Něgajšne funkcije, zawiny zachadanja a pśikłady něntejšnych kontekstow wustupowanja

Narodna drastwa wulicujo wó swójom nosarju – cłowjeku z wěstymi ekonomiskimi móžnosćami, socialneju poziciju a zacuśim estetiki, wó cłowjeku, kótaryž jo był źěl we wšakich nastupanjach wjelerakego zgromaźeństwa. Njedejali pak zabyś, až jo była tradicionalna narodna drastwa praktiski wužywana, a dla togo jo musała byś wužytna, jo była pśedewšym woblekanje, nic kostim. Jo spokojła wšak pótrjebu, abo samo notnosć, se z kupku identificěrowaś a jo wuzwignuła zwězanosć cłowjeka z lokalnym zgromaźeństwom, ale rownocasnje jo była na wěsty part awtoprezentacija, wašnja zwuraznjenja bogatstwa, ekonomiskeje njewótwisnosći, socialneje pozicije, proce wó estetiku, sprocniwosći, kradosćiwosći, šykownosći. Narodnu drastwu su mody wobliwowali, lěcrownož su faze mody, wósebnje we wejsnej kulturje, něga radnje dlej trali nježli źinsa. Zawěsće su to ekonomiske wobstojnosći zawinowali, ale teke konserwatizm wejsanarjow.1 Rownocasnje jo narodna drastwa nosaŕ materielneje kultury, wón statkujo naměsće, wót prědnego póglědnjenja. Woblekanje wótcerjujo granice.2 Su to granice na dwójaki part. Na woblekanju su spóznali, chto jo swój a chto cuzy a teke z kótareje wokoliny kraja jo pśišeł. Drugi part su za cłowjeske woko njewidne, ale w mentaliśe wejsanarjow pśibytne granice, kótarež su byli źěl njematerielneje kultury našych prědownikow. Na tom městnje góźe se pomjeniś někotare pśikłady, kenž pśedstajaju, kak jo we wejsnej towarišnosći narodna drastwa cłowjeka wopisowała: Jo na jogo zamóžeństwo, familijowy staw, starstwo, pówołanje, regionalnu, etnisku a narodnu pśisłušnosć pokazowała, jo měła funkcije we wěrje a magiji, to groni, jo definěrowała pśi familijowych a cerkwinych tradicijach a w socialnem wejsnem žywjenju wugbanu rolu jadnotliwca, a drastwa jo měła teke wěste detaile, kótarež su cłowjeka pśed škódnymi statkami demonow, pśed złymi luźimi abo chórosćami šćitali, na pś. cerwjene parlickowe rjeśazki, casy jo to był symbol wugbanego pówołanja, na pś. pastyŕske pase pla wójcarjow.

Korla Awgust Kocor komponowaše wšelakore hudźbne twórby. Jedna z nich je oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt«, kiž nasta w lěće 18611. W nim so jedna wo někotre podawki ze sta­wiznow wuzwoleneho ludu a jeho tekst so zepěra nimale dospołnje na perikopach Swjateho pisma, kotrež su z wěstym teologiskim wotpohladom zestajene. Wo kajke podawizny dźe a kajke teologiske ideje so tule zwuraznja? Na tutej prašeni ma wotmołwić předležacy nastawk. W prěnim dźělu póńdźe wo historiske fakty, na kotrež so oratorij poćahuje a w druhim spytamy wuslědźić w nim zapřijate teologiske ideje.

Stawizniski pozadk oratorija

Oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt« wobsteji z třoch dźělow, kotrež poća­huja so na bibliske stawizny wuzwole­neho ludu. Prěni dźěl wěšći Israelej nje­zbožo – jeho hrěcha a njeposłušnosće dla. Druhi dźěl wopisuje njezbožo same a třeći dźěl předstaja sluby Bože na lěpše časy. Wo kotre bibliske stawizny wu­zwoleneho ludu so tu jedna? Poprawom wo te, kotrež wothrawachu so w 6. lětstotku do našeho ličenja časa. W lěće 605 do Chr. wotmě so bitwa pola města Karkemiša, ležaceho w bliskosći rěki Eufrata. Egyptowčenjo wojowachu přećiwo Babylonjanam. Tehdom běštej to dwě najsylnišej mócnarstwje swěta. Kóž­­de z njeju chcyše dominować, wo­sebje w Lewanće, potajkim tež na teri­toriju, kiž słušeše k Israelej (2 Kral 23, 31–35). Naspomnjenu bitwu přěhra Egyp­tow­ska a Lewanta přeńdźe pod knjejstwo Babylonskeje. Za wuzwoleny lud to rěkaše, zo dyrbješe wotnětka wyso­ke dawki płaćić. Dołhož to činješe, knježeštej měr a pokoj. Hdyž pak to wot­pokazo­waše, nastawachu hnydom pro­blemy. Babylonske wójsko interweněrowaše a nuzowaše k »porjadej«. W padźe wu­zwoleneho ludu sta so to samo trójce: 597, 587 a 582. Po tutych zachadźenjach njezhubi Israel jeno swoje slěbro a złoto, ale tež swojich staćanow. Po přikładźe Asyriskeje Babylonska ludźi jenož njemorješe, ale ćěrješe tež wěsty dźěl do wuhnanstwa. To potrjechi wosebje rjemjeslnikow a elitu ludu. W kraju wo­sta­chu jeno rólnicy, kotřiž dyr­bjachu wěsty podźěl swojich płodow okupantej wo­tedawać (2 Kral 24, 1 – 25, 30). W babylonskim wuhnanstwje přebywachu Židźa hač do lěta 539, doniž njepřemó persiski kral Kyrus II. Wulki (539–530) Babylonske mócnarstwo. Wón da Israelej swobodu, tak zo móžeše wróćo do swojeho kraja ćahnyć a tam Jerusalemski templ zaso natwarić, kotryž běchu Babylonjenjo zničili. Templ so něhdźe w lěće 516 woswjeći. Čas persi­ske­ho knjejstwa bě čas wulkeje nabož­neje, nic pak politiskeje swobody (Esra 1, 1–4; 3, 1–4, 5; 5, 1–6, 22). Tutu mějachu Israe­lića hakle srjedź druheho lětstot­ka do našeho ličenja časa (1 a 2 Makk)2. Prěni dźěl Kocoroweho oratorija poćahuje so na podawki wot bitwy pola Karkemiša do wuhnaća israelskeho ludu do Babylonskeje. Druhi dźěl oratorija wobsa­huje dobu Babylonskeho wuhnanstwa hač k ediktej krala Kyrusa II. Wulkeho, kiž zmóžni israelskemu ludej nawrót do domizny. A třeći dźěl jedna runje w času wróćenja z Babylonskeho eksila do slubjeneho kraja.

Zo běchu do kónčinow mjez Łobjom a Solawu w mjeńšich a wjetšich sku­pinach připućowani Słowjenjo towaršnostnje organizowani a zo stejachu na jich čole wjednicy, tole wuchadźa hižo z jich prěnjeho naspomnjenja w Fredegarii Chronicon k lětu 631/632. Na wotpowědnym městnje zhonimy wo wěstym Dervanus dux gente Surbiorum, wo Derwanje, wjerchu z kmjena Serbow. W naslědnych lětstotkach rozprawjeja žórła přeco zaso wo duces ›wjerchach‹, reges kralach‹, primores ›nadobnych‹, seniores ›staršich‹, milites ›wojakach‹ a dalšich dostojnikach Słowjanow, z kotrychž stupichu mnozy, dalo­kož njeběchu w bojach z frankskimi dobywarjemi padnyli, po christianizowanju do němskich słužbow.1 We łaćonšćinje spisane chroniki, ludowe tafle, anale, pozdźišo wopisma a druhe pisomne žórła zdźěleja nam tež mjena serbskich wjednikow: 805 Semil rex Dalemincorum, 806 Miliduoch dux Sclavorum, 955 Cuchavicus senior a wjele dalšich. Zawěsće eksistowachu za tutych zastupjerjow wodźaceje woršty, wotpowědujo jich poziciji w systemje mocy a jich róli w towaršnosći, přisłušace słowjanske pomjenowanja. Tute njezawostajachu w žórłach žane slědy, dadźa pak so z pomocu serbskich wosobowych mjenow z pozdźišich lětstotkow wotkryć. Dokelž nałožowachu Słowjenjo hač do 10. lětstotka hišće pózdnjoprasłowjanske dialekty, kotrež přeńdźechu potom do staroserbšćiny, hodźa so za wotpowědne słowa, socialnoekonomiske a politisko-institucionelne terminusy, prasłowjanske formy rekonstruować.

Stawizniske doškrabki k lóńšemu jubilejej

Při lońšim woswjećenju 675. róčnicy prěnjeho pisomneho naspomnjenja Wulkeje Dubrawy skoržachu Serbske Nowiny, zo běchu zarjadowarjo dospołnje zabyli na jeje serbsku zańdźenosć. Podam tuž lisćinu1, kotruž namakach w tachantskim archiwje a kotraž nastupajo serbskosć wsy za sebje rěči. Budyske tachantstwo Swjateho Pětra kupi w lěće 1599 Wulku Dubrawu wot Sigmunda ze Zezschwitza a wobsedźeše ju nimale tři lětdźesatki, doniž ju 1628 zaso njepředa. Mjenowane zapiski zapoinaja so 1601 a kónča 1607. Notěrowane su na łopjenach jednotliwi wob­sedźerjo2 z wotedawkami a robotami.

Bur a połburja

Wulka Dubrawa měješe tehdy jednoho wićežneho bura, kotryž jewi so jako prěni na kóždolětnej lisćinje, zwotprědka jako »Der Leheman NN«, lěto na to jako »Simon der Lehemann«. Měješe jenož­ 80 grošow dawka płaćić, połojcu na Wałporu (30.4.) a tamnu na Michała (29.9.). Dalše słužby a wotedawki (hač na předźeno) njejsu naspomnjene. Sćěhuje sydom połburow. Prěnjeho zapisachu jako »NN Tschesetzkan«, přichodne lěto »Mickel Tscheseckan«, potom pisany »Nickel Tscheseckann« a při tym přešmórnjene »Ktschestian Tessac«. 1604 slěduje jako »Nickel Tessack«. Tute so w poslednim lěće znowa přešmórny a město toho mamy nětk »Simon Tschekan«. To drje swědči wo tym, zo pisachu so lisćiny stajnje prjedy a korigowachu so po potrjebje při kontroli wotedawkow. Sćěhuje »Lucia Michaltz wittib« [wudowa], pozdźišo »Michaletz wittib«, kotraž koriguje so poslednje lěto na »Michel Lucians Eltister«, potajkim přewza kubło jeje najstarši syn. Dalši połbur je »Vrban Britz Jtzt [nětko] Georg Noack«. Tu so měnja swójbne mjeno mjez Britz (tež Fritz) a Noack. W poslednim lěće je drje kubło synej předał, kotrehož nětko zapisaja jako »Hanß Fritzsch«. Štwórty je »Vrban N Nawoschnicka Jtzt Blasi Jencka von Kamena«. W slědowacych lětach měnja so pisanje swójbneho mjena na »Nawoschneka» a »Nowaschneka«. W poslednim zapisku je to »Jhan Nawaschena« pak »Nawoschena«. Pjaty je »Paul Symonigk weg [dla] Jan Heliasch«, kotrehož mjenuja w poslednim lěće jenož hišće »Paul Heliasch«. Často přewza nowy wobsedźer mjeno prjedawšeho a změni poněčim swoje swójbne mjeno na wone nowe. Poslednjej, přez cyłu dobu samsnej, staj »Andres Noack« a »Frantze Natusch«.

Tež w aprylu pokročowaše Serbski narodny wuběrk z ludowymi zhromadźiznami po cyłej Hornjej Łužicy, nětko zapřijachu so tež pruske kónčiny na sewjeru. Dokelž bě so Arnošt Bart zaso do Parisa wróćił, přewzachu hłownje Słodeńk, Dobrucki a Dučman přednoški. Z Jakubom Hicku, kotrehož běchu stražnicy při překročenju saksko-čěskeje hranicy lepili a zajeli, dósta serbske hibanje prěnjeho »martrarja«.

Serbske Nowiny, 05.04.1919:

Z Łaza. [...] Na zhromadźiznu, kiž [...] Jan Haješ nawjedowaše, bě so naš znaty přećiwnik, wučer Hoffmann ze Šćeńcy, za­běžał, a k swojemu »wosobin­skemu škitej« na 15 Němcow z »namjezneho škita« sobu přiwjedł. [...] Wosebje wupěraše so njepřistojnje njezrałc, kiž ani próška wojerskeje discipliny na sebi njeměješe. [...] Tutón wojerski »škit«, z kotrymž tamny njekmany młodušk samo rěčnikej hrožeše, je dawno za serbski lud z wosebitej ćežu. Elita němskeho wójska tajka njeje, kazy jenož naš lud [...] Chrobły woječk po­dawaše přitomnym njepřećelske lećace łopjena, kiž bě jemu znaty wučer potyknył. Ludźo­ pak je njemdri roztorhachu a je njekmanikej mjezwoči ćiskachu. [...] Šćeńčanski wučer so na zhromadźiznach wuchwaluje, zo w šuli serbski wuči. Wot kotreho časa pak? Hakle někotre měsacy, pohnuty přez naše narodne hibanje. Tež druzy wuče­rjo du do so a chcedźa to zaso dobre sčinić, štož su na serbskich dźěćoch a ludu za­njechali a zhrěšili. Ale přepozdźe. Z wotmachom je po­tłóčowany serbski narod swój dóńt sam do rukow wzał, njewotwisny wot bjezwutrobnych knježerstwow a parlamentow, na ko­trychž sło­wa so spušćeć njemóžemy. [...]

Pśechod. Přechod. Übergang. Prehod 03

W přichodnym połdra lěće budźe njewšědna wustajeńca łužiskich a korutanskich tworjacych wuměłcow w muzejach w Němskej, Słowjenskej a Awstriskej widźeć, přewodźana wot čitanjow a koncertow ze serbskej a słowjenskej literaturu a hudźbu. Z mjeztym třećim wudaćom pokročuje słowjensko-serbske zhromadne dźěło na polu wuměłstwa.

Před pjeć lětami wotměchu so na iniciatiwu korutanskeho Słowjenca Karla Vouka Serbske kulturne dny w Korutanskej w Awstriskej. Wuměłc so wobšěrnje ze serbskej a łužiskej tematiku rozestaja. Najmarkantniši drje je jeho cyklus »Satkula abo (st)wor(jen)a krajina«, kotryž bě jako druhi dźěl projekta »Přechod« na wšelakich městnach we Łužicy wustajeny.

Wustajeńcu »Wobrazy krajiny« charakterizuje zajimawy wuběr twórbow k temje krajina. Poprosych dr. Andreju Hribernik, Noru Leitgeb a Sabrinu Kotzian, zo bychu něšto wo dwanaće wuměłskich pozicijach powědali. Andreja Hribernik nawjeduje Korutansku galeriju tworjaceho wuměłstwa (Koroška galerija likovnih umetnosti, KGLU) w Slovenj Gradecu a je zastupjerjow za słowjensku Korutansku wubrała. Nora Leitgeb dźěła w Muzeju moderneho wuměłstwa Korutanska (Museum Moderner Kunst Kärnten, MMKK) w Celovecu, kotryž je tohorunja na projekće wobdźěleny a pisa katalogowe teksty k twórbam awstriskich Korutanjanow. Wuměłska stawiznarka Sabrina Kotzian z Choćebuza dźěła za Wuměłski archiw Beeskow a pisa teksty k twórbam serbskich wuměłcow.

Twórba Handrija Dučmana a Korle Awgusta Kocora

Hdyž dóstach dźakowano swojemu přećelej a komponistej Janej Cyžej móžnosć, so z klawěrnej sadźbu Kocoroweho a Dučmanoweho »Wodźana« zeznajomić, wabješe mje šansa, kotruž twórba za dźiwadło skići. Myslu předewšěm na jara staru a přiwšěm jara modernu metodu, hdyž wustupuja postawy z chóra, kotryž jednanje předstaji a je komentuje. K twórbje dóstach so ze zajima za Kocorowu hudźbu runje tak kaž za Handrija Dučmana, kotryž w lětach 1851–1860 w Serbskim seminarje w Praze bydleše. Nic naposledk pak wabješe mje postawa wódneho muža, pola nas w Čěskej znata z balady »Vodník« Karla Jaromíra Erbena. Tuta wuńdźe 1853 w jeho zběrce »Kytice« (Kwěćel) a so prawidłownje znowa wudawa.

Powšitkownje so z toho wuchadźa, zo bě Erben Dučmanoweho »Wodźana« inspirował. To je móžne, dokelž cho­dźe­še Erben jako mentor za serbskich studentow do Serbskeho seminara a Duč­man jeho tuž wosobinsce znaješe. Myslu wězo, zo słuša Wodźan bóle do my­to­logiskeho swěta Serbow hač do čěskeho. Hdyž pohladamy do prěnjeho wudaća Dučmanoweho Wodźana 1895 we Łužicy, so w předsłowje awtora Erben njenaspomni. Jako předłohu za swoju twórbu mjenuje ludowu baladu wo wódnym mužu, kotruž bě Jan Arnošt Smoler we Ła­zu napisał a w zběrce Pěsnički hornich a delnich łužiskich Serbow (1841) wozjewił. Dale naspomni »narodnu baladu« Michała Hórnika »Wódny muž«, kotraž je adaptacija ludoweho teksta. Komponist Bjarnat Krawc pósła ju Duč­ma­nej w lěće 1877 hromadźe ze swo­jimi přispomnjenjemi a próstwu, zo by ju rozšěrił, dokelž chce ju zhudźbnić. Zdobom Dučman wuwjedźe, zo nje­znaje datum nastaća Hórnikoweje balady. Wažniše hač samy datum pak je za­ nas, zo je hižo rozšěrjena do dialogoweje formy a tuž wobsahuje zarodk libreta.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

5. Nan serbskeje hudźbneje wědomosće a »serbski Janaček« – Jan Rawp

Wědomostne wobdźěłanje hudźby jednoho naroda móže so hakle zwoprawdźić, hdyž je dosć dźěłow, kiž hodźa so historisce a stilistisce do jednoho wuwića zarjadować. Na němskej stronje běše to Hugo Riemann, kotryž ze swojim hudźbnym leksikonom w lěće 1882 jako prěni muzikologa kompendij předpołoži, kiž bě kmany, narodne hudźbne wědomje w słowach zwuraznić. Jana Rawpowa »Serbska hudźba« wuńdźe 1978, potajkim nimale 100 lět po Riemannowym leksikonje, je pak za serbski narod po wuznamje přirunajomne. Rawp analyzuje, kak sta so ludowy spěw ze zarodkom hudźbneje kultury. Zajimawy w tutym zwisku je interview, kotryž da wón jenož mało měsacow do swojeje smjerće sćelakej Deutschlandfunk. Tam praji: »Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.« Njebě zawěsće připad, zo je Rawp njewědomje zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« ze sobu zwjazał.

Prawdźepodobnje běchu so hižo w pradomiznje Słowjanow, přiběrajcy pak na wulkich pućowanjach a wosebje po zasydlenju w nowych sydlenskich kónčinach, z jednotliwych rodow a rodowych zhromadźenstwow mjeńše a wjetše kmjeny wutworili. Pod kmjenami rozumimy pochadowe zhromadźenstwa, politisce a wojersce agěrowace skupiny, pozdźišo sydlerske zhromadźenstwa, kotrež zwjazuje přiwuznistwo, zhromadny kult, samsny dialekt a samsnu tradiciju, nic naposledk tež prócowanje wo zdobyće noweho sydlenskeho kraja, kotrež bě za přežiwjenje wažne. Jedyn ze staršich rodu wusahowaše ze swojimi nawjedowanskimi kajkosćemi, ze zmužitosću, žiwjenskimi a wojowanskimi nazhonjenjemi kaž tež ze swojej charismu a móžeše tuž na čoło kmjena stupić. Bytostnu rólu hrajachu při tym přiwuzniske poćahi, kotrež sobu wo daledaću wodźaceje pozicije, funkcije *županъ abo *kъnędzь, wot generacije ke generaciji rozsudźachu. Mjeno wjednika móžeše so tak z mjenom kmjena stać. Tute přinošowaše jako rěčne znamjo k tomu, zo zawěsći so zwjazanosć skupiny runje tak kaž jeje reprezentacija porno druhim cyłkam w tehdomnišich wójnskich časach. Jako přikłady njech so tu naspomnja wone w Bayerskim geografje (850–870) mjenowane kmjeny Bjezunčanow a Milčanow, w druhich žórłach su to Choćimjenjo, Chutyčenjo, Neleticojo, Susłojo a dalše, kotrež wuńdźechu z wosobowych mjenow *Běžunk, *Milk, *Chocim, *Nelet, *Žužel(a) atd.

Přećiwnicy hibanja za serbsku samostatnosć wokoło Serbskeho narodneho wuběrka załožichu 5. měrca 1919 w Sokolcy wyše Budyšina »Wuběrk sakskoswěrnych Serbow«. Jeho předsyda, Bórkowski kubler Jan Awgust­ Pětř, zastupowaše swěrnu loyalitu ze sakskim knježerstwom. W měrcu wuhotowaštej wobaj wuběr­kaj ludowe zhromadźizny po cyłej Hornjej Łužicy kaž tež w měsće, přeswěd­čenja dopisowarjow a redakcije Serbskich Nowin su jasnje spóznawać.

Serbske Nowiny, 01.03.1919:

(Bartowa rozprawa w Budyšinje) Powěsć, zo je so Bart z Parisa wróćił a zo budźe w Budyšinje wo swojim skutkowanju rěčeć, bě sobotu tysacy ludźi do Budyšina přiwjedła. Hižo poł hodźiny do postajeneho časa­ běchu sale w hosćencu »Króny« přepjelnjene. [...] Někotre tysacy ludźi [...] dyrbjachu so wróćić. [...] [Bart] w zawodźe swojeje rozprawy praji, zo su Serbja něhdy wulki dźěl nětčišeje Němskeje wobydlili. Nětko woni jenož hišće Łužicu wobydla, z kotrejež so nochcedźa dale wućišćeć dać. Napřećo wšelakim hłosam w němskich nowinach dyrbi so rjec, zo Łužica wšo wobsedźi, štož samostatny stat potrjeba. Jeje pola, łuki a lěsy jeho wobydlerstwu wšo to podawaju, štož je k zežiwjenju a hospodarskemu wobstaću nuzne. Serbska zemja hober­ske składy wuhla, tona, hliny, [...] atd. wopřija, kotrež so přez łužiske mjezy wuwožuja a Łužicy wjele pjenjez wunošeja. [...] W Drježdźanach a Riesy sebi serbski stat za wuwoz a přiwoz přistaw natwari, z kanalizowanjom rěkow wón tež přistup k Wódrje dobudźe, a přez Čechi wón přizamknjenje k Čornemu a Srjedźozemskemu morju namaka. [...] [Hajno] Hančo z Mužakowskich stron slědowacu rezoluciju namjetowaše: »My Łužiscy Serbja [...] serbskemu narodnemu wuběrkej swoje najpołniše dowěrjenje wuprajamy a rozsudźeni njechabłacy za nim stejimy. Měrowu konferencu prosymy, našu narodnu njewotwisnosć a samostatnosć škitać a naš kraj tak wu­hotować, zo móže za wšě časy­ wobstać. Dźakujemy so měrowej konferency, zo so wo nas stara a našu naležnosć jako nalež­nosć wosebiteho słowjanskeho naroda wobhladuje, štož my woprawdźe smy.« [...] [red]

Wó wukładowanju zwěrjecych głowow ako wupyšnjenje pókóń­cow a ortgangow na dolnołužyskich bolanych domach

W Błotach a šyršej wokolnosći zda se byś konsens, až wupyšnjenje pókóńcow jo wósebnje typiske za region a zasadnje pśedstajijo wužowego krala, kenž jo był starym Słowjanam swěty. Stakim se tuchylnje ortgangi (bocne kšomy kšywa pśi padorownych pókóńcach) wobnowjonych a nowych twarjenjow, jo samo domcyki na busowych wustanišćach, z tym symbolom wudopołniju. Ewentuelny historiski zmysł se pak rědko diskutěrujo. Na zwěrjece głowy dopominajuce wupyšnjenja pókóńcow a swislow pak su akle relatiwnje pózdźe zajm ludowědnikow zbuźili; tak póchadaju prědne wopisowanja z lěta 1880 wót Willibalda von Schulenburga. W tom casu pak su wupyšnjenja južo kradu dłujku tradiciju měli, bźez togo až mógali se jasne pomjenjenja motiwow dopokazaś. Slěźenja wokoło burskich domow pak pokazuju na to, až njejadna se wó lěttysace stare, ale wó relatiwnje młode motiwy, dokulaž swisle wustupuju w našom rumje někak wót póznego 16. resp. ranego 17. stolěśa. To zwisujo z notnymi změnami, kótarež su nastali pśi stajanju walmowych abo połwalmowych kšywow (ze styrimi schylonymi płonjami): Móžne druge zakóńcenja kšywa su sebje pominali spušćobny šćit za ortgangi, to groni za bocne kšomy pókóńcow.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

4. Serbski Brahms – Bjarnat Krawc

Bjarnat Krawc, narodźeny 1861 w Jitru, njebě jenož­­ legitimny potomnik Kocora a Pilka, ale zdobom prěni hudźbnje wobšěrnje wukubłany serbski komponist. Po započatkarskich lětach na Bu­dyskim wučerskim seminarje dźěše do Drježdźan a wopytowaše konserwatorij, hdźež bě šuler Felixa Draeseke. 1918 bu na Kralowsko-sakskeho hudźbneho direktora pomjenowany, 1923 załoži wón Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow a wot 1926 do 1928 redigowaše prěnju­ serbsku hudźbnu nowinu »Škowrončk ze serb­skich honow«, přiłohu Łužicy. Załoženje Serbskeho sinfoniskeho orchestra, wo kotrež so Krawc prócowaše, so z financielnych přičin njeporadźi. Krawc wjele pućowaše, wosebje do słowjanskeho wukraja, ale tež po Němskej. Z jeho zaměrom bě, serbski ludowy spěw tež do cyłoněmskeje šul­skeje hudźby zapřijeć. Tak wuda tež spěwniki, kiž rozšěrichu so po cyłym němskim mócnarstwje.

Jako komponist stwori Krawc klawěrnu hudźbu­ a komornohudźbne dźěła, nimo toho oratorij »Wójna a měr«. Najwažniša kompozicija z dźens­nišeho wida pak je wobšěrny cyklus wobdźěłanjow serbskich ludowych spěwow za spěwarski hłós a klawěr. Tute »33 serbskich ludowych spěwow« su za artificielnu hudźbu Serbow runje tajki měznik kaž Kocorowy oratorijowy cyklus­ »Počasy«. Jeho přikład při tutej kompo­ziciji bě bjezdwěla Johannes Brahms, kotryž bě ze­ swojimi »Němskimi ludowymi spěwami za spěwarski hłós a klawěr« měritka sadźił. Přez Krawca bě so nětko tež serbski ludowy spěw doskónč­nje do koncertneje žurle dóstał.

Hižo wot najstaršich časow, hdyž so ludźo z rólnistwom zaběrachu, běchu woni z rosćacej ličbu wobydlerjow a popušćowacej płódnosću pódy přeco zaso nuzowani, sej nowu rolu zdobywać. To móžeše so w našich kónčinach jenož z trjebjenjom pralěsa docpěć. Rozrisanje tutoho za přežiwjenje wažneho nadawka wopokaza so za tehdomnišu towaršnosć ze swojimi – z dźensnišeho wida – primitiwnymi gratami kaž sekera, motyka a łopač jako nimoměry ćežke a napinace. Stari Słowjenjo kaž tež druhe ludy wuwiwachu tohodla metodu, kotraž so jako wohnjowe trjebjenje woznamjenja. Jeje zakład je wotpalenje lěsneho terena, kotryž je za ratarske wužiwanje předwidźany. Tutón proces w swojej cyłkownej wobšěrnosći ćehnješe so zwjetša přez dlěšu dobu, poćahowaše so na rozdźělne počasy a wopřija wjacore kročele, kotrež běchu zdźěla z wulkej prócu zwjazane.

Jako prěnje dyrbjachu so štomam mjeńše hałuzy wotłamać a wotrubać a skora wot zdónka wotbělić, zo bychu cyle wuschnyli. Po tym buchu hałuzy a hałužki na lěsnym powjerchu naworštowane. Hdyž běše tak zdobyta palna maćizna dosć wusušena, móžeše so tute paliwo zapalić. To stawaše so zwjetša w nalěću, krótko do toho, zo trawy a rostliny znowa rosć započachu. Při spalenju we wulkim mnóstwje zwostawacy popjeł bu w dalšim wobdźěłanju pódy z lěsnej pjeršću změšany a słužeše jako přirodne hnojiwo. Do toho dyrbjachu so w zemi zwostate korjenje wotstronić: zwućahać abo wukopać. Potom so póda z pomocu radła překopowaše. Hakle nětko móžeše rataj abo worak, kaž stari Słowjenjo po wuprajenju we Łužicy zwučenych swójbnych mjenow Rataj a Worak rólnika, woraka, potajkim bura mjenowachu, z wusywom započinać. Wobě słowje du na prasł. *orati ›worać‹ wróćo. Na tym bazěruje tež ds. a hs. radło, ně. Hakenpflug, prasł. *órdlo. Wot słowa radło stej ds. swójbnej mjenje Radłak a Radlik wotwodźenej. Słowjenjo plahowachu předewšěm jahły, ječmjeń, a pšeńcu, hłowna žitna družina běchu jahły.

Južo někotare lěta se w kulturnowědomnostnem wótrěźe Serbskego instituta pód glědanišćom »póśěgi a spleśonosći« mjazsobne zwiski Serbow kaž teke zwiski Serbow k Nimcam a drugim mjeńšynam wuslěźuju. Wědomnostnicy a wědomnostniki se zaběraju z temami, kenž su zwětšego desiderata w nejnowšem stawiznopisu. K tomu słušaju póśěgi mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce. Pšašanje jo tematiski wjelgin wobšyrne, dokulaž sega wót zwiskow towaristwow a institucijow k spleśonosćam zarědnistwow až k specifiskim wósobinskim kontaktam. Jo pak teke wažne, z kótareje perspektiwy se na to glěda. Njejo pótajmstwo, až perspektiwa z Górneje na Dolnu Łužycu wšuźi dominěrujo a jo cesćej samo jadnučke glědanje na historiske tšojenja. Z togo casa, až mamy wótnožku za dolnoserbske slěźenje w Chóśebuzu, móžomy se na městnje fokusěrowaś a koncentrěrowaś na stawizniske wuwiśe Dolnoserbow. Rozsudny zaměr pśi tom za mójim zdaśim jo, to produktiwne teje zwězanosći mjazy Serbami do srjejźišća stajiś. To wopśimjejo se wě kritiske glědanje na proces wuwiśa Serbow we Łužycy a zwenka njeje. A wšykne zwiski mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce su mjenjej abo wěcej wótwisne resp. wobwliwowane wót nimsko-serbskich a serbsko-słowjańskich póśěgow.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

3. Pućrubar serbskeje romantiki – Jurij Pilk

Zašły raz zaběrachmy so z Korlu Awgustom Koco­rom, kotryž je z oratorijowym cyklusom »Počasy«, inspirěrowany wot zynkoweje rěče Haydna, samostatnu serbsku wuměłsku hudźbu stworił. Na tute pioněrske dźěło móžeše Jurij Pilk natwarjeć.

Uwertěra k Shakespearowej dramje »Són lětnje­je nocy« sčini 17lětneho Felixa Mendels­sohna-Bartholdyja přez nóc sławneho. Z njej njeje­ jenož swój zahe zrały talent dopokazał, ale tež­ žanr uwertěry jako tajki rewolucionował, jón do hudźbneje epochi romantiki zwjedł.

W serbskej komornej hudźbje ma Pilk po­dobny wuznam kaž Mendelssohn-Bartholdy w němskej: Jeho uwertěra k spěwohrě »Smjert­nica« je romantiske klučowe dźěło za orchester.

Zajimawe je, zo w Hodźiju jako syn policista rodźeny Pilk – hinak hač Kocor – w prěnim rje­dźe­ njebě hudźbnik, ale stawiznar a ludowědnik. Ale hižo na Budyskim wučerskim seminarje poka­za so jeho talent při klawěrje. Tola rozsudźi so za powołanski puć wědomostnika a promowowaše na Rostockskej uniwersiće z historiskej temu. Přeslědźi situaciju Wjazońčanskeje gmejny za čas wuswobodźenskich wójnow. We Wjazońcy móžeše tež prěnje powołanske nazhonjenja jako pedagoga zběrać.