Jako cyłkownu wustajeńcu widźach, mi bě, kaž zo bych Serbow a narodnu drastu hišće raz znowa zeznała, ale z wida zašłosće a z wočemi słowjenskeho molerja Ante Trstenjaka (1894–1970). Runočasnje zeznach tež molerja jako wosobu a myslach sebi, wón je jedyn z nas – Słowjan.

W aktualnej wustajeńcy Serbskeho muzeja z titulom »Barby daliny – Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« je akribiske předdźěło mjezynarodneho prócowanja jasnje spóznajomne. Hłownaj iniciatoraj wustajeńcy Igor Pirc ze Słowjenskeje a serbski kulturnik Jurij Łušćanski zmóžništaj hromadźe ze Serbskim muzejom pod projektowym nawodom Christiny Boguszoweje přewjedźenje mjezynarodneho kooperaciskeho projekta z Narodnym muzejom Praha a Wuměłskej galeriju Maribor. Dalšej podpěrarjej a wupožčowarjej eksponatow stej Muzej za nowše stawizny Słowjenskeje w Ljubljanje a Galerija Ante Trstenjaka w Ljutomerje. Tež Serbski muzej Choćebuz, Serbski kulturny archiw při Serbskim instituće a Załožba za serbski lud su material k dispoziciji stajili, kotryž wobswětli Trstenjaka jako přećela Serbow w dokumentarnym wotdźělu na kóncu wustajeńcy. Kuratorce stej direktorka Serbskeho muzeja Christina Boguszowa a Rebecca Wöppelowa, kotrejuž koncept zestajenja eksponatow derje přez wustajeńcu wjedźe, tak zo so wot rumnosće k rumnosći zajim Trstenjaka za Łužicu wotkryje.

Před něšto tydźenjemi započach koparske mustwo pola Jednoty Kamjenc trenować. Spěšnje spóznach, zo so wužadanja we Łužicy wot wužadanjow druhdźe na swěće njerozeznawaja. Samostatne myslenje a dowěra do swójskich kmanosćow njejstej samozrozumliwej, tu runje tak nic kaž w Tansaniji, Kolumbiskej, Jordaniskej abo Nepalu.

»Horce plincy« – komedija wot Frederika Holtkampa, zeserbšćiła Lubina Hajduk-Veljkovićowa, režija Rosmarie Vogten­huber j. h., wuhotowanje Franz Gronemeyer j. h., premjera 26. septembra 2020 w Dźiwadle na hrodźe Budyskeho NSLDź

Jako zazběh k nowej hrajnej dobje – po abo lěpje: z koronu – pokaza serbske powołanske dźiwadło wjeselohru wuspěšneho spisowaćela, kotryž pod pseudonymom Holtkamp wot lěta 2010 dramatiske kruchi pisa. »Horce plincy«, w němskim originalu »Landeier« (potajkim skerje »Wjesne plincy«), běše jeho prěni wuslědk, komedija za šěsć wosobow, kiž je so mjeztym wjacekróć předstajiła. Městno čina je jednora, stara, njezrumowana korčma, w běhu šěsć aktow so wona stajnje přemeblěruje, štož tež rěka: Wona so přeco lěpje zarjaduje. Nad tejku wisa křiwje wobswětlene hesło »Witajće k nam«, ale dokelž jedna so wo wotležanu wjes njedaloko Berlina, přijimuje zwudowjeny hosćićel Hinc nastajnosći samsnych třoch hosći: plahowarja swini, wowčerja a biobura. Jim zhromadny je samsny eksistencielny deficit: Kóždy z nich by rady žonu měł. Kak by so tole snadź radźić móhło – runje to je tema serbskorěčneje turnejoweje inscenacije přez cyłe 90 mjeńšin (bjez přestawki).

Jill-Francis Ketlicojc abo Źilka jo ta nejmłodša dolnoserbska spisowaśelka a casnikaŕka, znata južo cytajucym serbskich medijow a tejerownosći teke źiśam. Serbska princesna śmojteje romantiki, nutśi kótarejež hyšći jo wóstała góle a to góle póžeda za tšojeńkami!

Wóna jo z rodom wót Města, jo wótrosła w Žylowje a tencas bydli w Nowem Chmjelowje. W bachelorje jo Jill studowała sorabistiku na lipšćańskej uniwersiśe, ako master wóna jo studěrowała pśirownujucu literarnu wědomnosć a interdisciplinarne pólske studije w Halle nad Solawu. Jo južo pśed lětami a něnto zasej łoni se wobźělowała na literarnem wuběźowanju Ludowego nakładnistwa Domowina a Załožby za serbski lud, źož jo dobydnuła dwě 3. myśe ako basnikaŕka a awtorka krotkeje proze.

»Wuchack głupack a druge tšojeńka« su jeje prědne wózjawjone kniglicki, je jo Ludowe nakładnistwo Domowina lětosa wudało, ilustrěrował »Wuchacka« jo Thomas Binder. To su te prědne źiśece kniglicki w slědnych lětach, napisane w dolnoserbskej rěcy a nic pśestajone z drugich rěcow (jano tšojeńko »Kak jo kobołk swóju smjerźinu dostał« jo było pjerwjej w nimskej rěcy napisane, ale pótom awtorka jo sama napisała serbsku wersiju, wěcnje wobźěłanu a wudopołnjonu). Kniglicki se pórucuju za źiśi w starstwje wót wósymich lět, kuždy bok ma wukludny wobrazk a serbsko-nimski špikowański cedlik dołojce.

W zwisku z morjenjom Georga Floyda dóńdźe w USA k demonstracijam, hdźež so wobdźělnicy raznje přećiwo rasizmej wuprajichu. Zdobom buchu­ pomniki kolonizatorow spowalene a tež na po­lu kultury so něšto hibaše. Mjez druhim je streamingowy portal HBO Max nachwilnje film »Vom Winde verweht« předstajenja rasizma dla z programa wzał z argumentom, zo jewja so w nim zestarjene kulturelne zhladowanja. Mjeztym jón z předsłowom profesorki Jacqueline Stewart, kotraž předstajenje njewólnistwa w filmje do konteksta staja, zaso poskićuja. Hižo někotre lěta so tajke diskusije tež na polu literatury wjedu. Přikład za to je kniha »Huckle­berry Finn« Marka Twaina z lěta 1885. W njej wustupuje 219 razow n-słowo, kaž so čornuch mjeztym w jendźelšćinje husto mjenuje, a bu namjetowane je z »njewólnik« narunać, zo njeby so šulerjam rasizm přikubłał. Tež w Němskej so něšto hiba. W Berlinje so »Mohrenstraße« na »Anton-Wilhelm-Amo-Straße« (němski filozof afriskeho pochada) přemjenuje. A w sakskej tworni Bautz’ner Senf & Feinkost GmbH produkowana cyganska juška ma bórze nowe mjeno dóstać, po tym­ zo su so zastupjerjo Sinti a Roma hóršili, dokelž maja pomjenowanje Cygan za zacpěwace.

Mytowana basnica, wudawaćelka a přełožerka Róža Domašcyna je nowu zběrku z wjace hač 70 basnjemi a drobnej prozu wozjewiła. »stimmen aus der unterbühne« přeswědčuje z čućiwej rěču kaž tež z njepřetrjebanymi słowami a wobrazami.

Programatisce zwjazuje baseń »Kerne in der schachtel« stajnje dokładne a ćežke dźěło na a z rěču: »jedes wort hab ich bis auf den kern abgenagt / die kerne anschließend ausgespuckt«. Słowne póčki hromadźi lyriske ja w tyzce, snano w šackašćiku. Tam přetworja so při wužiwanju do klepotacych słowow a zamóža klinčeć. Proces basnjenja njewopokaza so jako něšto njeproblematiske. Na hnujace wašnje wopisuje lyriske ja ignorantnu, njepřećelnu a wusměšowacu wokolinu. Móc basnjenja pak so přesadźuje a na kóncu nastanje wuměłstwo, kotrež rěč wobchowa a ju płódnu sčini. Zdobom nastanje z basnju zwisk k zlochka modifikowanemu tekstej ze zběrki »W času zeza časa« (Budyšin 2019).

Wóndano při rjadowanju regalow zanurich so do del­njoserbskeje Pratyje za lěto 2008. Zajimawe: cyła­ dwójna strona wo temje »Nimamy spisowaćelow« wot Hendricha Jordana a Torstena Maka. Woprawdźe, na spočatku zańdźeneho kaž tež naše­ho lětstotka njemóžeše so delnjoserbska literatura z nahladnej ličbu awtorow hordźić; hornjoserbskej dźěše so lěpje.

Runje w lěće 2008 pytach teksty za finsku antologiju načasneje serbskeje krótkoprozy, a poskitk delnjoserbskich tekstow njeběše bohaty. A hlej, hižo­ w februarje 2013 rěčach w přednošku k serbskej literaturje wo »fenomenje młodeje delnjoserbskeje literatury«. To běše widźeć mjez druhim w zběrce »Paternoster« a antologiji »Pód kšywom nakósnym«. Nowi awtorojo přichadźachu tež z nowymi temami. To bě kaž dźiw. Torsten Mak skedźbni na dalši problem: Serbsce pisacy su wućeženi ze wšědnym dźěłom, přewažnje na serbskim polu. Nimaja potajkim chwile za tworjenje. Kaž je Benjamin Franklin rjekł: »Čas su pjenjezy.« Tuž dajmy pjenjezy pisanja chcyćiwym a kmanym! Njech so nachwilnje wuswobodźa wot wšědneho dźěła a pisaja z połnej mocu. Trjebamy pjenjezy kaž tež kriterije a rjadowanja, po kotrychž so wone rozdźěla. Ryzy techniske a administratiwne prašenja. Hižo słyšu wobmyslenja: Hač hodźa so stipendije rozdźělować sprawnje, hač hodźa so naru­nać wučerjo, redaktorojo a tamni, kiž su nachwilnje stipendija dla wuswobodźeni, hač dosaha kapacita nakładnistwa za nowu twórbu. To su woprawnjene prašenja, ale hodźa so zawěsće rozrisać.

Toś ten dopis se póśěgujo na pśinosk Christiany Piniekoweje wó njelubosnych a ranjecych tšojeńkach w zwisku z pšašanjami serbskeje (wendisch) identity a jeje wótgódnośenja (R 03/2020). Pó cytanju togo artikla som se teke ja zasej jasnjej na take tšojeńko spomnjeła, nejpjerwjej krotko a zwjeršnje, ale jo mě pón cesćej zasej do wědobnja stupało.

Som pśed žednymi lětami była pla gójca za ortopediju (w Chóśebuzu), bóžko som jogo­ mě zabyła. Wón jo mójej noze pśepytował a pón naraz na »humoristiski« part wugronił: Da haben wir ja einen klassischen wend´schen Plattfuß! Ja som była kaž derjona. Kak móžo taki kubłany luź take něco groniś! Njejsom mógła nic k tomu pśispomnjeś. Mě jo se rěc zatykała a rownocasnje jo mě někaka njedobra zacuwatosć do brjucha stupała. Lěta su pśejšli, som tu wěcku někak zabyła, abo lěpjej gronjone zagnała. Ale kaž rowno dožywijom, jo hyšći »žywa«. To groni: Pódwědobnje jo mócne a nic njezabydnjo. A wóstanjo pśecej zasej pšašanje: Co jan su nam (wšyknym, nimskim, serbskim, drugim ...) historija, politika a kultura, mysle­nje, cłowjeske byśe a eksistenca ako taka napórali a nadalej (wšuźi na swěśe) napóraju, mimo tych »wjelikich« wójnow?

»Njemóžu so dopomnić, zo čitach hdy knihu jedneje žony w němskej rěči, w kotrejž so žedźba za lubosću z tajkej požadliwosću a intensitu pokaza«, wobkrući znaty literarny kritikar Marcel Reich-Ranicki w Literarnym kwarteće ZDF, zaběrajo so z postum nakładowanymi dźenikami w lěće 1968 w starobje 39 lět zemrěteje NDRskeje spisowaćelki Brigitte Reimann. Tutón kompliment hodźi so tež na jeje literarny portret města Wojerecy »Moja dróha« nałožować, kiž wozjewi wona w lěće 1967 w tydźeniku Kulturneho zwjazka NDR »Sonntag«.

Literatka dźěłaše w lětach wot 1960 do 1968 w kombinaće Čorna Pumpa a bydleše we Wojerecach pod adresu Dróha Liselotty Herrmann 20 hač do swojeho přesydlenja do Neubrandenburga. Wulki dźěl jeje literarneho dźěła bu hakle po jeje smjerći nakładowany a swědči dale wo jeje wuměłstwje, teksty wobrazliwje a zdobom z wěstej načasnej hódnotu pisać.

Wojerowski wuměłski zwjazk pod nawodom Martina Schmidta jako časowy swědk tute namrěwstwo z wjele angažementom stajnje znowa wuswětla. Tak běchu čłonojo, hosćo a přećeljo wuměłskeho zwjazka dnja 12. junija do Wojerowskeje hrodoweje žurle přeprošeni na prapremjerne předstajenje hudźby k tekstam, kotrež drje buchu před lětdźesatkami w poměrnje małym nakładźe wuchadźacym časopisu wozjewjene, ale hišće ženje na někajkimžkuli zarjadowanju čitane.

Serbowka, Serb a ja mamy dwě zhromadnosći: Smy staćenjo Zwjazkoweje republiki Němskeje a rěčimy serbsce. Prawdźepodobnje mamy hišće dalšu zhromadnosć: Smy hižo byli diskriminowani za to, zo zjawnje serbsce komunikujemy. Rěčna diskriminacija je »normalny« fenomen a nic wšitcy potrjecheni so wobaraja, štož wjedźe k dalšemu rozšěrjenju tutoho čłowjesku dostojnosć zacpěwaceho fenomena, kiž je jedna forma rasizma.

Poprawom je prawniska situacija jasna. Hižo prěnje artikle němskeho Zakładneho zakonja so raznje přećiwo kóždejžkuli formje diskriminacije wupraja. 1965 wotzamknje hłowna zhromadźizna Zjednoćenych narodow Mjezynarodne zrěčenje k wotstronjenju kóždeježkuli formy rasoweje diskriminacije, kotraž so definuje jako »kóžde rozeznawanje, wuzamknjenje, wobmjezowanje abo priwilegowanje na zakładźe rasy, barby kože, roda, narodneho pochada abo narodnosće, kotrež ma jako zaměr abo wuslědk, zo so přez to znjemóžni abo wobmjezuje runoprawne připóznaće, wužiwanje abo wukonjenje čłowjeskich prawow a zakładnych swobodow (...) w (...) kóždymžkuli (...) wobłuku zjawneho žiwjenja.«

Štóž pisa swoju biografiju a njezłožuje so jenož na fakty, ale zapleće sobu intimne mysle a začuća, podleži strachej, zo so w subjektiwnych posudkach toho abo tamneho podawka zhubi. Z mojeho wida je so Benedikt Dyrlich bjezdwěla w swojej knize »Doma we wućekach« z blakami na tajki hładki lód podał. Njejsym k tomu kmany, cyłu knihu za dopokazami moje­ho twjerdźenja přeslědźić. Wěsty wotrězk pak mje jako bywšeho předsydu Domowiny direktnje po­trjechi. Pětr Thiemann měješe jón za­ tak wažny, zo wozjewi w Rozhledźe mě­saca meje dlěši wurězk wo tym, štož je B. D. w jeho knize wo po­dawkach lěta 2006 napisał.

Što bě so tehdy stało: We wě­­stych wotstawkach kon­tro­luja statne gremije, hač wotpowěduja w Załožbje za serbski lud so wotměwace finan­cielne procesy płaćacym hospodarskim postajenjam a zakonjam. Załožba za serbski lud je na jednej stronje zamołwita za wobhospodarjenje jej přizwolenych financow, je pak tež towaršnik GmbH SLA a GmbH LND. Jako towaršnik ma mjez druhim nadawk, lětnje wotžohnować hospodarski plan wobeju institucijow. Tuta zamołwitosć towaršnika kusa so ze zamołwi­tosću, wobhospodarić załožbje k dispoziciji stajene financy a kontrolować, zo so tute po płaćacych normach a zakonjach wužiwaja.

Jeje album z mjenom za moju domiznu wobsahuje pjeć spěwow: Mein Schwarz im Weiß, Bojosć abo Lubosć, Chłódk chójnow, Doma, Und ich tauche. Wušoł je jako fyziski zynkonošak a je tež na wšitkich znatych streamingowych portalach přistupny.

Za słowjańske pśijaśelstwo wabje w dolnoserbskem spiwniku słowakske, pólske, česke a morawske (Bóleraz; Błotka lube; Njebjo, zemja radosć ma; Běžy wóda), za dobre susedstwo nimske (Pójź, wutšoba buź wjasoła) a za globalizaciju awstriske a italske spiwanja (Śicha noc; Ow ty wjasoły). Teke na twórby nimskich a serbskich klasikarjow ako Friedrich Schiller (Młoźeńc tam pśi rěce sejźi), Mina Witkojc (Gaž wětšyk dujo), Juro Surowin (Ach, mója góla, ty zelena) a duo Handrij Zejler/Korla Awgust Kocor (Anka, buź wjasoła) njejstej wudawaŕ a lektor Fabian Kaulfürst zabyłej. Zejler a Kocor stej dobry pśikład za to, až móžo wuměłski spiw z casom ludowy bywaś, a to něga a źinsa, kaž: »Zagraj nam rejku« Jana Pawoła Nagela, abo »Sy ty Serb« Fryca Rochy a Manuela Semischa. K tomu su »Die Folksamen« melodiju komponowali.

We swójom awtobiografiskem romanje Der Laden wopisujo Erwin Strittmatter zaśěgnjenje prědnego fotoaparata do swójego źiśetstwa wjaže: Ku gódam dostanjo tak pomjenjonu Ernemann-boksu darjonu. Něto ma cłonkow familije wótmólowaś: Bratš Heinjak stupijo se pśed psowu budku. Bratš Tinko pozěrujo ze suprosneju rampu a sotša futrujo gołubje. Nan wjeźo kónja z groźi wen, mama źaržy kózu ze štrykom. Za toś tymi insceněrowanymi wobrazami štycy žycenje mamy, pśed wujkom w Americe tšošku se wjelicaś, kak derje wóni žywe su.

Cytaš-li w knigłach Der Laden, nazgónijoš, kak Strittmatterojc žywjenje napšawdu běšo: twarde, sprocniwe, z mało komfortom. Wšedne žywjenje we Łužycy.

Wróćo zhladujo wšo hinak wupada. Wosobinske žiwjenje zakrywa towaršnostne podawki woneho časa. W najlěpšim kaž tež w najhóršim padźe woznamjenješe podawk nowy směr, cezuru swójskeho byća. Po »wichorojtej nazymje« lěta 1989 započa so lěto wulkich změnow: 1990. Po 30 lětach je načasu wróćo zhladować. Jan Wenzel, rodźeny 1972 w Budyšinje a tehdy abiturient na Rozšěrjenej wyšej šuli »Friedrich Schiller«, je so wonemu, tež za njeho wuznamnemu lětu přiwobroćił, hlada na nje a wuda knihu. Što praju knihu – wulke, tołste, njepraktiske, kaž łónco nowinow, krutych, kiž so rózno njesuwaja, nimale 600 stronow a 2,5 kilogramow ćežke, ničo za nócne blidko – dožiwjenje! Najlěpje wobstaraš sej hnydom čitanski pult k tomu a hižo podaš so na stawizniske slědźerske pućowanje po času.

Wjazba ma prědku cyłostronsku, wysokoformatowu čornoběłu fotografiju wo ludźoch na demonstraciji w Lipsku z dźěsćomaj, kotrejž nowy biksowy napoj Coca Cola woptawatej. Zadnju stronu wupjelnja foto w prěčnym formaće, na kotrymž samotny rentnar na njehotowy platowy twar suta. Pjeć centimetrow šěroki chribjet knihi skića městno za titul »Das Jahr 1990 freilegen«, serbsce snano »Lěto 1990 wuhrjebać«, a wjele dalšich informacijow. Na škitnej wobalce nad wjazbu storčitej prědku čornoběłej fotografiji ze zamyslenymi ludźimi a z rozborkanej dróhu w Lipsku na so. Zady je barbna dynamiska nócna scena z tołkacymi so ludźimi před filialu Němskeje banki w Berlinje při zawjedźenju zapadoněmskeje hriwny wotćišćana. Fota pokazuja na to, štož přińdźe. Nowe lěto je kaž njepopisane łopjeno – kniha zahaji so z prózdnej běłej stronu, naprawo pódla čorna z lětom 1990 w běłym, fachowc praji negatiwnym pismje. A hižo započnje so dźiwja jěchańca přez lěto z dwustronskim wobrazom wo silwestrje při Braniborskich wrotach w Berlinje. Mjeztym wobrazowy klasikar wot Maurica Weissa pokazuje, kak so ludźo wjesela a rozwólnje swjeća. A potom maja so wobrazy a teksty do spěcha. Za sobu slědujo chronologiju podawkow pjelnja strony nimale bjez kromow a pušća će na stronje 587 z knihi z nócnym čornoběłym wobrazom fragmenta Berlinskeje murje a ze słowami: »Před časami, prjedy, njedawno, wčera, dźensa, jutře, bórze, pozdźišo, ženje.« Lěto je nimo. Zbytk je přiwěšk, biografije fotografow, zapis žórłow, lisćina wužiwanych a citowanych publikacijow a podobne.