Sobotu, 12. februara 2022, předstaji so publikumej na wupředatej žurli hłowneho jewišća w Budyšinje prěni króć dźiwadłowa hra »Šěrcec Hanka«. Scenarij bě swobodna awtorka a režiserka Esther Undisz napisała, złožujo so na němski přełožk nowele »Židowka Hana« Jurja Kocha z lěta 2020 kaž tež na biografiske daty časowych swědkow. Do serbšćiny přenjesła je kruch Měrana Cušcyna. Po předstawach awtorki měješe hra žiwjenje serbskeje katolskeje Hórčanki Hanki Šěrcec tak pokazać, kajkež by wone móhło być. Tohodla wužiwaše wubrane motiwy nowele a přida jednanju dalše dimensije. Zo bychu sceny w prawym swětle stali a skutkowali, kaž bě sej je Esther Undisz předstajiła, přewza wona tež režiju. Dołho a wutrajnje běchu so profesionalni dźiwadźelnicy a lajkojo přihotowali. Płody sprócniweho a nazorneho dźěła, to móžu nětko hižo přeradźić, běchu wšeje česće hódne a putachu publikum hač do poslednjeho wokomika.

Je sobotu, napoł wosmich na žurli Budyskeho dźiwadła. Z mnohich wočow rěča wočakowanja na dźensnišu prapremjeru »Šěrcec Hanka«. Premjera je stajnje z wulkej napjatosću zwjazana a zdawa so, zo rozpřestrěwa so po cyłej žurli. Tematika wo dóńće katolskeje Serbowki židowskeho pochada Hanki Šěrcec je drje kóždemu mjenje abo bóle znata. Wšako zmóžni nowela Jurja Kocha dohlad do žiwjenja přesćěhaneje Hórčanki za čas nacionalsocializma. Ale tež fota wo zasadźenju kopolaka před něšto lětami w Hórkach dopominaja na młodu Serbowku, kotraž je nam jako Židowka Hana znata. Tola štó bě wona žona? Kajke běchu wobstejnosće tehdy a kajku powěsć zawostaja Hanka nam, za naš dźensniši čas, za naš wosobinski puć?

Knigły wó narodnych drastwach wudaju se z rozdźělnymi wótmyslenjami a intencijami. Zwětšego su to wědomnostne dokumentacije, kenž zepěraju se na archiwalije. To groni awtor/ka wobźěłajo a wugódnośijo wobstatk originalnych drastwinych źělow a fotow, pisne žrědła ludowědnikow a/abo wustnu dalejdawanu wědu nosaŕkow narodnych drastwow. Pórědko wudaju se drastwine knigły, kenž dokumentěruju aktualnu situaciju jadnogo regiona narodnych drastwow, na pśikład teke wobrazowe zwězki a pśerědko wózjawiju se pśirucne knigły, kenž nosaŕkam a gótowaŕkam a gótowarjam drastwow daju rozpokazanje pśi zgótowanju a woblekanju narodnych drastwow.

Lětźasetki dłujko póceramy wědu wó serbskich narodnych drastwach ze starych drastwinych atlasow zasłužbnych serbskich ludowědnikow, kaž Měrćin Nowak-Njechorński, dr. Lotaŕ Balko a Albrecht Lange. Což dolnoserbsku narodnu drastwu wokoło Chóśebuza nastupa, su wósebnje knigły »Die Tracht der Sorben um Cottbus / Drastwa wokoło Chośebuza«, 4. zwězk drastwinego atlasa »Serbske narodne drastwy / Sorbische Volkstrachten« za wšyknych zajmcow, tak teke za mnjo a mójo źěło w Serbskem muzeju ako teke priwatnje, až do źinsajšnego głowny a wažny zakład. Institut za serbski ludospyt w Budyšynje jo toś te knigły w lěśe 1991 wudał, to groni pśed 30 lětami. Głowny awtor a redaktor knigłow jo był wědomnostny sobuźěłaśeŕ Serbskego instituta, dr. Lotaŕ Balko. Slědne drastwine knigły, kenž jo Ludowe nakładnistwo Domowina za Dolnu Lužycu wudał, su knigły »Lübbenauer Trachtenbuch« Uty Hentšeloweje, wudane w lěśe 1999, pótakem pśed wěcej ako 20 lětami. W lěśe 2003 wudane knigły awtorki Brunhilde Miehe »Der Tracht treu geblieben – Studien zum regionalen Kleidungsverhalten in der Lausitz« njezepěraju se jano na Dolnu Łužycu, ale teke na druge regiony serbskich narodnych drastwow a pśedstajiju skerjej subjektiwne zaźaržanje woblekanja na pśikłaźe jadnotliwych nosaŕkow serbskeje narodneje drastwy.

Thomas Menzel Foto: priwatne wobsydstwoLoni smy w rěčespytnym wotdźělu Serbskeho instituta z nowym wědomostnym projektom »Genderlinguistika serbskeju rěčow« započeli. Njebudźemy za genderowanje w serbšćinje wabić, ale so rozšěrjace rěčne preferency wopisać a wuhódnoćić. Genderlinguistika wobsteji hižo znajmjeńša 50 lět. W běhu lětdźesatkow je so zaběrała z wšelakimi, zdźěla přećiwnymi strategijemi zwuraznjenja genderowych konceptow. Hdyž je ćežišćo prjedy na »widźomnosći žonow w rěči« ležało, dominuje nětko hesło »diwersita« abo zašlewjerjenje splahowych rozdźělow přez genderneutralne zwuraznjenja. Z němčiny je to wšitko derje znate. Serbšćina a němčina wšak rozeznawatej so strukturelnje. Prócowanje wo rěčnu widźomnosć žonow wjedźe w serbšćinje k hišće wjetšej redundancy hač w němčinje. Hdyž chcemy gramatisce korektnje rěčeć, dyrbimy na přikład w pluralu muskowosobowe a njemuskowosobowe formy adjektiwow wospjetować, kaž sym to w titulu teksta pokazał. Samo w rědkich padach, hdyž so muske a žónske formy substantiwow njerozeznawaja, dyrbimy splahowe rozdźěle na adjektiwach pokazać (zdźěłani a zdźěłane zastupnicy genderlinguistiki to derje znaja). Móžnosć zaměnjenja tajkich redundantnych konstrukcijow přez abstraktne genderneutralne formy, na přikład přez participy, je w serbšćinje jara wobmjezowana. Nadhódnota w formje skrótšeneho zwuraznjenja, kotraž přinjese narunanje »Studenten und Studentinnen« přez »Studierende« w němčinje, za »studowacych a studowace« přirunujo ze »studentami a studentkami« w hornjoserbšćinje prosće njewobsteji. Hdyž gramatiski system hornjoserbšćiny poprawne genderowanje njedowoli, čehodla njezměnimy gramatiku? Dyrbja so woprawdźe w kóždym padźe wšitke prawidła rodoweje kongruency wobkedźbować? Móžu sej pokiw dowolić na (kaž přiznawam, skerje njemudru) ortografisku reformu w němčinje 1990ych lět, kotraž zmóžnjuje rěčnu wariaciju a najebać to njeje sypnjenje němskeje towaršnosće wuskutkowała. W padźe serbšćiny wšak dyrbi so před zmjechčenjom rěčnych prawidłow warnować. Za wjele Serbow je eksistenca a fungowanje spisowneje rěče tola přiznamjo kulturneho sebjezrozumjenja. Hdyž so ze swojej rěču identifikować njemóžeš, spěšnišo swoju etnisku identitu zhubjuješ. Genderowe diskusije wjedu so tež w druhich słowjanskich ludach. Na přikład ma pólšćina identiski inwentar rodowych kategorijow kaž hornjoserbšćina. Powšitkownje so akceptuje, zo rozeznawaja so zasady za genderowanje w pólšćinje wot zapadnych rěčow. To móže tež za serbšćinu płaćiwe być. Z němčiny přewzate rozrisanja za genderowanje najlěpše njejsu. Wažne je, zo by serbšćina swoje wosebite a originalne rěčne struktury zachowała.

THOMAS MENZEL

Po skoro dwulětnej abstinency swójskeho direktneho kulturneho live-dožiwjenja wjeselach so jara, jako wudobych sej kartku za jedne z třoch požadanych předstajenjow lětušeho ptačokwasneho programa Serbskeho ludoweho ansambla.

Njesćerpliwje podach so do Chróšćan »Jednoty« a njebuch přesłapjena. Najprjedy radowach so nad tym, zo wopyta njedźelniše popołdniše zarjadowanje wjele swójbow z dźěćimi. Zrudna tola to wěcka, zo hižo druhe lěto wšě dźěćace předstajenja SLA wupadnu abo so jenož w snadnej ličbje na digitalne wašnje pokazaja. Bych rady hišće lěto dočakała, jeli bychu so na tutym městnje serbske a dwurěčne dźěći ze swójskim dźěćacym ptačokwasnym programom zawjeselili. Tež w Delnjej Łužicy bychu sej zawěsće tajki lóštny program wobhladali. Čehodla rozsud takle jenož za dorosćenych přihladowarjow w Hornjej Łužicy padnył je, bohužel njewěm.

Publikum wočakowaše krótko před tradicionelnym 25. januarom ptačokwasny program, lětsa we formje tak mjenowaneho burskeho dźiwadła pod titulom »Njewěsta njewjesta«. Dobra to ideja, brašćenje a prawy serbski kwas do srjedźišća jednanja stajić! Libreto napisa a režiju derje w horšći měješe serbski dźiwadźelnik Tomaš Cyž, a nic jenož tohodla přeswědči tež w róli korčmarja. Jeho kontakt k Berlinskemu komponistej Wolfgangej Böhmerej so tohorunja wudani, wšako napisa Böhmer spomóžnu hudźbu, napodobnjenu musicalej a zapopadnywši serbske ludowe spěwy a wurězki z oratorijow »Žně« a »Serbski kwas«.

Pućowanska fotowa wustajeńca »5 x Němska po cyłym swěće« pohnuwa perspektiwu změnić a zwaži sej wid wotwonka

W fotowej přehladce Hamburgskeho fotografa Jörga Müllera widźi wopytowar w prěnim wokomiku wosoby a motiwy we wšědnej wokolinje. Někotři direktnje do kamery hladaja, někotři su zanurjeni do wuknjenja abo dźěła. A tola tworja protagonisća fotow wizuelny móst k wobhladowarjej, dokelž wuhlada často něšto znate. Što to je a štó su tući ludźo?

Hromadźe z Goethowym institutom wustaja Serbski muzej w Budyšinje cyłkownje 99 fotow, kotrež portretuja wšědne žiwjenje potomnikow něhdyšich němskich wupućowarjow, a to nimale jónu wokoło globusa. Započinajo w Litkowce (Ruska) slěduja wobrazy z Wartburga (Južna Afrika), mennonitiskeje wosady Blumenauwa (Mexiko), Pomerody (Brazilska) a Oberwischauwa (Rumunska).

Ze swojej kameru zapopadny Jörg Müller mjez lětami 2014 a 2018 wosoby a motiwy tutych němskorěčnych mjeńšinow we wukraju. Jeho motiwy zdadźa so być we wokomiku zapopadnjene a tak ma wobhladowar móžnosć, koncentrowanych šulerjow wučby němčiny w Litkowskej šuli při wuknjenju wobkedźbować abo so do němskeje Božeje słužby w mennonitiskej wosadźe Blumenau w Mexiku zanurić. Nimo šule a cyrkwje dokumentuja wobrazy tež kulturu jako móžnosć wobchowanja němskich korjenjow. W Pomerodźe, hdźež rěči starša generacija hišće nižoněmsku rěč plat, zetkawaja so wobydlerjo k němskim swjedźenjam z tradicionalnej ludowej hudźbu z bayerskim charakterom a noša při tym dirndl abo kožane cholowy.

Lubina a Branko Hajduk-Veljkovićec Foto: priwatneMój rezimej po wjele nazhonjenjach: Sym wjesoła, zo smój so z Brankom na puć podałoj a zo wudawamoj moje teksty nětko we wjele rěčach. Njeje wšitko mědlizanje a přewzamoj z tym tež wšitke wobłuki nakładnistwa: tworjenje a lektorizowanje tekstow, namakanje ilustratora, wabjenje, rozšěrjenje a nic naposledk knihiwjednistwo a hospodarske riziko. Za přełožki a nahrawanja trjebamoj spušćomny a dobry team sobuskutkowacych. A wězo trjebamoj za wšo to fenki. Tola je to runočasnje tež móžnosć, w małym kruhu z Brankom a Dušanom rozsudźeć, kak sej što předstajimy, a to cyle jednorje wuspytać. A sprawnje prajene njewěm, hač bych bjez toho woprawdźe swoje knihi w Francoskej poskićała. Hač bych so prócowała njeličomne nakładnistwa we wšelakich krajach wo wudawanje swojich knihow prosyć? Najskerje nic. Tuž sym wjesoła, zo je runje wšo hromadźe přišło, a bych wulku šansu skomdźiła, hdyž njebych Brankowemu namjetej připrajiła. Wón ma znajomosće moderneho marketinga, za kotryž stajnje zličbowanki dóstawam, hačrunjež jón cyle njedodnju – ale wón skutkuje; mjeztym eksistuja techniske móžnosće, knihi sam/a wudawać; mam wjeselo při wuknjenju nowych kmanosćow kaž stajenja knihow abo nahrawanja zwukow za słuchoknihi – a jako bazu a pozadk mam naš serbski swět. Naju wudawaćelski projekt njezabjerje jenož čas a mocy, wón dawa mi wobstajnje energiju a lóšt k pisanju. Myslu mjeztym we wjetšich dimensijach, štož tež serbskim tekstam tyje. A hdyž mje Branko rano zazwoni a mi z wulkim wjeselom zdźěli, kelko knihow smy dźeń do toho předali, mje to pohonjuje a přeswědčuje, zo su wone woprawdźe dobre. Njeje to wulkotne, zo je myška Měrka nětko samo hač do dalokeje Kanady dóšła?

Hdyž so mje prašeće, hač bych to tež druhim serbskim awtoram doporučiła, bych prajiła haj. Naju projekt je přez swoju wjacerěčnosć kompleksny, dźe pak tež jednorišo. Štóž chce swoju knihu němsce abo jendźelsce wudać, móže to jako e-book abo ćišćanu knihu činić. Štóž zajimuje so skerje za słowjanske rěče, móže to dwurěčnje činić. Dźěłamy z Adobe Cloud-programami, kiž su jara dozrawjene a wšitke dźěłowe kročele při zhotowjenju knihow a słuchoknihow zmóžnjeja. Połojca nadawkow je kwalita knihi, druha połojca je wabjenje, a to měnju tež financielnje. A hdyž sym hižo raz při ličbach: Něšto nowe za mnje je, zo njesměm so wudawkow bojeć. Hišće smój w fazy wuspytanja, kotre wiki w kotrych krajach kak derje běža. Na kóncu pak je rozsudne, hdyž pisa mi mać z Francoskeje, zo čaka ze synom hižo žadosćiwje na pokročowanje dyrdomdejow z »Doliny při rěce«. Stejimoj hišće cyle na spočatku, ale smój so na nowe puće podałoj a budźemoj dale po nich kročić.

Na 192 bokach pósćijo Ludowe nakładnistwo Domowina Pratyju 2022 serbskej jsy spóromje Sprjewje mjazy měsćańskima běrtyloma (Nowy) Chmjelow a Depsk – Škódow. Škódow jo jaden ze zagmejnowanych chóśebuskich běrtylow, kótaryž jo wobchował swój wejsański charakter. Pratyja k Škódowoju jo ta prědna Serbska pratyja nowego šefredaktora Gregora Wieczoreka, za tym ak jo se dłujkolětny šefredaktor Horst Adam w Běłej Wóźe kóńc 2019 rozžognował z pisanim wóneje tradicionelneje serbskeje lětneje publikacije. Na rozdźěl wót Běłeje Góry, źož jo Pratyja 2020 była na woglěźe a źož jo serbska rěc pśisamem womjelknuła, ma Škódow źaseśinu powědajucych a rozmějucych serbskeje rěcy.

Serbska pratyja, redakcija Gregor Wieczorek, Ingrid Hustetowa, Bernd Pittkunings, Budyšyn: LND 2021

Ku głownemu śěžyšću teje Pratyje słušaju lokalne temy ako rybaŕstwo na Sprjewi w Škódowje, kuriozumy ako kónjecy indianaŕski teater, stare casnikaŕske powěsći ze Škódowa, rědke serbskorěcne narowne kamjenje a škódojska architektura. Teke wulicujo se w mjasecowych knigłach 2022 wót teje cynitosći, až su se škódojske Serby we Weimarskej republice jadnogo serbskego ceptarja na šuli pla zastojnstwow pominali. Pódla jsy w srjejźišću namakajoš tenraz drogowańske pokazki, źiśecu pratyju (tšojeńka, basni, žorśiki a słowne graśe), ewangelsku kśesćijańsku pratyju a wóswěśijotej se jubileje – 150 lět wót naroźenja serbskeje spisowaśelki Marjana Domaškojc, 200. burstak komponista Korla Awgust Kócor, 70. jubilej Serbskego ludowego ansambla a jubilejnej spomnjeśi na Mata Riza a Kita Šwjelu. Dalšne ekskurse su woglědy do wukraja (Kreta, Thailandska) a temy, kótarež pak se póśěguju na druge jsy (Janšojce, Móst), na stawizniske tšojenja abo wósoby ako Wilhelm Brasse, kótaryž jo statkował ako fotograf w Auschwitzu.

Předležace dźěło je edicija rukopisneje disertacije Maxa Jänecke.1 Ju 1922 zapoda a spočatk lěta 1923 zakitowaše. Z Drježdźan pochadźacy Jänecke bu za čas Prěnjeje swětoweje wójny ranjenja dla do Łužicy k hraničnej woborje přesadźeny, štož wubudźi w nim zajim za stawizny krajiny. Analytiski wid na topografiju wěsteje kónčiny bě sej hižo we wójsku přiswojił. Wěstu chwilu po tym dźěłaše jako wučer, ale bu ke kóncej wójny zaso pušćeny a dósta mału pensiju, kotraž jemu dalši studij zmóžni.

W Lipsku smědźeše dla dobrych wukonow do toho a dobreho wotzamknjenja na wučerskim wustawje uniwersitny studij stawiznow nastupić.2

Max Jänecke. Die Oberlausitzer Herrschaften spezielle und allgemeine Probleme aus ihrer Geschichte und ihrer Topographie, wobdźěłane a wudate wot Lars-Arne Dannenberga, Gerharda Billiga, karty: Uwe Ulrich Jäschke, Zhorjelc 2019, Beihefte zum Neuen Lausitzischen Magazin, zwjazk 21 Sta so ze šulerjom tehdomnišeho nawody seminara za krajne stawizny a sydlensku wědomosć, Rudolfa Kötzschkeho, pod kotrymž wón mjenowanu disertaciju złoži. Po tym pak běše znowa bjezdźěłny. Dokelž pak běchu po wudyrjenju Druheje swětoweje wójny wučerjo trěbni, dósta wučerske městno na hospodarskej šuli w Drježdźanach. Po Druhej swětowej wójnje bu kaž wšitcy wučerjo, kiž běchu čłonojo NSDAP abo wučerskeho zwjazka, pušćeny a nadal žane krute dźěło njenamaka. Hdys a hdys dósta wobmjezowane nadawkowe zrěčenja w Měšćanskim archiwje w Drježdźanach. Nimo geografisko-stawizniskeho dźěła zajimowaše so tež za hornjosakske narěče.

Jänecke widźeše so sam jako »stawizniski geograf« a přistup, kotryž wón za rozkładźenje teritorialneho wuwića w markhrabinstwje Hornjeje Łužicy měješe, běše zhladowanje na zwiski mjez terenom a wodowej syću. Na druhim boku sćěhowaše premisy, zo so wuwiće wšelakich knjejstwow přez stajny wutwar w kolonizaciskim procesu stawaše. Při tym z toho wuchadźeše, zo měješe najwyši knjez nad krajom zasadne wobsydstwo nad lěsnymi a »dźiwimi« kónčinami (Wildlandgrenze). Kartowy material, kotryž wužiwaše Jänecke za swoje dźěło, běchu generalne karty za sakski a pruski dźěl Hornjeje Łužicy, analognje k dźensnišim TK 25.

W zašłymaj lětomaj měješe pandemija nas kruće w horšći. Měsacy dołho njebě móžno dźiwadłowe inscenacije, koncerty abo awtorske čitanja live wopytować. Wot lońšeho pak běchu ze šćěpjenjom wolóženja móžne a móžachmy so zaso schadźować a kulturne wjerški kaž oratorij »Hrodźišćo« w Budyšinje abo popowu operu »Carpe noctem – njeskónčna nóc« w Chrósćicach dožiwić. Ze stupacymi ličbami natyknjenjow w nazymje běše wopyt zarjadowanjow jenož hišće pod dodźerženjom 2G- abo 3G-prawidłow móžne. Za přewjedźenje zarjadowanjow je to chětro wobužne. Ludźo maja so dočasnje přizjewić a dodźerženje prawidłow ma so přepruwować, při čimž móže so jenož wobmjezowanej ličbje zajimcow wopyt zmóžnić. Tak faluja zamołwitym w dźiwadłach, ansamblach abo koncertowych domach dochody. A runje zarjadnišća, kotrež su w priwatnych rukach, so prašeja, kak dołho to hospodarsce předźerža. Na tamnym boku trjebaja nješćěpjeni za jednotliwe zarjadowanja test, kotryž maja wězo sami zapłaćić. Z tym móže tajki kulturny wječor chětro drohi być. Je nam kultura tole hódna? Wšako su so w zašłych měsacach onlinowe poskitki, tež w Serbach, a streamingowe posłužby jara rozšěrjeli. Wone su tunje abo darmotne, njetrjebaš ani domjacy konopej wopušćić a móžeš zarjadowanje »wopytać«, kaž so ći časowje najlěpje hodźi. Tak je so trochu zaćichim transformaciski proces zahajił, kotryž wunjese nowe formy zarjadowanjow. Přiwšěm wuchadźam z toho, zo so kulturna krajina w přichodźe chětro změni a so někotryžkuli dom zawrěje a te abo tamne ćěleso dlěje njeeksistuje.