×

Kedźbu!

JUser: :_load: Fehler beim Laden des Benutzers mit der ID: 1443

Na pohrjebnišću w Małej Nydeji na kromje Wojerec bu 10. žnjenca prěni profesionalny serbski dudak Korla Tilich pochowany, kotryž bě 33 lět wuběrny instrumentalist a solist Serbskeho ludoweho ansambla. Wón zemrě 15. julija w 83. žiwjenskim lěće. Zasłužbny serbski herc narodźi so 1. nalětnika 1936 w Spalach do dźěłaćerskeje swójby. Jeho mać Hana Tilichowa bě pozdźišo jara znata a wulce česćena serbska ludowa wuměłča, jejkadebjerka a wušiwarka. Ota Garten sportretowa ju we wulkej wolijowej mólbje, kotraž wisa w Budyskim Serbskim muzeju. Jeho nan bě železnicar a wjele razow wuznamjenjeny plahowar pjerizny. Wón pochadźeše z lěta 1931 wotbagrowaneje wsy Bukojny, něhdy wosrjedź nětčišeho Hórnikečanskeho jězora pola Wulkich Ždźar ležaceje. W samsnej swójbje narodźi so tež dźěd bywšeho sakskeho ministerskeho prezidenta Stanisława Tilicha.

Korla Tilich Foto: Maćij BulankKorla Tilich nawukny powołanje twarskeho zamkarja, při čimž horješe so jara za hudźbu. Młodźenc je zahoriće piskał w Jurja Njekelowej Kulowskej kapale. Po zakónčenju wučby bu w SLA přistajeny a studowaše na Drježdźanskej wysokej šuli za hudźbu. Wukubła so tam na klarineće, trubce, pozawnje a na huslach. W orchestrje SLA je hłownje na klarineće a bórze tež na dudach hrał. Jeho foto jako serbski herc widźachmy dobre 30 lět na plakatach a programowych zešiwkach SLA, tak bě wón sobu symbol serbskeho powołanskeho ansambla. Z nim poda so na turneje po mnohich europskich, aziskich a sewjeroafriskich krajach a je tamniši publikum ze swojimi solemi na klarineće a na měchawce (dudach) zawjeselił. Jara zrudźace bě tuž za njeho, jako dyrbješe 1993 w SLA, na swojim jeničkim dźěłowym městnje, dźěłać přestać. »Za mnje njebě to lochko, hdyž dyrbjach po 33 lětach 1993 naraz w SLA přestać a so do předrenty podać, dokelž trjebachu dźěłowe městna za čłonow orchestra NSLDź.«

Tilich bě sej kmanosće hraća na dudach pola pólskich a čěskich dudakow přiswojił, pozdźišo tež twar tutoho staroserbskeho instrumenta. Jeho zamkarska rjemjeslniska wušiknosć jemu při tym jara pomhaše. Zarjadowa sej doma w Małej Nydeji dźěłarnju, w kotrejž wosebje rady dudowu měchawu twarješe a ju ze serbskim lipowym łopješkom a z běłymaj swinjacymaj torhakomaj pyšeše. Njeboćički je wjace hač 30 serbskich dudow zhotowił a hišće wjace wuporjedźił.

Ponowjeny narowny kamjeń molerja Horsta Šlosarja na Strěžinskim kěrchowje Foto: Heiko PfriemDnja 23. septembra wotmě so na kěrchowje w Drježdźanach-Strěžinje (Striesen) swjatočnosć při wobnowjenym rowje serbskeho molerja Horsta Šlosarja (1903–1964) składnostnje jeho 116. narodnin. W přitomnosći potomnikow a přećelow měješe Jurij Łušćanski wopomnjensku narěč. Hódnoćeše wuměłca za stilistisku, tematisku a technisku wariabelnosć jeho wašnja molerstwa a jako čłona Koła serbskich wuměłcow a nošerja Myta Ćišinskeho. Šlosar bě mišterski šuler Otta Dixa, na kotrehož Nowu wěcownosć předewšěm w swojich portretach a předstajenjach cirkusa nawjazowaše. Jeho krajinowe mólby sahaja wot naturalistisko-realistisce skutkowacych mólbow industrijoweje krajiny wokoło Čorneje Pumpy hač k wuhladej z woknom Drježdźanskeho ateljeja do nimale impresionistiskeje nazymskeje krajiny. Połne barbow su jeho naturalistiske ćišna z burskimi kwěćelemi w keramikowych karanach. Z wulkim angažementom předstaješe Serbow při »natwarje noweho swěta« po wójnje, štož so tež w jeho nasćěnowych wobrazach z wosebitej ikonografiju špiheluje, kotrež pokazuja nimo měra (hołbje) a přećelstwa ludow (afriski hudźbnik) tež ratarjow, dźěłaćerjow a inteligencu w serbskej drasće hač k brašce. Tule je sej prawdźepodobnje mexiskich muralistow a Diega Riveru za přikład brał. W swojich scenach ze serbskeho ludoweho žiwjenja a w napohladach łužiskich krajinow špiheluje Šlosar najbóle mnohostronsce powójnsku dobu w serbskej kulturje. Wuznam Šlosarja hódnoćeše tež wuměłstwowy stawiznar Max Kober w swojej knize »Die Kunst der frühen Jahre 1945–1949« ze slědowacymi słowami: »Poměrnje swójske wuwiće měješe serbske wuměłstwo. Nimo Měrćina Nowaka-Njechorńskeho, kotryž z tradicije ludoweho wuměłstwa a druhich słowjanskich ludow čerpaše, ma so wot Otta Dixa wobwliwowany Horst Šlosar mjenować.«

BETINA KAUNOWA

Wobrazy krajiny su najwšelakoriše. Wotwisne wot počasa, lěta nastaća, wosoby, kotraž je rysowaše. Runje tak rozdźělna je rěč. Hač rěč jednotliwca, krajiny, naroda. Kóždy wužiwa ju na swoje wašnje, sadźa nuansy wotpowědnje swojemu začuwanju. Ale rěč tež zwjazuje, wotkrywa paralele, wobohaća so mjez sobu.

Pjatk 23. awgusta 2019 na pózdnim popołdnju sćěhowachu někotři na rěči a wobrazach zajimowani přeprošenje Budyskeho Serbskeho muzeja na čitanje ze słowjenskej awtorku Anju Golob a serbskej awtorku Lubinu Hajduk-Veljkovićowej. Wobě stej zastupjenej z basnjemi a tekstami w katalogu k třikrajowemu projektej »Wobrazy krajiny. Podobe pokrajine. Bilder einer Landschaft«. Moderaciju přewza Dušan Hajduk-Veljković. Kombinacija tutych třoch wosobow wopokaza so jako nimoměry wurjadna, mjez sobu so wudospołnjaca a wobohaćaca a publikum runje tak zahorjaca kaž zabawjaca.

Anja Golob, rodźena 1976, je basnica, spisowaćelka a přełožowarka. Wona studowaše filozofiju a přirunowace literarne wědomosće w Ljubljanje. Wona přednjese na zarjadowanju swoje basnje zdźěla słowjensce, zwjetša němsce. Jeje čitanju slědować bě jónkrótne dožiwjenje. Nimale kaž w transy přednjese swoje teksty, zanurjena do nich a jich kuzła a tak za připosłuchacych runočasnje zwuk a zmysł wožiwjejo. Jej poradźi so melodiju a rytmiskosć tekstow wurjadnje zwobraznić, wot stakata doraznych wjeršow hač k žortno-ironiskim metafram. Zdobom wjedźe připosłucharjow do hłubokich přemyslowanjow wo wobsahach. Tak zastanje jeje lyriske ja we wokomiku, w kotrymž je hišće wšitko móžno a směr wuwića wotewrjeny, w kotrymž »wšo wisa na ćeńkej nitce móžnosće koincidency« (še – noch – hišće) abo praša so za tym wčera na rozdźěl wot dźensa a raznymi změnami, kotrež so stanu abo za kotrež so rozsudźiš a w kotrychž steji to wčera pódla toho dźensa so njeznajo: »Dortgestern und Heutehier stehen nebeneinander, zwei Fremde in einer Schlange am Flughafen, die warten« (Gestern war alles schöner). Jeje němske basnje su episke. Powědaja wo pospytach, přez dźěło přemyslowanja wo swójskich hłubinach wobeńć (»Doch bevor uns alles Stück für Stück verschlingt, arbeiten wir.«, Wenn die dicke Dame singt) hač k redukowanju na to, štož woprawdźe za žiwjenje trjebaš (Was ich brauche). Wotkrywa a staja do prašenja naše wšědnosće a strachi a pokazuje na nimale wostrózbnjace wašnje na nuznosć čłowjeskeje bliskosće a zo njeje to, štož trjebamy, wjele a tola wšo.

 

 

Jako sylnu a zmužitu žonu, kotraž so ze zahoritosću za swoje přeswědčenje angažowaše, jako wěriwu křesćanku a jako humanistku, kotraž měješe wulku česćownosć před ludźimi, hódnoćichu rěčnicy swjatočneho spominanja 6. awgusta w Radworju dr. Marju Grólmusec (1896–1944). Grólmusec wotrosće w Lipsku, sta so z wučerku a publicistku, rozestaješe so z rólu žony w politice a demokratiji, angažowaše so sama we wšelakich politiskich stronach a zaběraše so z dźěłarnistwami. 1933 zaćahny do lětnjeje wile staršeju w Radworju a zasadźowaše so wottam za antifašistiske spjećowanja. Po denunciaciji bu 1934 wot gestapo zajata a k šěsć lětam w chłostarni zasudźena, po kotrychž přewjezechu ju do koncentraciskeho lěhwa w Ravensbrücku. Tam 1944 zahiny.

Wuchodosakska wotnožka Němskeho zwjazka dźěłarnistwow DGB ze swojej jednaćelku Danu Dubil bě składnostnje 75. posmjertnin Marje Grólmusec spominanje nastorčiła. Na smjertnym dnju Grólmusec přeprosy do Radworja a 22. awgusta na dalše zarjadowanje do Budyskeho Serbskeho muzeja.

W Radworju zetkachu so zastupnicy sobuzarjadowacych gmejny Radwor, Maćicy Serbskeje, Žónskeje iniciatiwy Budyšin, Domowiny, Budyskeje SPD, Serbskeho instituta kaž tež Budyska społnomócnjena za runostajenje a dalši na Radworskim kěrchowje. Dawid Wowčer spominanje na pozawnje zahaji a wobrubi. Farar Beno Jakubaš poda mysle wo křesćance Grólmusec a zwurazni zdobom, zo bě jemu přistup ke Grólmusec dołho přez jeje předstajenje jako komunistka zašlahany. Poćahujo so mjez druhim na jeje listy z jatby a na rozprawy sobujatych w Ravensbrücku pokaza na to, kak je so Grólmusec za čłowjeskosć a za swojich sobučłowjekow zasadźiła. Nyšpor při pomniku zakónči so z modlitwu a kěrlušom.

K předstajenju »Podlěća« w Michałskej cyrkwi citowachu SN superintendenta Jana Malinka ze słowami: »Tele předstajenje oratorija je wjeršk dnja, měsaca a cyłeho lěta.« A publikum bě runje tak zahorjeny. Hłownje drje měrješe so to na wukon chóra 1. serbskeje kulturneje brigady pod dirigentom Friedemannom Böhmu. Zo wu­padnyštej muskej chóraj, bě zawěsće dołžene tola hišće jara młodym hłosam a njezměni ničo na cyłkownje dobrym přednošku šulerjow. Trochu hinak je to nastupajo solistiske wu­kony, kotrež nje­běchu přeco jenak přeswědčace a wuwažene. Po­dobnje přitrjechi to za orchester, předewšěm skupinu blachowych dujerjow. Koncert zahaji so, kaž je mjeztym tradicija, ze »Stwórba Boža«, kotrež wšak měješe po přeću komponista, »je-li zo bychu so ›Počasy‹ ně­hdy za sobu spěwałe, k wote­wrjenju tychsamych słužić«. Ko­cor měješe drje před wočomaj wuwje­dźenje swojich twórbow w originalnym přewodźe: z klawěrom. Tajki dowola wězo mjenje komplikowanu organizaciju runje tak kaž mjeńše chóry, wšako trjeba so jenož jedyn instrument. Přiwšěm bě tónkróć orchester mjeńši, wot Christiana Kabitza wobstarana instrumentacija transparentniša, hač bě hišće do wróćicy lěttysaca z wašnjom. A tola njejedna so wo nowoinstrumentaciju originala, ale wo adapciju Jana Bulankoweho wobdźěłanja, ko­trehož pre­mjeru dožiwichmy na festiwalu serbskeje kultury 1989. Zo ma to być adapcija, wo tym swědča zapiski tehdy­še­ho sekretara za kulturu w zwjaz­kowym předsyd­stwje runje tak kaž finančne wotličenja festiwala. W přirunowanju z originalom je tu wězo wjele změnow resp. wuwostajenjow – akcentow, dynamiskich a tempowych předpisow, wjedźenja chórowych hłosow, rytmiki abo harmoniki a cyłkowneho wotběha.

Dnja 17. julija je stipendiatka Załožby za serbski lud Tereza Hromádková na zjawnym ko­lokwiju temu swojeho slědźenja předstajiła. W akademiskim lěće 2018/19 je studentka srjedźnoeuropskich studijow z Praskeje Karloweje uniwersity dwaj semestraj w Lipsku swoje znajomosće hornjo- a delnjoserbšćiny polěpšiła. W Praze stu­duje wona stawizny, pólšćinu a madźaršćinu. Je jara aktiwna čłonka Towarstwa přećelow Ser­bow a dźěła tam w bibliotece a archiwje. Tež z tuteje přičiny je za swoje zakónčace dźeło wubrała temu, wo kotrejž bě w archiwje stare nastawki namakała – »Wo tradicijach křižerjow z germansko-słowjanskeje wokoliny na přikładźe Delnjeje Łužicy«. W swojim referaće wopisuje ewangelsku tradiciju, kotraž znaje tež žónskich křižerjow. Stipendiatku su powitali direktor Instituta za sorabistiku prof. Edward Wornar, zastupnica direktora za­łožby Michaela Mošowa a projektowa koordinatorka Jana Pětrowa.

Spěchowanje wukrajnych studentow za studij serbšćiny

Prěni raz je so stipendij w lěće 1996 za třoch studentow z wuchodo- a južnosłowjanskich kra­­jow wupisał. Zazběh bě tak wuspěšny, zo so załožba za to rozsudźi, stipendij kóžde lěto wupisać. W běhu tutych nimale 25 lět je so w tutym programje někak 50 stipendiatow wukubłało, wosebje wjele z Pólskeje, Čěskeje, Serbiskeje, Ukrainy, Ruskeje, Makedonskeje, Bołhar­skeje a Słowakskeje. Wjele z nich posrědkowachu po swojim času w Lipsku dale serb­šćinu za studentow na domjacnych uniwersitach abo zaběrachu so we wědomostnych dźěłach ze serbskimi temami jako hłownym předmjetom. Tajke přikłady su Dalibor Sokolović z Běłohroda, Matej Šekli z Ljub­ljany, Lechosław Jocz z Gorzowa Wielkopolskeho a druzy. Wjet­šina wu­kraj­nych sorabistow je pak po studiju na Instituće za sorabi­stiku dlěje w Serbach wostało a zdźě­la dźensa hišće tu skutkuje. Kamil Thorquint-Stumpf, Tomasz Der­lat­ka, Viktor Zakar, Emilia Deutsch, Marcin Szczepański, Ja­kub Sokoł, Stanislav Tomčík a druzy su swoju sorabistisku a didaktisku wědu dale wuwili a dźěłaja na polu serbskeje linguistiki, lite­ratury, didaktiki abo stawi­znow. Z tutoho wida je stipendij na kóždy pad trěbny instrument za wědomostny dorost.

Lětsa w meji a juniju wotmě so we­ wuměłskej galeriji FLOX w Korzymju interaktiwny a interdisciplinarny projekt »sćin – žiwjenje« (»Schattenseiten – Leben«). W srjedźišću steješe wobchadźenje z depresiju, melancholiju abo zrudobu, zdobom pak tež woznam zboža a wjesela we wšědnym žiwjenju. Zhromadnje z wuměłcami wuměnjachu so nje- a potrjecheni z lěkarjemi, politikarjemi a wědomostnikami. Wobstatk projekta běchu dźěłarnički na šulach, hudźba, reja, tworjace wuměłstwo a literatura.

Na žurli galerije čitaše 21. ju­nija Róža Domašcyna před ně­hdźe 30 wopytowarjemi ze swo­jich basnjow. Wona złožowaše so při tym na teksty, kotrež so z konfliktami, njedorozumje­njom, bolosćemi a smjerću ro­ze­stajeja. W nich rěči so wo sćinach w čłowjeku, wo jeho chabłanju a zamjezowanju.

Twórby basnicy tworjachu zakład za mjezynarodnu rejowansku performance »Coherence«, kotraž so čitanju přizamkny. Koprodukciju Naway Company a TanzArt z Kor­zymja nawjedowaše šwicarska cho­reografka Natalie Wagner. Šěsć rejowarkow předstaji w intensiwnych wurazowych pohibach ćěła napjatosće čłowjeka w skupinje. W pulsowym rytmusu rejujo zwuraznjachu po­moc­­liwosć, bliskosć a kedźbnosć abo njeakceptancu, zda­lowanje a wotpokazanje, štož zdźěla ze sylnej mimiku po­twjerdźichu. Rejwarki předstajichu swoju performance we wuskim zwisku z přihladowarjemi, kiž wokoło nich w kruhu sedźachu. Za publikum bě to zajimawe a jimace dožiwjenje z njewšědnej wuměł­­skej kombinaciju reje a ly­riki.

Sobotu wótpołdnja dnja 27. apryla 2019 jo Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego w Žarowje pśepšosył na prezentaciju nejnowšych knigłow pólskeje spisowaśelki Haliny Barań ze serbskeju tematiku pód titlom »Świtanie« (»Switanje«). Awtorka jo ze swójeju 2017 wudaneju twórbu se pśiwobrośiła žywjenju Handrija Zejlera. We wótegronach na młoge pšašanja tych wěcej ako 30 wobźělnikow zarědowanja jo kněni Barań wóspjetnje pódšmarnuła, až jeje roman, lěcrownož chowa wěrne stawizniske fakty ze žywjenja serbskego basnikarja a narodnego procowarja, pśedstajijo pśedewšym literarnje wumyslone jadnanje, kótarež jo nastało z jeje myslow. Pówołajucy se na lichotu poetiki jo awtorka wobšyrnje rozpšawiła wó swójich slěźenjach we Łužycy pó slědach Zejlera ako tež wó śěžkem źěle nad prědneju wersiju knigłow. Wob cas swójogo drogowanja jo se procowała se zamysliś do žywjenja wšednego serbskego pisarja, aby se pśi wopisowanju jogo wokoliny a teke dialogow dostała nanejbližej k wopšawdnosći.

W aprylu jo Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego w Žarowje organizěrował cytanje z Halinu Barań. Foto: Justyna MichniukPisaŕka jo groniła, až zacuwa wósobinsku »misiju za pisanje wó Serbach«, a jeje romany su »wuzjawjenja cesćownosći za Łužyskich Serbow«. Tejerownosći jo wóna wugroniła swóju naźeju, až jeje spisowaśelenje někak sobu pomožo k pśežywjenju Serbow, ako su narod, kótaryž grajo w jeje žywjenju wósebnu rolu. Zajmne su byli pśispomnjeśa spisowaśelki pósćone pśestajarjeju jeje twórbow do górnoserbšćiny, Alfredoju Měškankoju, pśeto wón jo ju wabił tejerownosći do wuknjenja górnołužyskeje serbšćiny. Źinsa, tak jo kněni Barań sama groniła, źe njewumějo sama pśestajiś roman do górnoserbskeje rěcy, ale zamóžo rěc wužywaś we wšednej komunikaciji. Lawdaciju jo měł prof. dr. Tomasz Jaworski, kótaryž jo wjadł pśibytnych do stawizniskeje wopšawdnosći doby a tejerownosći fachojski komentěrował cytane wurězki a pšašanja z publikuma.

Knigły se spódobnje a lažko cytaju, dokulaž njejsu pśepołnjone z historiskimi datami abo dłujkimi wopisowanjami. Wósoba Zejlera, jogo familija ako tež sceny z priwatnego žywjenja a narodnego statkowanja pśedstajaju se w pśistupnej poetiskosći rěcy. Jo gódne, za toś teju literarneju drogotku pśimaś, pśeto toś ta pozicija abo pódobna tematika njenadejźo se daniž hynźi w pólskich nakładnistwach daniž we Łužycy abo w drugich krajach słowjaństwa.

W januarje 1919 zahaji so w Parisu měrowa konferenca k zakónčenju Prěnjeje swětoweje wójny. Ze wšeho spočatka zwuraznichu dobyćerske mocy, zo budźe k zaručenju noweho měroweho porjada po tehdy hišće­ tak mjenowanej »Wulkej wójnje« trěbne zasadne noworjadowanje srjedźneje a wuchodneje Europy po principje samopostajowanja narodow.

W nowembrje předchadźaceho lěta załoženy Serbski narodny wuběrk pod nawodom Arnošta Barta spózna w tym jónkrótnu historisku składnosć, wutworić njewotwisny a samostatny serbski stat. Bart a sekretar wuběrka Jan Bryl wobdźělištaj so w čěskosłowakskej delegaciji na měrowej konferency, zo byštaj so na mjezynarodnym parkeće za ideju serbskeho stata zasadźiłoj.

Tutón podawk před lětstotkom běše tema zarjadowanja Serbskeho instituta »Noworjadowanje Europy 1919 a Łužiscy Serbja« dnja 10. meje w Bu­dy­šinje. K wuswětlenju přičinow a sćěhow internaciona­lizacije »serbskeho prašenja« přepro­sychu štyrjoch stawiznarjow na podijowu diskusiju do hłowneje žurle Serbskeho domu: prof. dr. Mikea Schmeitznera z Drježdźanskeho Hannah-Arendt-Instituta za slědźenje wo totalitarizmje; dr. Renéa Küppera, kuratora wustajeńcy Berlinskeje Załožby za ćěkańcu, wuhnaće a wujednanje; dr. Clemensa Heitmanna, archi­wara a nawodu projekta »Digitalny archiwny portal k sta­wiznam Serbow 1918–1945« w Serbskim instituće; a wjednicu Serbskeho kulturneho archiwa dr. Annett Brě­zanec. Moderaciju wječora přewza dr. Jana Piňosová, stawiznarka na Serbskim instituće. Z wuwzaćom ně­kotrych jednotliwych komen­tarow wotmě so cyły wječor w němskej rěči.