Štó garantuje Wam čitarjam, zo sym ja tutón nastawk napisał a nic někajka kumštna abo wuměłska inteligenca (KI)? Dokelž je so wona rěče zmocowała – tak so praji – to móže, a hišće wjele wjac.

Před něšto časom napadny mi w knihikupstwje – hdźež druhdy knihi čitam, ale je potom njekupju, tołsta kniha z nadpismom »Homo deus«: Čłowjek Bóh. To mje jako teologu wězo zajimowaše a přelećach ju. Bě zajimawa, ale nic tak, zo by mje wosebje jimała. Něšto časa po tym napadny mi – tež tam – kniha z titulom »Sapiens – Eine kurze Geschichte der Menschheit«. Ju sej kupich a přečitach. Wona je před něšto wjac hač dźesać lětami wušła, do knihi »Homo deus« a ju chwala ludźo kaž Barack Obama, Bill Gates, Henning Mankell a Angela Merkel. Awtor Yuval Harari bě lěta 2020 z hosćom Swětoweho hospodarskeho foruma w Davos a tam samo přednošk dźeržeše. W pytanskej mašinje »Google« pak so jeho teorije tež kritizuja.

Zo pak je KI, wuměłska abo kumštna (potom tež serbska skrótšenka KI) wulki problem, je so tež w Serbach spóznało. Šefredaktor Serbskich Nowin je hižo před něšto časom spytał zhonić, hač móže KI tež serbsce a jednaćel Ludoweho nakładnistwa Syman Pětr Cyž, pisa w Nowinkarju 2024:

Strowe nowe lěto 2025! Dalše smy přetrali. Stare lěto móžemy nětko do analow stawiznow powěsnyć, kaž hižo njeličomne do toho. Čas chwata. We wšej wustróžanej sprawnosći to wuznawam. Jako tutón tekst mjenujcy pisam, je kónc nowembra. Do mojich mozow so myslička noweho lěta poprawom hišće prawje njehodźi.

Přewjele je so stało w tutym kołwrótnym lěće, kotrež čercha po njeprawidłownych křiwicach našeje reality. W multipelnych krizach smy znowa wopokazali, kak woprawdźe smorže nam poprawom wšo a wšitko je. Sydamy w so palacym domje, ale to jeničke, štož nas zajimuje, je kajku pječeń jako přichodnu do pjecy sunjemy. Nochcu nětko kaž někajki hysterikar klinčeć, ale powoženje je napjate. Haj, wěm, spočatk noweho lěta chceće nětko poprawom něšto trochu optimistiske słyšeć, ale, surprise, woprawdźe optimistiskeho ničo wjace njenamakam. W sylzach nad wójnami, změnu klimy, falowacymi pjenjezami, politiskimi dezastrami, ignorancu, ... móhli so poprawom wšitcy dawno zatepić. Jenož derje, zo zamóže čłowjek jako inteligentne skoćo wšo apokalyptiske optimalnje ignorować. Tak špatnje wšak so nam tu poprawom docyła njewjedźe.

Motiwacija za wobjednanje tematiki

Hdyž chceš stawizny a žiwjenske wašnje Slepjanskich Serbow přepytować a rjanosće Slepjanskeje rěče a kultury zeznawać, dyrbiš so tež z rólu cyrkwje a z nabožnymi tradicijemi mojeje domizny zaběrać. Slepo njeje jenož rjana wjes blisko rěčki Struga, kaž wo njej w znatej ludowej pěsni spěwamy. Je to stare sydlišćo ze zajimawymi stawiznami, kotrež so hižo w starym dokumenće naspomnja – dr. Arnošt Muka wopisuje před 140 lětami w swojej »Statistice łužiskich Serbow« Slepjansku wosadu takle:

»Wona je jedna z najlěpšich serbskich wosadow, kiž měješe zwjetša dobrych wótčinsce zmyslenych duchownych; lud je sprawny a přećelniwy. Serbska rěč w domach a wonka knježi. Mjez 3235 wobydlerjemi je jenož 99 němskeho rodu abo němcowarjow.«13CCCbild1\"/>

Moje přepytowanja měrja so na dweju narodnje zmysleneju serbskeju duchowneju. Jedna so wo nanu a synje: Farar Jan Wjelan narodźi so 10. februara 1773 w Brunojcach – dźensniše pólske Bronowice blisko Mužakowa – a zemrě 18. julija 1852 w Slepom. Jeho syn a zdo­bom farar Julius Eduard Wjelan, narodźi so 1. februara 1817 a zemrě 7. apryla 1892 w Slepom. Wobaj dušepastyrjej mataj při Slepjanskej cyrkwi wopomnjenski kamjeń.

do noweho lěta přeju wam zbožo, bohate Bože žohnowanje a njejsym scyła wćipna, što a hač sće sebi scyła něšto za nowe lěto předewzali. Nochcu so z nikim wadźić, hač su tute předewzaća zmysłapołne abo nic. Njech to kóždy sam rozsudźi.

Jasne pak je: Jedyn swjedźeń honi druhi, jedyn nadawk lěpi druhemu hižo na pjatach a wužadanje po wužadanju kusnje přichodnemu do wopuše.

Praji so, zo rosćeš ze swojimi nadawkami. Z kóždeje situacije wuknješ za přichodnu, za žiwjenje. A husto hdy smy hordźi na so, hdyž smy wužadanje zmištrowali, kotrež hrožeše nas zabić. Lědma pak sy to jedne zdokonjał, to čaka za róžkom hižo to přichodne njewočakowane. To póńdźe stajnje tak dale doniž – haj, doniž so něšto nimo njekuli.

Dźěłać, zo rjap pikoce, na wšěch kwasach rejować, z kóždym bjesadować a nahladnosć zdobyć – je to wšón zmysł žiwjenja? A jako njeby to hižo dosahało, spytamy wšo skomdźene ze zašłosće nachwatać. To je telko štož sej předewzamy, zo sej naš přichod cyłkownje zaplanujemy.

Balansa mjez swójskej indiwidualnosću, zbožom a zamołwitosću za swět dźerži so na powjazu přitomnosće, kóždy dźeń znowa. Začuwamy pak scyła hišće přitomnosć? Smy sebi wokomika, w kotrymž runje žiwi smy, wědomi?

We wot Domowiny wuwołanym »lěće Zejlerja a Kocora« a wot njeje skerje macošnje wobkedźbowanym komponisće, nahrawaše so 1. a 2. oktobra 2022, na zjawnymaj koncertomaj w Mariji-Marćinej cyrkwi w Budyšinje, »jeho přinošk«. Po wjace hač 14 měsacach zjewi so kónc lěta 2023 hotowy produkt – cejdejka pod titulom »Korla Awgust Kocor – Israelowa zrudoba a tróšt – Israels Trauer und Trost / Duchowny oratorij – Geistliches Oratorium«.

W bookleće přidruži so jako »wudospołnjenje« dalše mjeno: »Stefan Malzew orchestralne wobdźěłanje – Orchesterbearbeitung«. Wudawaćel je Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow.

Skrótka k twórbje samej. »Israelowa zrudoba a tróšt« je drje Kocorowa najnaročniša twórba. Wobsteji z třiceći čisłow – solow, dueta, recitatiwow, kwartetow, sekstetow a chórow. Cyły oratorij ma we wobjimje mało stron wjace manuskripta hač druhe Kocorowe dźěła (88 stronow), nima pak za to žane štučkowe spěwy (Strophenlieder). Njeje potajkim – znajmjeńša nic ewidentnje, jeli docyła – dlěši hač na př. oratorij »Žně«, kotryž wobsahuje 83 stronow rukopisa. Komponist stwori oratorij (jenički, kotryž tež tak pomjenuje) w nimale samsnym času kaž »Nalěćo« (dokomponowane 15.11.1860, prěni pak 16.12.1861). Wo tym swědči tež cyły rjad paralelow. Skomponowa dźěło na zakładźe jasneje programatiki: »Rozdźělich oratorium do 3 wotdźělenjow, prěnje: wěšćenja ludoweho njezboža dla hrěcha a njeposłušnosće; druhe: předstajenje Israeloweho njezboža; třeće: sluby Bože na lěpše časy.«

Dłujcko jo se pominało, až Dolnoserbski gymnazium dej pšawa serbska šula byś. Lětosa jo se gnuła starjejšyna iniciatiwa gromaźe z absolwentami a wuknikami gymnaziuma. Wóni su sformulěrowali katalog z wušej 60 naraźenjami na kšuśenje serbskego profila šule. Mjazy nimi su byli take samorozymliwosći ako nałožowanje serbskeje rěcy pśecej a wšuźi na gymnaziumje. Cesto som se wobskjaržował, až internetny wustup šule jo cysto nimski. Lěcrownož aktualnosć boka www.nsg-cottbus.de njejo wjelika, wjeliki źěl móžoš něnto cytaś teke w dolnoserbskej rěcy. Wjednistwo a wuknikojstwo šule stej zbadałej, až nałožowanje serbskich nałogow ma jano zmysł, gaž jo zwězane z rěcu.

Ale něnto se zasej něco tšoj, což źo na jědro serbskego byśa. Šulski amt planujo, dalšny śěg 7. rědownje na DSG zaměstniś. To, což na prědne póglědnjenje se zda ako rozšyrjenje, jo w něntejšnej situaciji wjelgin špatne naraźenje.

Bernd Koenitz, Lubowachu stari Serbja wjelki? (I.), str. 11-17

- město předzłóžka měło tam předłóžka stać

- tójštokróć steji (-)čłonk(-) a

(-)złóžk(-) jako słowo abo dźěl słowa, prawje je (-)čłon(-)

- str. 11, prawy stołpik: toponymija so jako ›cyłk městnostnych mjenow‹ definuje

- str. 12, lěwy stołpik: Na rozdźěl wot chětro jasneje semantiskeje situacije pola Publik/*Pobiwiľci, je sej tu slědźenje jara njewěste nastupajo dokładneho zmysła mjena – snano ›ludźo, kiž přestachu wjelkorazy być‹ rěka?

Přeměnjenje a přewinjenje krizy stej zakładnej motiwaj basnjow w tutej kedźbyhódnej zběrce, nastatej w běhu lětdźesatka, w kotrymž basnica basnistwo pječa jenož za sebje wotkrywa (»pisam za sebje«, »wotkrywam přećelku poeziju«, str. 5). Titul – Mosty přez morjo. Na prěni pohlad oksymoron, wěc njemóžnosće, napřećiwk. Morjo njeda so bjeze wšeho přeprěčić.

Zběrka wotewri so z poetiskim wuznaćom. Dokelž słowo tekst roztworja a pod nim wjerše wotwodźěwa, wotkrywa basnica za sebje a za nas jako móst nowe basnjenje, nowu poetiku. Digitalne basnjenje kaž algoritmus, kaž pytanska mašina. Alfabet a leksikon, potajkim je cyły swět pytanske polo. Zapodaće rěka: Baseń z pismikami O P W K pisać, tema wuchadźa ze zhusćacych so asociacijow w běhu pytanja. Najprjedy započnješ z O: »oksymoron / oksiděruje / oktawu wyše« (str. 8). Potom slěduje prěni oksymoron »čornota běłeho dnja« a tak so pytanje pola P dale wjedźe. Šěry wšědny dźeń je wšitko pisane (»orient«) spóžrěł – podobnje kaž w basni »Přijeće«: »šěry dźeń / šlaha zelenu pisanosć« (str. 22). A z tym mamy zakładny motiw a wobrazowe žórło – orient. Dospołnje přirodnje nastawaja z toho palma, pusćina, karawana, oaza, tawb a wóń korjeninow. Oktawu pozdźišo we wosmej lince slěduje druhi oksiděrowany oksymoron – pusćina wosrjedź morja. Orient a tež wšitke druhe tu performatiwnje stworjene rumy (pusćina, karawana, oaza) su namjezne, přechodne a transitoriske rumy z młowojtymi wobrysami a zdobom z mutnymi wobrazami, schowanymi klučemi, kotrež wjacezmyslnosć wuprudźeja. Karawana steji potom za ćěkańcu, jězbu, pasažu. Oaza je refugium, wuchowaca kupa w pěskowym morju, štož je jenož wobroćenje »pusćiny wosrjedź morja«. Tuž pokazuje tute cyle komprimowane basnistwo žiwjenje w pohibje, žiwjenje w mjezotach, nomadiske žiwjenje pytajo za sobu samym (»po puću namakach sebje / buch sćerpna / buch wutrajna / z mozlemi pokryta«, str. 12). Krajiny su mobilne, njeje kruteho zaměstnjenja, žiwjenske naćiski a woznamy su njestabilne a přepušćliwe. Subjekt přewinje krizu (womora, str. 8), z tym zo znowa wotkryty poetiski kosmos w ruce dźerži.

Njedawno sym přećahnył. Nowe město, nowe bydlenje, nowi ludźo. Napadnyło mi je, zo smy poprawom w kistach a kartonach žiwi. Smjeć so přez tute wobkedźbowanje njemóžu.

Wěrne wone je.

Pominajće so, kak je waše žiwjenje spočinało: W kolebce. To wšak je tež w najdalšim zmysle kista. Potom dale: Změnimy-li bydlenje spakujemy naše zmachi do... kartonow. Při tym dyrbimy stajnje wotwažować, što sebi do noweho dyrdomdeja sobu wozmjemy. Čapor wjacorych lět abo samo lětdźesatkow mamy tak kompensować, zo hodźi so do wonych papjercowych kašćow. Ruma za dopomnjenki w nich njeje. Te dyrbimy druhdźe składować – w našim pomjatku.

Ale tež tam, to napadnje mi po cyłymaj dwěmaj lětdźesatkomaj na tutej zemi, dyrbimy hdys a hdys raz porjadk dźěłać. Wšojedne hač dopomnjenki na podawki, dyrdomdeje, zrudne chwile abo čłowjekow – wšo so raz pozhubi. Nó haj, snano nic na kóždy pad, ale tola, zabyće je normalny wobstatk našeho žiworjenja. Druhdy je to lěk, druhdy jěd. To wotwisuje cyle wot našeho nastajenja na minjenje časa.

Někotryžkuli paruje zašłe časy, dobre časy, kajkež je stajnje zaso w powědkach wowki, ćety, wuja abo nana nadeńdu. Čehodla wisaja woni tak na zašłym? Je nostalgija jenički puć žiwjenje w turbulentnych časach přetrać?

Rainer Maria Rilke

Žiwy sym w rosćacych rynkach,

šěrjace so po wěcach.

Poslednju snadź njedocpěju,

ale spytać to (ja) chcu.

Wjerću so wokoło Boha,

wo prastaru wěžu,

a wjerću so lěttysacy;

a tola njewěm: sym sokoł,

sym wichor,

abo sym wulki spěw.

Jako to pišu, je meteorologiska nazyma bliska a tohodla mi přeco zaso baseń Rilki (1875-1926) do hłowy přińdźe. Tutu zwjazam z dožiwjenjom: Před něšto lětami z basnicu w korčmje sedźachmy. Wona běše před tym našemu towarstwu přednošowała. Storčichmy w rozmołwje někak na Rainera Mariu Rilkeho a wona rjekny: »Tón sej něšto zwěri – baseń započinać ze słowami: Knježe, je na času, lěćo běše jara wulke, złož swój sćin na słónčne časniki … «

Tale baseń je we wěstym nastupanju typiska za Rilkeho. Wón pisa wo poprawom cyle profanych wěcach kaž tu wo započatku nazymy, ale wón namaka za wopisanje přirody a štož so w njej stawa tajke lyriske słowa a krasne wobroty, z kotrymiž zdobom žiwjenske wěrnosće wopisuje: »Štóž nětkle nima dom, sej hižom žadyn njenatwari, štóž je nětkle sam, to dołho wostawa … «.

W basni »Nazymski dźeń« dźe wo zmysł čło­wjeskeho žiwjenja a wo Bohu. Wona steji na druhim městnje knihi, kotraž ma němske mjeno »Das Stundenbuch«. Tak rěka kniha paćerjow, kotruž katolscy duchowni a mniša wšědnje wužiwaja, my znajemy ju jako »brewěr« z dźewjeć modlerskimi hodźinami. Zběrka Rilkeho wopřijima tři dźěle, našu baseń nańdźemy we wotrězku »Wo mnišim žiwjenju«. Wona je w lěće 1899 nastała, z njej sta so basnik znaty. Rilke wopisuje w třoch štučkach, što jeho pohnuwa, što jeho ćěri a kak so čuje. »Hodźina so nachila a so mje dótka … mi třepotaju zmysły …«, a potom slědujetej tutej štučce, kiž chcył tu nětko wukładować.

Młodźina – njejsmy ženje mučni wo njej rěčeć, na nju zhladować, ju zrozumić spytać. Kotry wuznam ma přichodna generacija? Tajka horda, zapleńčena – z tójšto žadanjemi a na kóncu jenož błudnymi myslemi, nic? Gen Z – wot digitalneho swěta wotwisna, wobwliwujomna – kak maš ju chutnje brać? Mysle to, kotrež su kóždemu hižo raz přez hłowu čampali. Bjermy so na kedźbu, zo so tam njewusydnu, hórje hišće: w (pod)wědomju tčacy njewostanu.

Młodźina njeje zhubjena a tež nic jeno produkt wobswěta. Sym přeswědčena, zo tuta generacija kóždemu na wutrobje leži. Jedna so zawěsće wo starobnu skupinu z tójšto ekstremami a njewěs- tosćemi. Tola dyrbimy wuknyć, potencial generacije spóznać a podpěrać. Hdyž na młódšich dale z paternalistiskim, wothódnoćacym widom zhladujemy, budźemy so do ruina kopać. Starych w našej towaršnosći bywa dale a wjace a z tym tež hórkosć a bjeznadźijnosć přiběra, tak zo so skónčnje energija, inowatiwnosć, diwersita a wćipnota cyłeho čłowjestwa podusy.

Składnostnje lětušeho braniborskeho Swjedźenja Noweje hudźby, »intersonanzen«, zaklinči we wobłuku koncerta w »Museum Potsdam« 3. junija – na narodninach komponista – němske prapředstajenje kompozicije »Pax optima rerum – Pokój jest najlepszy« Jana Cyža, za wioloncello a klawěr (2024).

Wot Cracow Dua z Pólskeje – staj to Jan Kalinowski na wioloncellu a Marek Szlezer na klawěrje – wuběrnje interpretowany kruch, běše so w samsnym wobsadźenju hižo 25. apryla w Krakowje prěni króć předstajił.

Woznamjenjace njeje woznamjenjene a to je wulka ćeža za zrozumjenje woprawdźe moderneje hudźby.

Nahrawanje oratorija »Serbski kwas – Wobraz ze žiwjenja«, zwoprawdźi so z podpěru Załožby za serbski lud w oktobrje 1997 w Chróšćanskej wjacezaměrowej hali »Jednota«.

Pod nawodom kapałneje mišterki Judit Kubicec, zaspěwachu sopranistka Sabine Groß, mecosopranistka Tanja Donatec, tenoraj Frieder Aurich a Handrij Henčl, baritonaj Stefan Baumgärtel a Šćěpan Nowak, basaj Marek Rzepka a Michał Janca kaž tež Serbski muski chór Delany, chór Budyšin a chór Serbskeho ludoweho ansambla.

Instrumentalny dźěl hraješe orchester SLA. Cyłkownje tři dźěle oratorija, z pjera załožerja serbskeje artificielneje hudźby Korle Awgusta Kocora na poetiski tekst Handrija Zejlerja, su na dwěmaj CDjomaj rozdźělene. Přewzali su orchestraciju Huberta Krossa.

»Serbski kwas« je prěni z oratorijow K. A. Kocora. Tehdy 26lětny wučer w Stróži, swoje dźěło na prěnjej wersiji 9. julija 1847 zakónči. Prapředstajenje swojeje prěnički we wulkej hudźbnej formje přewjedźe so pod nawodom komponista składnostnje 4. serbskeho spěwneho swjedźenja, dnja 8. oktobra 1847 w Budyšinje. W chórje spěwachu tehdy 100 spěwarjow, ale jenož 18 spěwarkow. Oratorij wopodstatni so w dobje wozrodźenja ludow jako skutkowny a do přichoda sahacy narodny epos.

1 »Znowa namakany přećel« – Holanski (2024, str.26).

»Reunion« (Der wiedergefundene Freund) rěka jendźelska nowela Freda Uhlmana z lěta 1971, kotraž wuzwoli so mjez druhim 1997 wot Němskeje akademije za dźěćacu a młodźinsku literaturu jako kniha měsaca. Nětko přełoži Martin Holanski kapsnu knihu pod titulom »Znowa namakany přećel« do hornjoserbšćiny. To běše wosebity powabk, sej ju bliže wobhladać.

Wudało je knihu nakładnistwo Veles z Lipska, kotrež je před dwěmaj lětomaj Hajdukec swójba, Lubiny, Dušana a syna Branka, załožiła. Nakładnistwo njeje jenož wusměrjene na přełožki dźěćacych a młodźinskich knihow do hornjoserbšćiny, ale tež na wjacerěčne wudaća swójskich tekstow.

Hladajo na předležacu lekturu je z lěpšinu, sej skrótka biografiski pozadk awtora wuwědomić. Uhlman je so w lěće 1901 w srjedźnostawskej židowskej swójbje w Stuttgarće narodźił. W lěće 1927 sta so z prawiznikom. Zdobom bě aktiwny čłon SPD a z Kurtom Schumacherom spřećeleny. Doba nacionalsocializma bě žiwjenje Uhlmana wosebje hladajo na jeho politiske aktiwity a židowski pozadk enormnje wobwliwowała. Tak poda so wón w lěće 1933 do eksila. W slědowacych lětach skutkowaše w Francoskej, Španiskej a Jendźelskej. Tam sej wosebity renomej jako moler a spisowaćel zasłuži.

Jako postrow so za holčim mjenom prašeć? – Jara serbske to wašnje. Serbski być, dźě tež woznamjenja: Pokazać, zo sy horda na to. Tak horda, zo z tutym prašenčkom na to plunješ, swójbne poměry sej wujasnjejo. To rěka, zo sy sej swojeje hódnoty wědoma a zo powšitkowny kode za to znaješ, što ma so hajić a kak a hdźe. Při čimž bych »hajić« skerje ze »škitać« narunać chcyła, dokelž wo to dźě dźe.

Praj mi: Čeja sy?

Tola při najlěpšej woli: Za škitom tute borkanje njeklinči. Skerje za nadpadom, wšako witanje/posydń so/chceš něšto pić?/sy dźensa hižo wolerjej AfD dialog poskićiła? a podobne naruna.

Prašenje wutřěli – a to hnydom jako prěnje – a krótko prjedy hač će do wutrobna trjechi, zastanje. Što potom, hdyž njewotmołwju? Hač mortwa wokoło padnu? Abo mje do serbskeho kruha njepušća? Dokelž mje do wěsteje swójby zarjadować a z tym jeje charakterej, jeje nahladnosći abo jeje rozkoram přirjadować njemóža. Wot kotreho časa je tak lochko, někoho zeznać?

Zady -owa?

Hač sym wudata/zmandźelena/ženjena? Swjaty patriarcho! Što dźě móžeš sej w lěće 2024 z wotmołwy na tute prašenje wučitać? A čemu ma to w rozmołwje mjez cuzymaj scyła wušne być?