Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

2. Serbski Haydn – Korla Awgust Kocor

Po tym zo sym w poslednim wudaću korjenje serbskeje artificielneje hudźbneje kultury wobjednał, dźe tule wo jeje prěni wjeršk: tworjenje Korle Awgusta Kocora, kotrehož móžemy bjez přehnawanja »nana serbskeje wuměłskeje hudźby« mjenować.

Jako prěnja wusahowaca wosoba w němskej hudźbnej tradiciji płaći Heinrich Schütz. W ćmowym času Třicećilětneje wójny rozšěrješe ze swojimi­ twór­bami tróšt a nadźiju a bu tohodla »Lumen­ Germaniae« (»swětło Němskeje«) mje­nowany. Přez wukubłanje w Italskej bě hudźbnje na wyšinje časa a jako dwórski kapałnik w Drježdźanach je twórby stworił, kotrež němsku hudź­bnu kulturu trajnje formowachu a płódnu pódu tworjachu, na kotrejž móžeše na př. Bach rosć.

Serbja, kiž žanu aristokratiju njemějachu a połnje pod němskim knjejstwom stejachu, njemóžachu dwórsku hudźbnu kulturu wuwić. Hakle w 19. lětstotku běchu wuměnjenja za samostatnu wu­měłsku hudźbu date, wurosćace přez nastawace narodne wědomje a na zakładźe poměrnje liberalneje kulturneje politiki w sakskim dźělu Łužicy. Krajno­­staw­ske wučerske seminary postarachu so wo rozmach kubłanskeho niwowa a přićahowachu młodych muži, kiž chcychu wjace­ hač status »chudeho wjesneho wučerja«. W Budyskim seminarje hromadźeše so »serbska awantgarda«, prócujo so po přikładźe młodych čěskich a pólskich intelektualnych wo narodne zbudźenje we wuměłstwje. Mjez nimi běše K. A. Kocor, pochadźacy ze Zahorja pola Budestec.

Před lětami mějach składnosć za krótki wopyt w Serbinje w Texasu, hdźež zetkach so z potomnikami Łužiskich Serbow k bjesadźe. Wědźo wo mojich zajimach nastupajo staru wědu, přiwěrki, powěsće, hrónčka atd. přinošowachu hłownje stari swoje dopomnjenki na wosebje wašničkojtych rowjenkow swojich staršich a prastaršich, kotřiž móžachu wjac’ »hač chlěb jěsć«, předewšěm chorosće zaprajić a hojić. Znajachu powěsće wo błudničkach a wohnjowym mužu, kotrež zdźěla němsce, zdźěla jendźelsce přednjesechu. Naraz zanjese z wotstawkom najstarša žona prěnju a druhu štučku Zejlerjoweho spěwa »Zady našej’ pjecy« w rozumliwej serbšćinje. Dopomni so, zo měješe spěw wjace štučkow, ale je hromadźe njedósta. Jenož prěnju linku dalšeho hrónčka hišće znaješe: »Zady našoh’ gumna wjelki ruja ...«. Běch překwapjena, dokelž tajku štučku ženje hišće słyšała njeběch. Woprašach so za wjelkami w Texasu, ale nichtó prawje wotmołwić njewědźeše. Płaća tam pječa jako wutupjene. Su dźensa jenož hišće w dźiwinowych parkach žiwi. Wo wulkich wojowanjach z rubježnymi zwěrjatami w času załoženja sydlišća njebě ničo znate, štož pak njerěka, zo tehdy žane wjelki njeběchu. Prašach so, hač bě štučka hižo do wupućowanja we Łužicy znata. Mnohe ze Zejlerjowych pěsničkow su so spěšnje jako ludowe spěwy rozšěrjeli a wyše toho k dalšemu rynčkowanju animěrowali. »Zady našej’ pjecy« hodźi so po formje a rytmusu jara derje jako »wuženjenje« – po Smolerju za »Rundgesang« –, při čimž kóždy spěwar swoju štučku přibasni. Jeli bychu wjelki srjedź 19. lětstotka we Łužicy wšědnje »za gumnami ruli«, by kóždy tajke přibasnjenje rozumił. Ale wosebje hladajo na dźensnišu situaciju we Łužicy dwěluju na tym, zo móža ludźo swój strach před wjelkami na tajke wašnje do lóštneho spěwa přetworić.

Sym w Poznanju, we Waršawje a w Berlinje kulturnu antropologiju a europsku etnologiju studowała. Z najwjetšim zajimom sym so z prašenjemi čłowjeskeje kultury zaběrała, to rěka z tym, na kotre wašnje su ludźo w jednej towaršnosći žiwi. Při tym je mi přeco zaso naš izolěrowacy wid na čłowječich akterow napadnył, kiž pak za wšostronske wopisowanje a dodnjenje kulturnych poměrow w towaršnosći njedosaha. Přetož čłowjek njeje jenički »agens«. Što by towaršnosć na přikład bjez zwěrjatow, rostlinow abo hribow była? Drjewjany stólc, na kotrymž doma w kuchni sedźu, jědź, kotraž mje zežiwi abo tež domjace zwěrjo, kiž mi emocionalnje tyje – naše zwiski k nas wobdawacym wěcam a bytosćam su wšelakore a husto połne přećiwkow. Europske kulturne wědomosće wěnuja so hižo tójšto lět mjezsobnemu agěrowanju čłowjeka z druhimi specijemi. Wosebity směr předmjeta mjenuje so »Multispecies Ethnography«. Z nim sym so hižo za čas swojeho studija w Berlinje rozestajała, kotryž sym z masterskim dźěłom wo předstawach Berlinskich dźěći wo pčołach wotzamknyła. Wone je wozjewjene pod titlom »Von Menschenkindern und Honigbienen. Multispecies-Perspektiven auf Begegnungen am Bienenstand« w rjedźe »Würzburger Studien zur Europäischen Ethnologie« (digitalisat hlej https://opus.bibliothek. uni-wuerzburg.de/frontdoor/index/index /docId/16707).

... »lipojty« njeje – je »libojty«1

Před štyrjomi lětami zetkach w Budyšinje připadnje profesora Hinca Šewca, wuznamneho serbskeho sorabistiskeho rěčespytnika, kotrehož znajach derje z časa při Lipšćanskej uniwersiće. W krótkej rozmołwje dótknychmoj so nowšich publikacijow wo mjenowědźe. Tehdy bu znate, mjez druhim z interviewa z onomastikarjom a historikarjom Hansom Waltherom w najwjetšim Lipšćanskim dźeniku Leipziger Volkszeitung, zo pječa hižo njepłaći wujasnjenje mjena Leipzig ze słowjanskeho słowa lipa. Jako prěnjej zastupowaštaj profesor onomastiki Karlheinz Hengst a po nim Hans Walther měnjenje, zo wotwodźuje so mjeno wot předsłowjanskeho rekonstruowaneho germanskeho słowa *libja, z woznamom ›krajina bohata na rěčnu wodu‹. Čehodla? Bě so pokazało něšto, štož mjenowědnicy dołhi čas njeběchu wobkedźbowali abo prawje posudźowali, mjenujcy wobstejnosć, zo so najstarše dokłady mjena z b- pisachu, nic z -p-, a zo so tole -b- na žadyn pad njehodźi wujasnić jako wotpowědnik staroserbskeho -p-. Partneraj naspomnjeneho zetkanja wšak běštaj sej přezjednaj w dwělach na prawosći noweho pospyta wujasnjenja. Wěrještaj do słowjanskeho pochada, za swoju wosobu dyrbju rjec: skerje intuitiwnje.

Do přichada Słowjanow nachadźeše so nad hornim Łobjom wulki kmjen Hermundurow, kotrychž hižo romski historiograf Tacitus (55–120 po Chr.) naspomnja. Wokoło lěta 100 po Chr. sydlachu mjez Łobjom a Wódru Semnonojo, w Šleskej měješe kmjen Silingow swoje bydła. Durinčenjo zabrachu kónčiny mjez Durinskim lěsom, Werru, Smolinami a Łobjom. Germanske kmjeny běchu w běhu ćahanja ludow hač na někotre skupiny we wjetšinje wotpućowali, hdyž w času wokoło 600 po Chr. prěnje skupiny słowjanskich sydlerjow do nimale bjezludneho kraja přichadźachu. Wo nich rozprawja prěni króć Fredegarii Chronicon k lětomaj 631/632. Wone městno, hdźež je rěč wo Dervanus dux gente Surbiorum, rěka w němskim přełožku: »Dervanus, Fürst des Volkes der Sorben, die slawischen Stammes waren und schon seit langer Zeit zum Frankenreich gehörten«. Wotkel Słowjenjo pochadźachu a po kotrym puću so do sydlenskich kónčin při wuchodnej hranicy regnum Francorum dóstachu, wo tym mjelčachu pisomne žórła tež w dalšich lětstotkach. Hakle kónc 1940tych lět storčichu slědźerjo při přepytowanjach słowjanskich wurywankow w srjedźnych Čechach na swobodnje z ruku formowane, jednore sudobja, kotrež so pozdźišo jako keramika »Praskeho typa« woznamjenichu. Němscy archeologojo namakachu při swojich wurywanjach sewjernje Rudnych horow samsny typ keramiki a sudźachu z toho, zo běchu Słowjenjo srěnjopołobskeje kónčiny z Čěskeje připućowali. Při pozdźišich archeologiskich slědźenjach so wukopa, zo zwisuje keramika »Praskeho typa« z palnym pochowanjom, mohilemi a twarom jamowych domow, wuhotowanych z kachlemi abo wohnišćom. Na tute wašnje hodźeše so archeologisko-kulturelny kompleks postajić, kiž zwjazowaše srěnjopołobsku kónčinu hač k Solawje a daloko hač do sewjera z Čěskej a Morawu. Słowjanske wobsydlenje dyrbješe so potajkim wot juha sem po Łobju dele hač do kónčin srjedźneje Habole wotměć.

Po cyłej Łužicy běchu pobožni ewangelscy wěriwi w lěću 1751 znjeměrnjeni. Hrabja Friedrich Caspar von Gersdorf, wyši hamtski hejtman Hornjeje Łužicy a spěchowar pobožnych kruhow, bě njenadźicy zemrěł. Gersdorf bě w minjenych lětach z Ochranowa wuchadźace nabožne budźenje podpěrował a so wo to prócował, zo by so tež mjez ewangelskimi Serbami šěriło. Tak je mjez druhim hród w Ćichońcy před wrotami Budyšina k nadregionalnemu zetkanišću zbudźenych Serbow wutwarić dał. Jeho namrěwc pak nochcyše pobožnych Serbow dale w Ćichońcy hospodować. Tohodla přeprosy Matej Dołhi, jedyn z Gersdorfowych najwušich sobudźěłaćerjow, zbudźenych Serbow na swoje kubło do Małeho Wjelkowa, kotrež bě sej něšto lět do toho z pomocu Gersdorfa kupił. Spočatnje bě Małowjelkowske ryćerkubło jeno centralne zetkanišćo pobožnych. Zbudźeni Serbja pak prócowachu so zaměrnje Mały Wjelkow po přikładźe Ochranowa a Niskeje k Ochranowskemu sydlišću wutwarić, w kotrymž Boža słužba wšědny dźeń postajowaše. Tak wuwi so ze skromneho Małowjelkowskeho ryćerkubła w druhej połojcy 18. lětstotka nahladne Ochranowske sydlišćo ze wšěmi funkcijemi a wosebitymi twarami. Hladajo na stawizny serbskeho pismowstwa směmy zdobom zwěsćić: W běhu mało lět wuwi so Mały Wjelkow k centrumej serbskeho (rukopisneho) pismowstwa we 18. lětstotku.1 Prjedy hač tute wuwiće bliže předstaju, chcu skrótka z Ochranowa wuprudźace nabožne hibanje charakterizować.2

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

1. Spočatki

»Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene, mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.«

Takle rozłoži 2007 zemrěty muzikologa Jan Rawp, jedyn z najwažnišich znajerjow serbskeje hudźby, w interviewje ze sćelakom Deutschlandfunk pochad mjena swojeho luda. A njeje žadyn připad, zo je so při tym skrótka zaprajił a zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« rěčnje jedne z druhim zwjazał. Přetož spěwy, kotrež su serbske ma­će­rje přez generacije dale dawali, tworja hudźbny pomjatk serbskeho naroda, su zarodk wuměłskeje hudźby.

W běhu křižneje wójny přećiwo Serbam wokoło lěta 1000 sej němscy kejžorojo poněčim słowjanske kmjeny podćisnychu. W dźensnišej Před­pomorskej eksistowaše pak tež potym »słowjanska hudźba«. Ryćer a pozdźiši lubosćinski spěwar Wiclaw Rujan­ski, zemrěty wokoło 1325, je 17 melodijow zawostajił. Namakamy je w »Jenaskim rukopisu spěwow«. Tutón codex je jedna z najwažnišich zběrkow swětnych spěwow wysokeho srjedźowěka. Wiclaw słušeše drje k Rujanjanam, druhemu słowjanskemu kmjenej hač dźensniši Serbja we Łužicy, a tola su jeho spěwy za mnohe lětstotki posledni dopokaz zapadosłowjanskeje wuměłskeje hudźby. Spěwany ludowy spěw sta so ze zakładom wšěch hudźbnych aktiwitow.

W lěće 1974, składnostnje 400. róčnicy wuńdźenja Albina Mollerowych spěwarskich z małym katechizmom, zestaji dr. Frido Mětšk w 9. čisle Rozhlada »Časowu tabulu k stawiznam a wo wosudach prěnjeho serbskeho ćišća«. Składnostnje lětušich 400. posmjertnin Albina Mollera poskićam podobny přehlad, kiž wobsahuje nowe fakty a nowe prašenja wokoło prěnjeje serbskeje knihi.

1541/42

narodźi so Albin Moller w Tšupcu jako syn zastojnika městneho stawoweho knjejstwa.

1559

W zapisu studowacych na uniwersiće w Frankobrodźe nad Wódru jewi so Albinus Mollerus Kalowensis. Swójba bě drje do Kalawy přećahnyła a tam wopyta wón łaćonsku šulu.

1568

zapisa so Moller do matrikle uniwersity we Wittenbergu jako Albinus Mollerus Straupicensis.

Nimo teologije studowaše matematiku, ze studijnym předmjetom astronomija, a hudźbnu teoriju.

1569

Moller je krótki čas farar w Hornjej Łužicy, w Hrabowej pola Njedźichowa. Zastaruje magistrat města Kalawy lětnje z protyku a dóstawa za to 12 krošow.

1571

wuńdźe w Zhorjelcu Calendarium Ecclesiasticum & HOROSCOPVM PERPETVVM. Ein ewigwerender Calender. Erstlich mit den vnbeweglichen Festtagen der allgemeinen Catholischen Kirchen/ Sampt der Corrigirten Guelden zal ... Darnach besonder auff alle Jahr nach Christi Geburt der Sonnen Zirckel, ... Alles zu nutz vnd gebrauch gemeiner Christenheit, wehrend von Anfang der Geburt Christi biss zum Ende der Welt. Do změny časoweho ličenja w lěće 1582 přez bamža Gregorija a hišće w 17. lětstotku bě tajka cyrkwina protyka wužitna za wuličenje termina jutrow a druhich cyrkwinskich swjedźenjow – z pomocu njedźelneho pismika a złoteje ličby. Jeje spisar bě Bartholomäus Scultetus.

Lěto 2018 se chyla z dwěma wažnyma serbskima jubilejoma: Pśed styrista lětami, běrtyllěto pó smjerśi hodźijskego fararja Wjacława Warichiusa (1564–1618) dnja 1. septembra 1618, jo na drugem gódownem swěźenju teke jogo pitśku staršy kolega Albin Moller w dolnołužyskej Starej Darbni wumrěł. Warichius jo 1595 prědne górnoserbske knigły wudał, Moller jo dwaźasća lět do togo prědne dolnoserbske knigły do śišća dał. Wobej, Warichius a Moller, stej byłej duchownej. Wobej stej pśełožyłej katechizm Luthera wót 1529: jaden do górnoserbskeje, drugi do dolnoserbskeje rěcy. Wobyma pśistoj z tym až do źinsajšnego cesne městno w serbskich kulturnych, duchnych a literarnych stawiznach. Njeglědajucy na wjele gromadnosćow dajo pak teke rozdźěle. Warichius jo pó studiumje w Hodźiju nejpjerwjej diakon a pózdźej tam faraŕ był. We wjelikej wósaźe Hodźij jo źe wjele źěła měł, ale zrownju se kradu derje zežywiś mógał. Glědajucy na spisowaśelske statkowanje jo katechizm wót 1595 jogo jadnučka twórba wóstała.

Napśeśiwo tomu njejo se Molleroju raźiło, trajne pśistajenje ako faraŕ dostaś. Tak njejo wón – wótglědajucy wót pór lět – ako duchowny statkowaś mógał, ale jo musał swójo pśichylenje k spisowaśelenju wužywaś, aby swóju familiju zežywił pśez publikacije, kótarež jo na pśedank pódał. Wón jo spisał pisma k astronomiskim problemam z astrologiskimi spekulacijami a wšakorake kalendarje. Pśedewšym te tencas woblubowane kalendarje su někotare nabranki pśinjasli. Moller jo je mógał, pśecej z drobnymi změnami, lětnje wudaś. Wóni su wopśimjeli pódla kalendariuma teke pśispomnjeśa k astronomiskim zjawjenjam togo lěta a – njewuzbytnje za rolnikarsko-małoměsćańsku ludnosć – pokaze k wuseśu a žnjam tak ako terminy markow blišeje a dalšeje wokolnosći. Z pjera Mollera jo wušej 100 pismow zdźaržanych. Změstymi su jogo kalendarje samo w drugich rěcach, na pśikład česki a pólski, wujšli. Naźeja na šćodru źěkownosć wónych wósobow, kótarymž jo Moller swóje pisma w pśedsłowach pósćił – wliwa połnym zemjanam, zastojnikam, zwětšego pak měsćańskim raźcam – njejo w někotarych padach była póprozna. Tak stej měsćańskej raźca wót Gubina a Kalawy Mollera pódpěrałej z pjenjezami, samo z Neuruppina su płaśenja znate. Ale teke z tym, až města su za swójich pśistajonych bejnu kopicu kalendarjow kupili,1 jo Moller dojśpił refinancěrowanje.