chronika / jubileje

Gratulujemoj dołholětnej koleginje!

Při formulowanju zbožopřećow je so namaj wuwědomiło, zo ju mjeztym nimale tři lětdźesatki dołho znajemoj. Jako w lěće 1993 resp. 1996 swoje dźěło w Serbskim instituće nastu­pichmoj, bě dnja 8. meje 1942 rodźena Irena Šěrakowa hižo dołholětna sobudźěłaćerka w rěčespytnym wotrjedźe. Ze­znachmoj ju jako pilnu a swědomitu slědźerku, ale tež jako přijomnu a wěcownu koleginu, kotraž namaj młódšimaj rěčespytnicomaj swoju wědu po­srědkowaše a naju w najwšelakorišich naležnosćach podpěrowaše. Jeje měrne, wěcowne a wutrajne wašnje sej tehdy hižo jara wažachmoj. Wšojedne, kelko dźěła so na jeje pisanskim blidźe kopješe, stajnje bě namaj a druhim sobudźěłaćerkam a sobudźěłaćerjam při rěčnych prašenjach, přełožkach abo přehladanju tekstow k pomocy. Přizamknjemoj so hódnoćenju, zo »njesłušeše k tym, kiž za sławu žedźa« (SN 08.05.2017; 2), ale zo skerje zaći­chim dźěłajo swědomiće swoje dźěło wukonješe. Wona bě sobuawtorka w lětomaj 1989 a 1991 publikowaneho dwu­zwjazkoweho »Němsko-hornjo­serbskeho słownika«, kiž tež dźensa hišće k standardnym dźěłam sorabistiskeho rěčespyta słuša. Zo bě jeje dźěławosć tež na potrjeby rěčneje praksy wusměrjena, pokaza so w sobudźěle na druhim a třećim nakładźe přiručki za šule »Gramatiske tabele hornjoserbsce: za serbšćinu na wyšich šulach ze serbskej wučbu«, na sobuawtorstwje wučbnych materialijow abo rěčnym poradźowanju při nadźěłanju terminologiskich zběrkow. Jeje wědomostne nastawki wěnowachu so mjez druhim leksikaliskim a syntaktiskim prašenjam abo aspektam interpunkcije.

Loni 22. awgusta smědźach zhromadnje ze swojej mandźelskej w Nowoslicach złoty kwas Bena Budarja a jeho Ludmile sobu swjećić, a to we wulkim kole gratulantow a z wotputanej bjesadu hač do pózdnjeho wječora. Tehdy so mnohim z nas zdawaše, zo je drač korony, kotryž bě spočatk měrca wubuchnył, mjenje abo bóle přewinjeny. Kaž dźensa wěmy, bě zezdaće z lońšeho lěća błud.

Pjatk, 19. měrca 2021 zakónči zasłužbny serbski basnik a publicist, scenarist a lektor swoje 75. žiwjenske lěto. Tónkróć drje njebudźe telko swójbnych, znatych a přećelow Benej Budarjej w bjezposrědnjej bliskosći zbožo wupřeć móc. Pandemija budźi dale žałostne strachi, žada sej přeco hišće wopory a zaraća puće k njewobmjezowanej zhromadnosći, kajkaž je w Serbach tradicionelnje z wašnjom.

Tuž so swojemu koleze a přećelej po ideelnych šćežkach bližić spytam a jemu z wotstawkom přiwołam: Luby Beno, wostań při wšěch trapjenjach dale čiły a wjesoły, z nadźiju a wěru, zo so namaj a nam zdźerža a wotewrja přichodnje zaso stare a nowe puće k zetkanjam, k literarnym předewzaćam a swjedźenjam!

Z Benom Budarjom so z młodych lět zwjazany čuju. Jeho bohate a wjelestronske literarne tworjenje a narodne skutkowanje mje hižo lětdźesatki přewodźa. Jeho sylna serbska a słowjanska wutroba mje dale jima. Jako wón w Lipsku slawistiku studowaše, ja pak teologiju w Erfurće, so z nim lěta 1969 w Kružku młodych awtorow pod nawodom Kita Lorenca bliže a wosobinsce zeznach. Wobaj so horjachmoj z dalšimi młodymi Serbami za basnjenje. Rady wo wutworach kružkarjow a docyła wo modernej poeziji diskutowachmoj, na wuradźowanjach w Serbskim literarnym muzeju a druhdźe. (Muzej w Budyskim Serbskim domje bu wot funkcionarow Domowiny w lěću 1978 z gwałtom zlikwidowany.)

W času hdyž dyrbjachmy spóznać, zo móže knihu předać być ćešo, hač zajimawu rjanu knihu zhotowić a wudać, wozjewi na zawodnej zhromadźiznje Ludoweho nakładnistwa Domowina młoda žona, zo trjeba nakładnistwo swójsku kniharnju. Běše to najmłódša sobudźěłaćerka wotrjada rozšěrjenje Annett Šołćic, kotraž runje kaž wjetšina z nas přitomnych ničo wo planach načolnistwa njewědźeše. Jednaćel dr. Pawoł Völkel, wotrjadnik Beno Kućank a šeflektorka dr. Ruth Thiemannowa prócowachu so tehdy hižo wo załoženje kniharnje, a to na tradicionelnym městnje na Pchalekowej čo. 20. Tam bě w lěće 1950 serbska kniharnja była a Arnošt Simon bě tam wot lěta 1956 hač do 1963 wěcywustojnje kupcow poradźował.

Puć k planowanej kniharni njebě lochki a tež wutrajne wojowanje njelubješe spěšny wuspěch. Tuž zarjadowa so na iniciatiwu wotrjada rozšěrjenje w pódlanskim twarjenju na Pchalekowej 24 Serbska kniharnja/Sorbische Bücherstube. We hłownej zamołwitosći Annett Šołćic tam wot 1. awgusta 1990 hač do kónca februara lěta 1991 publikacije nakładnistwa poskićowaše. 4. měrca 1991, dźeń po 175. narodninach prěnjeho serbskeho nakładnika a załožerja prěnjeho serbskeho knihikupstwa Jana Arnošta Smolerja, móžeše so Smolerjec kniharnja na wotpohladanym městnje wotewrěć. Bě to hłownje tež zasłužba dr. Ruth Thiemannoweje, kotraž na tutym dnju nawodnistwo přewza a so hromadźe z wukubłanej knihikupču Annett Šołćic z wulkim angažementom do dźěła da.

W jeho stwě w Serbskim instituće w Budyšinje kopjachu so na wulkim pisanskim blidźe knihi, manuskripty a antikwariske wudaća. Sćěny pyšachu wobrazy literatow a prócowarjow za serbsku rěč. Hdyžkuli z próstwu wo někajki pozabyty nastawk abo zapisk do jstwy stupich, je mi pomhał, často z pomocu ličaka, kotryž po mojim měnjenju wšitko wokoło serbskorěčneje literatury w swojim nutřkownym chowaše, na čimž ma Franc Šěn wulki podźěl, wšako je digitalizowanje jedyn z jeho »konikow«.

Druhdy smědźach samo do rumnosće w podzemju stupić, hdźež su wosebje žadne wudaća składowane. Mnohe tute žadnostki je z »kriminalistiskim čuchom« namakał abo wuslědźił. Často tež w Pólskej abo Čěskej, přez přećelske styki.

Franc Šěn Foto: archiw SN

Serbsku centralnu biblioteku a Serbski kulturny archiw měješe Franc Šěn na starosći. Wón wozjewja wobšěrne nastawki wo serbskich prócowarjach přitomnosće a zašłosće. Njeznaju nikoho, kiž telko wo serbskorěčnej literaturje a jeje wokruhu, wo wosobinach a jich žiwjenju wě kaž wón. Wšu tule wědu – nětko doma a z pomocu swójskeho kompjutera – rady dale dawa. Derje nazhoniš to tež w towarstwje Přećeljo Smolerjec kniharnje, kotrehož pokładnik lěta bě a kotrehož předsyda nětko je. Chcu jenož někotre ćežišća naličić, wo kotrež je so w towarstwje starał a so dale stara: 2011 wulět towarstwa do Sernjan a rozmołwa z Pawołom Rotu, w samsnym lěće bě 20. róčnica Smolerjec kniharnje, na čitanskej nocy porěča wón wo žiwjenju Smolerja jako přełožerja a basnika. Runje tak staraše so wo popołdnja a wječorki, kiž stejachu pod hesłom žiwjenja a skutkowanja basnicow a basnikow, kaž na přikład Herty Wićazec, prěnjeje serbskeje basnicy, Antona Nawki, Gerata Libša, Alberta Wawrika, Jurja Wingera abo literatow, kiž su w Prěnjej swětowej wójnje žiwjenje přisadźili. Wuprawu do čěskich Jabkenic chcu wuzběhnyć, hdźež Franc Šěn nam wo přebywanju Jurja Chěžki w lěće 1937 w zwisku z tamnišej wustajeńcu serbskeje kultury přednošowaše a rozjimanja čěskich hosćićelow přełožowaše. Abo wuprawu do Lubija, hdźež wědźeše nam tójšto wo duchownych prócowarjach powědać, kiž tam tež na dobro serbskorěčneje literatury skutkowachu.

Skóro (8. septembra) móžo prof. dr. sc. phil. Dietrich Scholze-Šołta, wót septembra 1992 do janua­ra 2016 dłujkolětny direktor Serbskego instituta, swěśiś swój 70. narodny źeń. Z toś tym ju­bilejom glěda wón rowno­cas­nje slědk na pśisamem pěś lět na wuměńku. W tom casu jo lite­rarny wědomnostnik, pśestajaŕ a lektor dalej kradu aktiwny był na swójom fachowem pólu.

1950 w Budyšynje naroźony Dietrich Scholze njepóchada ze serbskeje familije a jo pó abiturje nejpjerwjej pśełožowanje (Sprachmittler Polnisch/Russisch) w Barlinju studěrował. Pó rěcywědnem a polonistiskem diplomowem źěle jo se wósebnje z pólskeju literaturu zaběrał. Na toś tom pólu, lěcrownož něnt ze stawizniskim wusměrjenim, jo nastała jogo disertacija (1980). Teke z habilitaciju w lěśe 1988 jo wóstał tomu śěžyšćoju zwěrny: »Polnische Dramatik im 20 Jahrhundert: Traditionen – Poetiken – Wirkung« (wěcej k tomu gl. Franz Schön: Dietrich Scholze-Šołta zum 65. Geburtstag, w: Lětopis 62 (2015) 2, b. 163– 166).

Za dłujkolětnu polonistisku źěłabnosć jo D. Šołta 1999 wusoke statne cesćenje, ryśaŕsku kśicu Zasłužbowego rěda Pólskeje republiki, dostał.

Serbskej rěcy a tematice jo Dietrich Scholze-Šołta se pśiwobrośił wót 1980tych lět. Južo 1986 jo chopił statkowaś ako redaktor sorabistiskego casopisa Lětopisa (tegdy za rěd D: Kultura a wuměłstwo). Pózdźej – wót drugego zešywka 1993 až do 2015 – jo był jogo šefredaktor. W tom lětźasetku jo załožył swój pśiběrajucy sorabistiski profil. Toś jo se mógał 1991 wuspěšnje procowaś wó pśistajenje w nowem (k prědnemu septembroju nowo załožonem) Serbskem instituśe, pópšawem ako wjednik tegdejšego wótźělenja »Kulturne a socialne stawizy«, ale skóńcnje ned teke ako institutny direktor. 1997 su jogo dodatnje za honorarowego profesora za sorabistiku na Lipšćańskej uniwersiśe pówołali.

Alfons Wićaz, diplomowy slawist a žurnalist, kulturnik-organizator a iniciator wjesneho a profesionalneho kulturneho žiwjenja je pjatk, 24. julija, swoje 75. narodniny woswjećił.

Wot 1964 hač do 1969 studowaše w Lipsku slawistiku, angažujo so hižo jako student za serbsku kulturu. Foto z Noweje doby w mojej ruce pokazuje jeho jako dirigenta studentskeho chora. Žadyn dźiw, Alfons Wićaz běše wšak wot 1956 štyri lěta spěwar pola kapałnikow w Drježdźanach, Jurij Winar bě so wo to postarał. Dokelž njebě w Drježdźanach serbšćinu wuknyć móhł, jeho do Choćebuza na tamnišu Serbsku rozšěrjenu wyšu šulu pósłachu. Spěwaše smjerć rady dale, ale započa jako šulerski korespondent Noweho Casnika tež pisać a załoži měsačnu stronu »Ze SRWŠ Chóśebuz«. Z jednej nohu bě so do nowinarstwa zwažił.

Čłowjek móhł sej myslić, njeznajo tehdyše tež w Serbach rozšěrjene politiske wašnička, zo nadeńdźe z tajkim pozadkom po Lipšćanskim studiju lochce dźěłowe městno we Łužicy. Hdy njeby Alfons Alfons był, da haj, ale wón so rady ze słowom a dušu do naležnosćow tykaše, kotrež so mnohim njelubjachu. A byrnjež corpus delicti jeno trochu selena serbska spěwana kołbasa była, něhdy indic žiweho kritiskeho studentstwa. Pokuta za tajke njesłyšane lózystwo dyrbi być, sej zastojnicy w Budyšinje prajachu. Alfons wosta poł lěta bjez přistajenja, z lubej nuzu w piwarni dźěłajo abo jako korektor w serbskej ćišćerni teksty korigujo.

Jubilarka Hanka Mikanowa Foto: Maćij Bulank20. apryla před 80 lětami je so serbska dźiwadźelnica Hanka Mikanowa jako pjate ze šěsć dźěći znateje Kerkec swójby w Droždźiju, daloko na ewangelskim wuchodźe serbskeho kraja, narodźiła. Po maturje 1957 studowaše pjekarska dźowka prěnjotnje na Serbskim wučerskim wustawje. Hižo w dźěćatstwje kaž tež na wyšej šuli bě so poprawom za dźiwadło horiła a je tež hraješe. Jako młoda wučerka serbšćiny a němčiny wopytowaše potom připódla dźiwadłowy studij Serbskeho ludoweho dźiwadła a wopušći po krótkim času šulsku słužbu, zo by so w Serbskim činohrajnym studiju wukubłać dała a jako dźiwadźelnica w mjeztym załoženym NSLDź skutkowała. Dźiwadłowy dorost wustupi w lěće 1961 z wosebitej inscenaciju Calderonoweje »Kubołčaceje damy« prěni raz na wulkim jewišću, zdobom měješe Hanka Mikanowa swój wosobinski debit w róli donje Angele. Pozdźišo předstaješe mjez druhim Ušku w Jurja Brězanowych »Zrałych lětach« (1967/68), princesnu Eboli w »Don Carlos« wot Friedricha Schillera (1967/68), Francisku w »Mjez sydom mostami« wot Jurja Kocha (1970/71), Gülükan w »Zeit der Wölfe« wot Ulricha Plenzdorfa (1989/90) a něhdźe 100 dalšich rólow.

Hanka Mikanowa słuša do woneje generacije profesionelnych serbskich dźiwadźelnikow, kotraž bjez zaměrneho dorostoweho dźěła SLDź njeby předstajomna była. Jako nawodnica Serbskeho pioněrskeho dźiwadła wot 1973 do 1984 prócowaše so pozdźišo sama wo to, zo bychu dalše generacije slědowali. Wučerka je potajkim wostała – w dźiwadle pak njehladajo na wšě politiske hranicy zawěsće swobodnišo skutkować móhła hač w šuli. Z dźěćimi inscenowaše »Klinčatu lipku« (Jan Wornar, 1980), »W złotym hrodźe« (Marja Kubašec, 1984), »Honače pjerja« (Jan Wornar) a dalše. Za to zabsolwowaše dalokostudij za nawodow dźěłaćerskich dźiwadłow w Lipsku. Wosebje dźěći ze srjedź 1980tych a 1990tych lět znaja ju tež jako bajki powědacu »ćetu Hanu«, kotraž w serbskej drasće łužiske pěstowarnje wopytowaše abo tež jako wowku w seriji »Rozhłosec swójba« Serbskeho rozhłosa.

»Der Zweck des Lebens

ist das Leben selbst.«

(Goethe)

Prěnja serbska literarna stawiznarka, zdobom wysokošulska docentka, wudawaćelka a recensentka Lucija Hajnec woswjeći kónc tutoho měsaca swoje 90. narodniny. K tej składnosći přejemy jej dale krutu strowotu, spokojnosć, wjeselo a Bože žohnowanje při wšitkich jeje předewzaćach.

Jubilarka narodźi so 30. apryla 1929 jako třeća a najmłódša dźowka wučerja Józefa Hajny w Zdźěri. 1934 přesadźichu nana do Budyšina, zo njeby dlěje mjez katolskimi Serbami na wsy skutkować móhł. W měsće donawukny holca němčinu, chodźeše na ludowu šulu a po tym na gymnazij. Po maturje – 1947 – chcyše rady farmaciju abo medicinu studować, tola aktiwna powójnska generacija dyrbješe so tež maćernej rěči a kulturje wěnować. Lucija Hajnec pokaza dowidźenje do tuteje trěbnosće: »Njemóžachmy swobodne žiwjenje našeho ludu twarić z tym, zo so jenož na wěste powołanja wusměrjachmy«, wobkrući wona před lětami swoju kročel. A tak studowaše młoda Serbowka wot 1947 na Praskej Karlowej uniwersiće slawistiku a sorabistiku. Do čěskeje stolicy dźěše poprawom ze zaměrom, zo by pozdźišo we Łužicy jako wučerka dźěłała. Ale w času studija rozsudźi so za diplomowy směr a za wědomostny puć. K jeje wuznamnym profesoram słušeštaj Serb Mikławš Krječmar a Čech Antonín Frinta. 1952 zakónči studij z dźěłom wo Smolerju a bu hnydom promowowana, štož bě tehdom w Čěskosłowakskej hišće móžno. Spočatk lěta 1953 přistajichu derje wukubłanu sorabistku w nowym Instituće za serbski ludospyt, kotryž běchu krótko do toho Němskej akademiji wědomosćow w Berlinje přirjadowali. Hač do lěta 1961 slědźeše Lucija Hajnec w Budyskim zwonkauniwersitnym zarjadnišću. Tu nasta jeje směrodajna studija wo Janu Bohuchwale Dejce, załožerju serbskeho nowinarstwa (1955), tu pisaše wona dalše pojednanja wo swědstwach narodneho wozrodźenja. 1956 započa eksternje wuwučować na tehdyšim Serbskim instituće Lipšćanskeje uniwersity (wot 1969 Institut za sorabistiku). A nazymu 1961 powołachu ju tam jako stajnu sobudźěłaćerku za předmjet serbskeho pismowstwa.