaka-Njechorńskeho, »Łučlany Pětr«, »Klinkotata lipka« a w rjedźe »Bajka« wot Bena Budarja, Jurja Kocha, Kita Lorenca, Benedikta Dyrlicha, Angele Stachoweje a dalšich znowa powědane serbske bajki. Wjetšinu z nich je Peter Čačko přełožił, nic wšak jenož te.

Mnohich – nic jenož rěčespytnikow – fascinuje, zo noša Serbja dwě mjenje: němske a serbske. Nimale emblematisce steji za to w swěće slawistiki a sorabistiki mjeno prof. dr. Schustera-Šewca, kotryž je 10. februara 2021, krótko po swojich 94. narodninach, na prawdu Božu wotešoł. Na jeho dźěła storči kóždy, kiž chce so wobšěrnišo ze serbšćinu zaběrać. 2014 ćišćana bibliografija jeho publikacijow mjez 1947 a 2013 wopřijima 511 pozicijow, w minjenych lětach je so hišće horstka nastawkow přidružiła.

Z wědomostnej karjeru drje njeje nichtó ličił, jako narodźi so 8. februara 1927 Šewcecom w Poršicach syn. Nan Ernst bě ćěsla a skałar a dźěłaše po swjatoku hromadźe z mandźelskej Johannu, rodź. Marćinkec, na pólku, zo by swójbu zežiwił. Serbšćina bě w ródnej wsy Hinca Šewca tehdy wobchadna rěč, młodźina pak mjez sobu zwjetša hižo němcowaše. Prěnje šulske lěta Šewca padnychu do časa, jako přewzachu po wšej Němskej nacionalsocialisća móc. W šuli drje bě wučer Erich Krawc šulerjam spočatnje tež do čitanki Kwětki pokuknyć dał, štož pak so bórze zakaza. Serbsce čitać a pisać Šewc w šuli tuž njenawukny. Wo druhim wučerju-kantoru pisa Šewc w swojich dopomnjenkach (Wučerjo prěnich lět, zest. Jurij Wowčer, Budyšin 1984, s. 13–26): »Naš ›serbski‹ kantor powědaše nam za to w hodźinach stawiznow, zo su tak mjenowani ›słowjanscy‹ Serbja dawno hižo Łužicu wopušćili a zo su tu wostali jenož ›Wendojo‹ z někajkej k ničemu wušnej, starej skepsanej rěču, kotruž mamy sej po přikazu wyšnosće a tež w swojim wosobinskim zajimje nanajspěšnišo wotwučić.«