▶ Nowy nowinski rěčnik

Wot 1. januara je Marcel Brauman nowinski rěčnik a referent za zjawnostne dźěło Domowiny a naslěduje Borboru Felberowu. Wot 2000 je tutu funkciju za frakciju Lěwicy w Sakskim krajnym sejmje wukonjał.

▶ Serbske nastupnosći we wokrejsu Dubja-Błota

Wót januara jo Sabrina Kušy z Běłeje Góry głownoamtska zagronita za serbske nastupnosći wokrejsa Dubja-Błota a naslědujo cesnoamtskemu zagronitemu Dieteru Freihoffoju, kótaryž jo amt slědnych pěś lět wugbał. Kušy jo dotychměst źěłała ako zastojnica za turizm we wokrejsu. Za nowe źěło zachopijo wuknuś serbski.

▶ Změna w referaće za serbske naležnosće

Wot 1. januara dźěła stawiznarka Madlena Malinkec w Sakskim statnym ministerstwje za wědomosć, kulturu a turizm jako referentka za serbske naležnosće. Tři lěta dźěła hromadźe z dotalnym referentom Stanijom Brězanom, doniž nadawk dospołnje njepřewozmje.

▶ Statnik 2020 předsyda mjeńšinoweje rady

Lětsa přewozmje předsyda Domowiny Dawid Statnik třeći raz předsydstwo mjeńšinoweje rady Němskeje. Loni bě Dana Jon Hardon Hansen z Južneje Šleswigskeje jeje předsyda. Mjeńšinowa rada chce so lětsa wosebje wo přiwzaće narodnych mjeńšinow do němskeho zakładneho zakonja prócować. Nimo toho přihotuje dale pućowacu wustajeńcu wo narodnych mjeńšinach w Němskej.

Serbski institut wuhotuje prawidłownje Institutny dźeń, zo by šěrša zjawnosć wo slědźerskich projektach wědomostnikow zhoniła. Lońše zarjadowanje wusměri so na serbskich zajimcow a wotmě so w serbskej rěči 13. decembra w Serbskim domje w Budyšinje. Štyri přednoški wěnowachu so wubranym projektam. Lechosław Jocz a Jan Měškank rozłožištaj zhromad­ny pjećlětny projekt z Astrid Schmiedelowej, w kotrymž wuwiwaja serbsku předčitansku funkciju za internetne strony. Jana Piňosová, Jana Šołćina, Thomas Menzel a Pětš Šurman předstajichu projekt »Generacija Warnoćicy – wulki mały swět łužiskich dźěći w Čěskej«. Wito Bejmak poda dohlad do digitalnych poskitkow Serbskeje centralneje biblioteki a Serbskeho kulturneho archiwa, Theresa Jacobsowa a Ines Kellerowa reflektowaštej móžnosće, kotrež skići imaterielne kulturne herbstwo za widźomnosć Serbow.

Předčitanska funkcija

Předčitanska funkcija wuwiwa so we wobłuku spěchowaneho projekta na dobro inkluzije a ma bjezbarjerny přistup k serbskim internetowym stronam zmóžnić. Nimoměry wuznamny pak je poprawom pódlanski efekt projekta. Za jeho zwoprawdźenje su slědźenja na polu serbskeje fonetiki a ortoepije trěbne. Kaž slědźerjo rozłožichu, njepředleži dotal ani za delnjo- ani za hornjoserbšćinu kompletne wopisowanje načasneho wurjekowanja.

Čłowjek kaž Jurij Grós, a nic mjenje tež wšitcy, kotřiž su za čas zańdźeneho stata prawdźepodobnje na dobro serbskeho ludu skutkowali, su husto njewoprawnjenym wumjetowanjam abo podsunjenjam wustajani. W telewizijnym wusyłanju Wuhladko rěkaše po smjerći Jurja Grósa němsce, zo bě zemrěty »dwělomna wosobina«, w serbskim originalu so »kontrowersna« mjenowaše. Runje pola Jurja Grósa je dowolene so prašeć, kajke su měritka za skutk Serba, hdy je prawy, hdy dobry, hdy dwělomny Serb? Z Ćišinskim mamy pak wysoke a stajnje płaćiwe měritko: pozitiwne dźěło.

Jurij Grós, Nowe lěto 1931 jako syn serbskeje skałarskeje swójby narodźeny, zastupi połdra lětdźesatka po tym do Noweho časa, do časa serbskeho wozrodźenja a serbskeje zahoritosće. Zahoriće wobdźěli so na brigadowanju na twarnišću Serbskeho domu pod nawodom swojeho wjesnjana, legendarneho Pawoła Šenkerja. A hdyž dóńdźe do Łužicy z Juhosłowjanskeje přeprošenje na brigadowanje we wukraju – prěni raz w serbskich stawiznach –, poda so wón z 44 dalšimi młodostnymi na brigadowanje při twarje awtodróhi »Bratrowstwojednota«. Połsta lět pozdźišo wopyta wón z dalšimi Serbami skutkowanišća młodeho časa. Spisowaćel Křesćan Krawc bě jězbu do mjeztym wot wójny krjudowaneho kraja organizował. Na moje prašenje na juhosłowjanskej zemi, kak so čłowjek čuje, hdyž wopyta městna produktiwneje młodosće, mi rjekny: »Njewěm, hač bych telko mocy a mysli w pozdźišim žiwjenju měł, hdyž njebych tu začuwał, što wuska bratrowska zhromadnosć zdokonja.« Powědaše hnujace epizodki, sposrědkowa dožiwjenja. Njeběch Jurja Grósa tajkeho hdy zeznał.

Zemrěł je dnja 10. nazymnika 2019 w starobje 91 lět wučer a komponist Hinc Roj z Klětnoho. Nawróćiwši so hnydom po skónčenju Druheje swětoweje wójny domoj, do kotrejež běchu jeho jako 17lětneho gymnaziasta sćahnyli, sta so wón z nowowučerjom. W tym powołanju kubłaše so z wjele energiju zaměrnje dale a wuwučowaše wšelake předmjety. Na uniwersiće w Halle nad Solawu docpě kwalifikaciju jako wučer hudźby za wyši schodźenk. Po politiskej změnje bě hišće štyri lěta nawoda Klětnjanskeje šule.

Wučerstwo bě potajkim jeho prěnje a hłowne powołanje wot młodosće hač do wuměnko­weje staroby. Tola ćěrješe jeho tohorunja ke komponowanju. Priwatnje wukmanjowaše so wón, kiž bě hižo jako šuler swoju prěničku předpołožił a kotraž so tehdy tež zjawnje předstaji, w pjećlětnym studiju wuspěšnje pola renoměrowa­neho komponista a wysokošulskeho wučerja Fritza Reutera w Drježdźanach a Berlinje. Tež w tym nastupanju bě wón nimoměry agilny. Spisa přibližnje 200 twórbow wšelakich žanrow. Tak wopřija jeho tworjenje nimo komorneje hudźby, wuměłskich spěwow a chóroweje hudźby tež sinfoniku.

Klětnjan jako agilny serbski komponist

Wulki dźěl Hinca Rojowych kompozicijow je Budyski Serbski ludowy ansambl prěni króć předstajił. Hižo z jeho załoži­ćelom Jurjom Winarjom je so wón, kiž bě sej jako wnuk wjesneho herca Jana Wujca z Cympla swojeho serbskeho pochada jara wědomy, hižo w młodych lětach spřećelił. Jako čłon Koła serbskich hudźbnikow a pozdźišeho Zwjazka serbskich wuměłcow přiličowaše so kruhej serbskich hudźbytwórcow

Mój nan jo zemrěł. Wón jo był pśecej tudy – něnto wěcej nic. Njok to za wěrno měś, pak musym. Wón ga jo pśecej hyšći pśibytny. W źěłańskej śpě na stołowem jabriku wisy jogo źata jaka, na pisańskem bliźe notice, pisak bźez kapki, škla z wórjechami. Jogo njelicobne manuskripty rozłožone pó cełem rumje, kótarež jano na to cakaju, až zachopijo na nich zasej dalej źěłaś. W kuchni – jogo městno. Do myslow zanurjony – kaž samorozmějucy – stoj za njogo talaŕ, kótaryž wóstanjo prozny. Wón ga jo pśecej tudy był – něnto pak wěcej nic.

Myslim se, jo trjeba wjele casa, aby wurozměł, což njamógu zapśimjeś.

Mój nan wšuźi pśibytny, jogo slědy, jogo drogi. Zacynijom wócy a wiźim jogo pśiźecego mě napśeśiwo, malsnje hyšći pśed slědnym wuproznjenim listowego kašćika listy wótpósłaś. Skóro kuždy wjacor. Wón jo był njewomucny, do pózneje nocy som jogo wiźeł w jogo źěłańskej śpě spózy swětła lampy, pśi njewopśestajucem klapotanju pisańskeje mašiny. Pótom jo wuśěgnuł łopjeno, se za pisańske blido sednuł a z ruku diakritiske znamuška pśipisał, kótarež su byli wósebne wupominanje. Pón malsnje na post. Casy jo testował z kamuškom, kótaryž jo do listowego kašćika chyśił, lěc njejo juž pśepózdźe był.

▶ »Wendentag 2020«

Pó wuspěšnem prědnem swěźenju »Wendentag« we Wendlanźe 23. junija 2019 planuju organizatory dalšny taki swěźeń na tenraz dwěma dnjoma sobotu, dnja 22.08., a njeźelu, dnja 23.08.2020, zasej w kulojcowem muzeju w Lübelnje. Głowne zarědowarje su towaristwa »Wendischer Freundes- und Arbeits­kreis«, »Rundlingsmuseum Wendlandhof Lübeln« a »Run­dlingsverein. Verein zur Förderung des Wendlandhofes Lübeln und der Rundlinge«. W źinsajšnem wokrejsu Lüchow-Dannenberg w Dolnej Sakskej jo něga sedlił rod Drjewjanarjow, kótaregož pódwjacornosłowjańska rěc jo srjejź 18. sto­lěśa wumrěła. Wót jogo kultury su zwóstali wšake nałogi a powěsći, kulojcowe formy jsow, narodne drastwy, ně­kotare zběrki drjewjańskich słowow a jaden spiw. Módlitwa »Wóścenaš« bu 1691 w tej narěcy Obodritow zapisana.

▶ Nowostku předstajiła

Dorothea Šołćina je swoju nowostku, hodownu stawi­znu »Jank a Majka w njebjesach« za dźěći wot štyrjoch lět, ze sydom čitanjemi dźěćom w šulomaj w Chrósćicach a Pančicach-Kukowje, w Budyskimaj pěstowarnjomaj »Jan Radyserb-Wjela« a »Kraj pjerachow« kaž tež na adwentničce a w dźěłowej skupinje Serbšćina towarstwa Stup dale w Drježdźanach předstajiła. Premjera běše 13. nowembra 2019.

Zo by so Mukowe dźěło šěršej wědomostnej a powšitkownej zjawnosći we Łužicy a zwonka njeje přistupniło, je etnologa Robert Lorenc twórbu přełožił a kritisce hódnoćace předsłowo napisał. Přidał je Mukowe dodawki z lět 1896 a 1900, kotrež wudospołnjeja wopisowanja někotrych delnjo- a hornjołužiskich wosadow, a jeho kartu serbskeho rěčneho teritorija.

2018 móžeše so Serbski muzej zaso přez mnohe dary wjeselić. Dekoratiwnje wjazanej serbskej ewangelskej spěwnikaj z lětow 1907 a 1920 z inicialemi konfirmandow přiwzachu so do bibliofilneje zběrki muzeja.

W 1960tych lětach wuwi­wachu so ručnje pomolowane nasćěnowe talerje z motiwami bajkow, powěsćow a narodnych drastow jako wudźěłki wuměłskeho přemysła. Johannes Schlaffke wudźěła nasćěnowe talerje w swojich Kamjenskich dźěłarnjach po přikładźe serbskeho wuměłca Měrćina Nowaka-Njechorńskeho. Tři talerje z tuteje zběrki přepodachu so muzejej. Talerjej srjedźneje wulkosće pokazujetej serbskej powěsćowej postawje Krabata a Pumpota, tamny rejowacy por w Slepjanskej drasće.

Wuměłc Steffen Lange wěnowaše so w 1980tych a 1990­tych lětach zaškleńčnemu molerstwu. Tuta technika je wu­žadanje za kóždeho wuměłca. Wšitke motiwy a napisma maja so nawopak molować, spoči­najo z konturami, strafurami, chłód­kami, napismami a detailemi, naposledk wumoluja so motiwy a pozadk. Muzejej přepodata zaškleńčna mólba ma titul »Swjaty Měrćin«, kotraž nasta 1994 składnostnje 65. narodnin stawiznarja a něhdyšeho direktora Serbskeho instituta Měrćina Kašpora. Na zadnjej stronje mólby je wěnowanje wuměłcow, mandźelskeju Wórše a Steffena Langi, widźeć.

Wót 22. do 24. oktobra 2019 jo se w měsće Oldenburg/Starigard (Holsteinska) wótměło mjaztym pěte zmakanje słowjańskich muzejow Nimskeje. Něźi 30 wobźělnikow jo dožywiło wurědnje organizěrowane zarědowanje. Mjazy nimi jo była kupka »Wendenfreunde« z Wendlanda, kótaraž jo take zmakanja pśed tśimi lětami póstarcyła. Z Łužyce su se wobźělili Andrea Pawlikowa ze Serbskego muzeja w Budyšynje, Torben Schmeiduch z Domowniskego muzeja w Dešnje a Werner Měškank z chóśebuskego Serbskego muzeja. Śěžyšćo zmakanja jo była archeologija srjejźowěka. Na to jo wusměrjona wětšyna fachowych pśednoskow na tych zmakanjach. Dr. Matthias Maluck wót Archeologiskego krajnego zastojnstwa Schleswig-Holstein jo pśednosował wó wurywanjach w muzejowej jsy Wikingow w Haithabu, kótaraž jo dostała 2018 pśipóznaśe ako swětowe kulturne derbstwo UNESCO. Dr. Sönke Hartz, zagronity za dokumentowy archiw Muzeja za archeologiju w groźe Gottorf, jo pśedstajił nejnowše slěźeńske wunoski wó tak pomjenjonej Oldenburgskej grobli. Direktor Muzeja za archeologiju w groźe Gottorf, dr. Ralf Bleile, jo zgromadnje z wědomnostneju radu Załožby oldenburgskego groźišća pśewjadł workshop na temu »Mjazy wědomnostnym pominanim a muzealnym pósrědnjenim. Kak zwěžomy wědomnosć a nosarjow muzealnych institucijow?«

Haida su lud Indianarjow z pódpołnocneje Ameriki, by­dlecych pśi brjogu Kanadiskich kupow Haida Gwaii a British Columbia a teke we wokolinje granicujucej z pódpołdnjom Alaski. Za cas prědnych zmakanjow z běłymi luźimi su Haida licyli až do 15.000 dušow, z tym su byli w pśirownanju z drugimi rodami Indianarjow z pśi­brjoga pódpołnocnego Pacifika w kuždem nastupanju bźezkonkurencna móc.

Epidemije jim njeznatych chórosćow, kaž poki, su zdeciměrowali populaciju Indianarjow w 19. stolěšu na pór stow. Tuchylu powěda rada ludu Haida wó něźi 2.500 pśisłušnikach. Haida maju swójsku rěc, kótaraž jo źinsa pśipisana do kupki izolěrowanych rěcow a njejo ze žedneju drugeju rěcu pśiswójźbna. Njejo śěžko wugódaś, až stej kolonizacija a christianizacija wjadłej do spěšnego wóteměranja rěcy a kultury Haidow dla dominance engelšćiny. Licba aktiwnych powě­darjow rěcy haida fluktuěrujo źinsa wót 30 do 50 luźi pó wšakich žrědłach. Rěc haida stoj na cerwjenej lisćinje wobgrozonych rěcow, kaž tuder dolnoserbšćina.

Haida wobstoje z dweju rodo­wu: wronow a hodlarjow. Spomnjeśa gódne jo, až manźelstwa su byli móžne jano mj­a­zy­ kupkoma, nic pak w sams­kej kupce. Druga typiska kakosć Haidow jo tak pomjenjony dłuj­­ki dom, wótergi ga jo 40 do 50 luźi w takem domje bydliło, a charakteriske su teke wusoke totemy prědk tych domow.

Zachopjeńk decembra 2019 jo w Barlinju do nimjernosći wujšeł Měto Pernak, luź, ako jo z njewšednym angažementom se zasłužył nejwušu cesćownosć a toś su jogo w casnikach a casopisach južo słušnje wopomnjeli. Pśi tom su znosyli radnu licbu kamuškow do mozaika žywjenja, kótarež jo se zachopiło 1938 a jo wóstało do kóńca połne dožywjenjow a njewomucnego źěła. Kśěł tomu wobrazoju dodaś někotare wósobinske dopomnjeśa.

Zamrěty pak njejo se zaběrał jano z kulturu a stawiznami, ale teke z rěcu. Swóju wědu wó serbšćinje, wósebnje wó tej pódwjacornej, błotojskej, jo mjazy drugim ako pśedsedaŕ Maśice Serbskeje, cłonk źěłoweje kupki »Serbske perikopy« a Dolnoserbskeje rěcneje komisije dalej dawał. Ako źinsajšny powědaŕ togo slědnego gremiuma som jomu za to z cełeju wutšobu źěkowny. Pódla teoretiskego źěła z rěcu pak jo Měto Pernak, laureat myta Ćišinskego, lubował kreatiwne wobchadanje z njeju. 1966 jo chapjał swětowu poeziju do dolnoserbšćiny pśestajaś: Rutebeufoju a Baudelairoju jo rowno tak ako Žukowskemu a Puškinoju serbski jězyk pśispórał. A kaki ten jo był lasny, wiselny a chytšy! Wó tom znanje młoge wudaśa casnikow a casopisow a wót Kita Lorenca zestajony zešywk rěda Serbska poezija.

3. STRONA WOBALKI:

Gerald Große – »Nachtschicht« (»Nócna změna«) 1978; »... es bewegt sich ...« (»... pohibuje so ...«) 1974