»Zabyta rjekowka humanitarneje pomocy« steji na pomjatnej tafli za Marju Simonowu, kotruž wotkrychu 12. meje na jeje rownišću w Drježdźanach-Johannstadće. Něhdźe 80 česćowarjow wuznamneje Serbowki bě so k swjatočnosći na pohrjebnišću swj. Trojicy zhromadźiło, mjez nimi społnomócnjena za naležnosće Serbow w sakskim statnym ministerstwje za wědomosć, kulturu a turizm dr. Madlena Malinkec a předsyda Domowiny Dawid Statnik. Předsyda sakskeho Čerwjeneho křiža Rüdiger Unger pokaza w swojej narěči na to, zo wotměje so počesćenje na Mjezynarodnym dnju hladarjow 12. meje, wšako bě Marja Simonowa pućrubarka moderneho hladanja chorych kaž tež Čerwjeneho křiža w Sakskej.

Dohlad do žiwjenja počesćeneje poda dr. Jürgen Helfricht, publicist z Radebeula, kotryž dźěła na jeje biografiji. Pokazujo na pochad Marje Simonoweje ze serbskeje Janašec swójby w Dobruši pola Budyšina, je jemu w jednorych wjesnych poměrach wotrosćena žona »wobdźiwajomna Serbowka a Saksowka«. Kniha wo jeje žiwjenju a skutkowanju ma klětu wuńć.

Pomjatna tafla na rownišću Marje Simonoweje Foto: Trudla Malinkowa

Do stawiznow hladanja zarjadowa počesćenu prof. dr. Anja Katharina Peters z Ewangelskeje wysokeje šule w Drježdźanach. Serbske zapřijeće »hladanje chorych« je jej »najrjeńše pomjenowanje« tutoho powołanja, w kotrymž ma so w prawym zmysle słowa přeco zaso za pomocy potrěbnymi hladać. Docentka wuzběhny přisłušnosć Marje Simonoweje k mjeńšinje a zakónči swoje wuwjedźenja zjimajo w serbskej rěči: »Marja Simonowa bě jako Serbowka ikona němskich hladanskich stawiznow.« Swjatočnosć skónči so z wotkryćom pomjatneje tafle na rownišću Marje Simonoweje, kotrež bě sakski Čerwjeny křiž w minjenych měsacach za 20 000 eurow wobnowić dało. Dalše zarjadowanja maja klětu k jeje 200. narodninam w Drježdźanach, Budyšinje a Dobruši slědować.

▶ Pučowaca wustajeńca z hosćom w Kamjencu

Wosebita wustajeńca »Swoboda kiwa« Budyskeho Serbskeho muzeja, kotraž je nastała w kooperaciji ze wědomostnikami Serbskeho instituta, bu 31. měrca swjatočnje w Choćebuskim Serbskim muzeju wotewrjena, finisaža wotmě so 14. meje. Wot 31. meje pokazaja ju w Kamjenskej Haninej cyrkwi. Přehladka předstaja ludowe prócowanja Serbow mjez swětowymaj wójnomaj, mjeńšinowa politika za NRDski čas kaž tež aktualne wuwića Serbow.

▶ Socialna komedija pśedstajona

W hochoskem gósćeńcu Złoty plon jo pśedstajiło Nimsko-Serbske Ludowe źiwadło 15. apryla socialnu komediju »Piwo« w dolnoserbskej rěcy. Wěcej ako 70 luźi jo se woglědało tšojenje z pjera Mira Gavrana. Nana jo grał Torsten Schlosser a rolu syna jo pśewzeł Jurij Šiman. To piśe piwo ako symbol kontinuuma tšojenjow w žywjenju jo se wlakło pó cełem žywjenju nana a syna. »Piwo« jo NSLź pśedstajiło teke pón w Chóśebuzu a w Dešnje.

▶ Knigłowa premjera Pyšpot procha/ In Sand und Wolken geschrieben

W chóśebuskem Serbskem domje jo Jill-Francis Ketlicojc (Źilka) 27. apryla pśedstajiła swóje nowe knigły »Pyšpot procha. In Sand und Wolken geschrieben«, kótarež su njedawno wujšli pla Ludowego nakładnistwa Domowina. Pěśnasćo pśisłucharjow jo słuchało basni, rozgrono zagroniteje lektorki Janki Pötschkojc de Lévano ze Źilku wó jeje literariskem wuwiśu a muziku banda Kupazukow a Marion Kwicojc. Źilka jo wulicyła, až pišo basni w dolnoserbskej rěcy z duše a až se jej spódobaju zukowe graśa, kótarež nastawaju w serbskej rěcy pśi basnjenju.

Dnja 4. měrca 2023 jo wujšło nowe wudaśe pólskego casopisa PISMO FOLKOWE (»Pismo Folkowe« 2022, nr. 162 (5)). W njom jo wózjawjone rozgrono ze serbskim ludowym wuměłcom a póbratšom knězom Helmutom Kurjom z Blunja. Som śišćane wudaśe casopisa dostała a ned z postom na Helmuta Kurja wótpósłała. Wěm wót jogo źowki, až jo wón mógał jo sebje hyšći woglědaś (nic cytaś, jano wiźeś) a se wjaseliś. Wósebnje jo se jomu póglědnica z naju synkom w slěpjańskej narodnej źiśecej drastwje spódobała, kótaruž smy do lista pśidali. Wałtoru, dnja 13. měrca 2023, jo wuznamny fachnik serbskich drastwow a nałogow wórjejskich stronow z našogo swěta wótejšeł.

Ja a mója familja znajomy kněza Kurja južo dłujko. Pśed lětoma smy se w Ptačecach pó drastwowej namšy pśi kafejpiśu pód gołym njebjom pśijaznje rozgranjałej. Wón jo se wjaselił, až mój muž a ja smej měłej połteralětnego synka w slěpjańskej drastwje za małych gólcykow woblaconego. Łoni jo nam Helmut Kurjo dał góźbu za rozgrono a woglěd w jogo priwatnem muzeju. Smy jomu do Blunja woglědali na śopłem a słyńcnem dnju, gromaźe z mójim cłowjekom a naju synkom.

Awtorka pśinoska w rozgronje z Helmutom Kurjom w aprylu 2022   Foto: Werner MěškankHelmut Kurjo jo šćodriwje wjele casa za nas měł. Smy se z nim w měrje rozgranjali a jogo njewšednu ludowědnu zběrku woglědali. Wón jo měł na tom dnju teliko energije, až som sebje wěsta była, až móžomy jomu skóro zasej raz woglědaś a na jogo dwórje gromaźe sejźeś. Wón jo nam pósrědnił wobšyrnu wědu w swójej serbskej maminej rěcy. Material jo tak bogaty, až mógali se z togo dalšne artikle napisaś. Jogo zběrka serbskich drastwow, wobrazow, ludowuměłskich wuźěłkow a rědow, kótarež jo wón pśez lětźasetki pilnje gromadu znosył, jo nas pśez wšu měru pśechwatała. Som se jogo wopšašała, co se z nimi stanjo, gaž wón raz wěcej njebuźo. Wón jo gronił, až bóžko njama žednogo naslědnika. Toś jo se naźejał, až nanejmjenjej někotare wěcy se pśewzeju wót Serbskego muzeja abo drugego muzeja w Serbach.

Luby źĕk Wam, cesćony kněz Helmut Kurjo, za zajmne zmakanja a rozgrona, za Wašu góspodliwosć a wótwórjonu wutšobu. Wjaselim se, až jo mój syn Was teke wopóznał a chylu z Wami gromaźe grajkał. Wóstanjośo njezabyty pśez Wašo statkowanje ako póbratš a angažěrowany serbski luź.

Akademija wuměłstwow w Berlinje je na cyle wosebite zarjadowanje do swojeho sydła bjezposrědnje při Braniborskich wrotach přeprosyła, na wotewrjenje Archiwa Kita Lorenca dnja 21. měrca 2023. Po smjerći serbsko-němskeho basnika w lěće 2017 bě wudowa Elke Lorenz jeho zawostajenstwo akademiji přepodała. Wone wobsahuje wšitke manuskripty a manuskriptowe wersije awtora, titlowe podłožki wot njeho wudatych zwjazkow ze serbskej poeziju, biografiske dokumenty, fota a wobšěrnu korespondencu, na př. z Jurjom Brězanom, Róžu Domašcynej a Benediktom Dyrlichom, ale tež z Peterom Handke, Wulfom Kirstenom, Tadeuszom Rożewiczom a wjele druhimi. To wšo steji nětko za slědźenje k dispoziciji.

Wotewrjenske zarjadowanje bě zwjazane z knižnej premjeru a witrinowej wustajeńcu. Lětsa w februarje je basniska zběrka »Es war nicht die Zeit« wušła. Wona wobsahuje njewozjewjene a rozbrojene basnje a přebasnjenja twórbow, kotrež jenož serbsce w knize »Zymny kut« předleža. Nowu knihu je němski basnik a nakładnik Michael Krüger wudał. Z nim, z basnicu Róžu Domašcynej a z wjednicu Literarneho archiwa Gabriele Radecke je sakska žurnalistka Karin Großmann podijowu rozmołwu wjedła. Do toho zbliži direktorka Sekcije literatura, basnica Kerstin Hensel, přihladowarstwu dźěło Kita Lorenca. Jeje zawod a cyła rozmołwa kružeše přeco zaso wokoło jeho basnjow, kotrež wobdźělnicy nimale so wubědźujo za zahorjenjom přednjesechu. Porno tomu předstaji Gabriele Radecke konkretne dźěło basnika na přikładźe basnje »Singende Amsel« (1972), kotraž njeje ženje serbsce wušła. A tola namaka so w Lorencowych zapiskach z lěta 1962 serbska wersija »Kós«. Na němskej wersiji je basnik přeco zaso podźěłał, naposledk je ju 2013 změnił. Z podłožkami, kotrež so nětko w akademiji chowaja, móža wědomostnicy tutón tworićelski proces slědować.

Njedawno je do Łužicy dóšła zrudna powěsć, zo je wuznamny słowakski kulturny historikar, literarny archiwar, filologa, etnolinguist a přełožowar phdr. Viliam Mruškovič, awtor wjacorych wědomostnych knihow, dnja 2. měrca 2020 po dołhej chorosći w Martinje (Słowakska) zemrěł. Narodźił je so wón w 13. julija 1940 w Smolenicach, studował germanistiku a slawistiku na Filozofiskej fakulće Uniwersity Komenského w Bratislavje. Skutkował je wón jako radźićel Literarneho archiwa, to rěka jako wědomostny sekretar a wot 1987 do 1990 bě administrator Matice Slovenskej (MS), doniž njepřewza jako nawoda archiw Maticy, hdźež hač do swojeho wuměnka 2001 spomóžnje skutkowaše. Rěčnje wobdarjeny Mrušković wuwučowaše hač do 2004 na Rěčnej šuli w Martinje nimo němčiny, španišćinu a italšćinu. Jako literarny historikar bě za monografiske wudaće »Slovensko-Lužickosrbske literarne vztahy« (1980) zamołwity. Dominowace při jeho slědźenjach běštej pak přirunowaca linguistika a etnolinguistika. Jako fachowc wuwiwaše wučbnicy za bibliotekarow a wuda knihu »Languages of Europe« (1983) k monumentalnej monografiji »Europe of Languages and Nations on the Threshold of the Third Millennium« (Rěče a narody Europy na proze třećeho lěttysaca, 2008). Wobšěrna encyklopedija rěčnych a narodnostnych zhromadźenstwow Europy předstaji etnolinguistiske bohatstwo našeho kontinenta. Do wopisanja wjacorych mjeńšich etnolinguistiskich zhromadźenstwow, kotrež kulturnu pluralitu Europy wučinja a wobohaća, słušatej wězo tež serbskej rěči, mj. dr. z originalnymaj serbskimaj tekstomaj a přełožkomaj (str. 60‒63). Wudaće je wuslědk wjacorych lětdźesatkow gigantiskeho dźěła literarno-rěčespytneho wědomostnika. Dopokaz za to je zapis žórłow wužiwaneje literatury, kotryž wopřija wjace hač 1.400 pozicijow. Zasłužbne běše tež jeho přełožowanske dźěło wjacorych romanow a powědkow swětoweje literatury, ale tež fachowych tekstow.

Hadam Bohuchwał Šěrach narodźi so 5. požnjenca 1724 w Nosaćicach jako syn ewangelskeho fararja Hadama Zachariasa Šěracha. Młody Šěrach dósta najprjedy raz priwatne kubłanje doma přez swojeho nana a fararskeju kandidatow J. B. Kitlarja a M. B. Bradeho. Z 13 lětami poda so na swobodne městno na wjerchowskej šuli St. Afra w Mišnje. Tam wuwučowachu Theophilus Grabener, Johann Gottfried Höre a Christian Friedrich Weise. W lěće 1743 rozžohnowa so w Mišnje z łaćonskej narěču wo staroserbskej mytologiji »De idolis Soraborum«. W samsnym lěće poda so na studij teologije, filozofije a přirodowědy na uniwersitu do Lipska. Tam běše sobustaw Serbskeho prědarskeho towarstwa, kotrež běše jeho nan 1716 sobu załožił. Dokelž podleža w lěće 1745 při požadanju wo farske městno w Klětnom J. B. Schumannej, dźěłaše połdra lěta jako domjacy wučer w Rózborku a Budyšinje. 1748 dósta wokaciju do Budyšinka a bě tam hač do 1773 farar. Zmandźeli so z dźowku Bukečanskeho fararja Jana Bjarnata Langi Julianu Sofiju. Měještaj 11 dźěći, při čimž jimaj pjeć zemrě. Šěrach měješe tež dalše ćeže přetrać, štož pak njezměni ničo na jeho zajimje za wědomosće. Bože mšě swjećeše w serbskej a němskej rěči. Nimo toho wuwi bohate publicistiske dźěło a zdoby sebi wysoku nahladnosć jako přełožer, teologa a přirodospytnik. Na kóncu swojeho žiwjenja běše sobustaw Akademije wědomosćow w Göttingenje, Lipšćanskeho Towarstwa swobodneho wuměłstwa a wědomosćow, Lipšćanskeje Ekonomiskeje Society, Bayerskeje krajneje towaršnosće a dalšich w Haarlemje a Pětrohrodźe. Běše tež sobustaw Kurpfalcowskeho fyzikalisko-ekonomiskeho towarstwa a Fyzikalisko-ekonomiskeho towarstwa plahowarjow pčołkow w Frankskej a we Łužicy, w kotrymajž nadźěła sebi wysoki wědomostny renomej.

»Mysliła sym sej, zo by derje było, by-li najprjedy něšto porjadneho nawuknyła. Potom sym pytnyła, zo to njeńdźe. Sta so běžny přechod, sym nutř zrostła. Na kóncu studija sym akceptowała: Sym wuměłča.« To su sady Maje Nageloweje na spočatku přinoška w 104. čisle časopisa literatury a wuměłstwa Sakskeje »OSTRAGEHEGE« (II. kwartal, 2022). A tež tale jednora sada: »Sym Serbowka, to je přeco rólu hrało. Začuwam to jako wobohaćenje.« Mjenowane čisło časopisa wěnuje so wobšěrnje serbskej wuměłči a hižo wonkowna wobalka z wuměłskej twórbu »Por« (1996) a twórbje »Madame« (2002) a »Kćenje w kreji« (barbne łopjeno, 1993) na nutřkownej wobalce su powabne. Štyri dalše grafiki a mólby skulojća tekst na dohromady 11 stronach. Tekst Gregora Kunzeho, lyrikarja, esejista a wuměłca, bydlaceho w Drježdźanach, je wěcywustojny. Wot njeho tam zhonimy: »Rysowanje běše započatk eksistency Maje Nageloweje we wuměłstwje a je žro kóždeho dźěła, z kotrymž je wona w poslednich 40 lětach započała. Rysowanka přima a njese, ćěri swoju bytosć w molerstwje, w ćišćanej grafice, tež w instalacijach a w animaciskich filmach, we wšěm tym, štož wona swoje wulěty mjenuje. W 1980tych lětach běše rysowanje stajna zaběra. Hač dorěčany wopyt abo připadne zetkanje, tumult abo ćišina: Ruka běše zaběrana, husto na małych cedlkach, A 5 a mjeńše, mjeztym zo hłowa widźeše, słyšeše, rěčeše, přiwšěm nic přez abo wo rysowanju.« A z dalšimi zajimawymi, hłuboko sahacymi formulacijemi zrozumi wón, sam wuměłc, dźěło wuměłče wopisać.