Z pokiwami k zdźerženju swójskeje mobility zahaji so 6. oktobra na cyle praktiske wašnje předstajenje protyki za lěto 2023 w Smolerjec kniharni. Lektorka přiběža w sportowej drasće a z wulkej rynku a zapřahny nic jenož redaktora, ale tež zwólniwych hosći do skutkowneho ćělneho pohiba. A hižo běchmy srjedź kalendarija a pokiwow, kotrež bě za kóždy měsac postupnje Tadej Cyž zestajał. Móžemy prajić, zo pokročuje na te wašnje praktisku rubriku, kiž wěnowaše so na přikład 2008 tohorunja k zdźerženju strowoty a 2020 yoga za wšědny dźeń doporučowaše. Protyku njeměli sej potajkim něhdźe do knižneho kamora schować, trjebamy ju kaž kóžde lěto wšědnje. A to nic jenož za lóštnje zwobraznjene rańše zwučowanja, ale tež za informacije z ewangelskeje abo katolskeje protyki a dočasne »literarne« wuhlady na wjedro ze 100-lětneje protyki. Nimo toho dopomina wona na róčnicy wótčincow, podawa přehlad kermušow a wšelčiznow kaž na přikład prózdnin abo zakonskich a konfesionelnych swjedźenjow.

Titulny wobraz Šěrachowa z pohladom Jana Šołty na Čornobóh a Běłobóh, kiž bě tež zaso powabnu fotowu reportažu zestajał a dalše rjane impresije podał, wusměri čitarja na poprawny cil lětušeho pućowanja protyki, Łužiske hory. Prěnje wosom nastawkow so jim wěnuja, a to ze wšelakim přistupom: ludowym, stawizniskim, přirodowědnym, pućowaco-sportowym abo literarnym.

Po lětdźesatkach intensiwneje, produktiwneje, rozpaleneje a pozbudźowaceje zaběry ze serbskej literaturu a kulturu, po mnohich wotpowědnych wozjewjenjach – naposledk kedźbyhódna studija wo basniku Kiće Lorencu – wěnuje Regensburgski slawist Walter Koschmal dalšu monografiju načasnemu wuwiću poezije, z tym zo přepytuje poetiku metamorfozy jako dominantu w tworjenju basnicy Róže Domašcyneje.

Koschmal pokazuje, zo nasta poetika Róže Domašcyneje jako reakcija na wužadanja so měnjacych časow druheje połojcy 20. a prěnich lětdźesatkow 21. lětstotka, w regionalnym kaž tež globalnym wobłuku. A mjeztym zo někotři a někotre basnicy (jako přikład Marja Krawcec) swoje poetiske twórby skerje statisce w zmysle etniskeje a rěčneje muzealizacije, redukcije a wotmjezowanja wuhotowachu, druzy wšak (jako přikład Kito Lorenc) wažnosć skerje na integraciju lyriki předchadnikow a předchadnicow kładźechu a swoje basnjenje na semantisku a ideologisku referencu zwonka kóždeježkuli rěčneje a etniskeje ekskluzije a izolacije złožowachu, zwaži so Róža Domašcyna na postupne wotewrjenje a rozšěrjenje swojeho poetiskeho wuraza ke komunikatiwnej, eksperimentalnej, hranicy rěčow a etniskeho wuraza přesahowacej a na powšitkowne čłowjeske dimensije wusměrjeneje lyriki, kotraž swoje towaršnostnokritiske a teoretiske wuskušowanja zrědka jednozmyslnje a direktnje kritisce, ale skerje imanentnje estetisce posrědkuje.

Přez zajim hosći na wernisaži dnja 5. nowembra 2022 we Wuměłstwowej hali Łužica w Choćebuzu běštaj galerist a wuměłski historikar Heiko Straehler-Pohl a wuměłča Hella Stoleckojc (* 1996) zwjeselenaj a wočiwidnje tež překwapjenaj. Wjace hač sto ludźi dožiwi wotewrjenje ekspozicije »Hella Stoletzki | měki/soft. mólby + grafiki«. W běhu wječorka tłóčachu so stajnje dalši zajimcy po rumnosćach něhdyšeho dwórnišćoweho twarjenja (w susodstwje bywšeho Błótowskeho dwórnišća). Zda so, zo tale galerija słód a wočakowanja mnohich derje wutrjechi. Zo so zdobom a wospjetnje serbskemu wuměłstwu wotewrěje, je wosebje zwjeselace. Wšak pobrachuje zjawne městno w Choćebuzu, hdźež by so serbske tworjace wuměłstwo stajnje prezentowało. Nowa trajna wustajeńca w Serbskim muzeju dźě hižo žanu stajnu stwu za to njeskića.

W Berlinje rodźena młoda wuměłča Hella Stoleckojc studuje tuchwilu molerstwo na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku. Zdobom je so hižo na polu filma pospytała. W lěće 2019 je wosebite myto Załožby za serbski lud za film »Źiwa žeńska – Die Wilde Frau« dobyła. Serbam je snano tež w pomjatku přez wobdźělenje na projekće a pućowanskej ekspoziciji »Wobrazy krajiny. Přechod«, kotraž bě mjez druhim w Serbskimaj muzejomaj w Choćebuzu a Budyšinje widźeć. Stoleckojc wužiwa rady wulke formaty. Zo zamóže jeničce ze swojimi mólbami minjenych třoch lět sćěny stwow Łužiskeje galerije pjelnić, swědči wo pilnosći a sebjewědomju wuměłče. Ličba wobrazow abo wulkosć wězo njejsu měritko za zdokonjanosć. Prezentacija wulkomyslnje wěšanych, bjezramikowych twórbow pak njeje na žanym městnje galerije wostudła. Při wuběranju motiwow pak móhła sej molerka wjace časa brać. Wokomiknje zda so mi wšitko kaž molowanje za wuši kruh znatych, kotřiž maja ju rady a so na molersce zapopadnjeny wokomik dopominaja, dokelž su jón sobu dožiwili. Portrety a do scenerije wjetšich wobrazow zapřijate wobliča spóznaješ, a zwobraznjene wosoby běchu tež na wernisažu přišli. Hłubši zaćišć zawostaji we mni podobizna hudźbnika Pawla Nagela (Paul Geigerzähler, něhdy skupina Berlinska dróha). Za tónle portret bych so rozsudźił, by-li chcył jednu z twórbow Stoleckojc do wuměłskeje zběrki Serbskeho muzeja wzać.

Wosebita pućowanska wustajeńca składnostnje stotych narodnin serbskeho molerja Jana Buka

Budyski Serbski muzej móže hižo na wjacore pućowanske wustajeńcy wróćo zhladować. Wosebity wjeršk pak je so poradźił z aktualnej přehladku pod titulom »Wšo je krajina« z twórbami serbskeho molerja Jana Buka, pod nawodom a hłownej kuratorku Christiny Boguszowej.

Składnostnje stoćin z Njebjelčic pochadźaceho wuměłca česćuje Serbski muzej Jana Buka z wobšěrnej retrospektiwu, kiž předstaja wšitke fazy jeho wuměłskeho tworjenja. Wustajene wobrazy wobswětla jeho tworjenje wot lěta 1947 z wobrazom »Kropačk« a skónči z wobrazomaj »Čerwjene ćišno« a »Krajina při jězorje« z lěta 2004.

Bukowy wobšěrny kompendij twórbow a jeho čas žiwjenja trajacy wuski poćah k Pólskej špihelujetej so tež w dołhej lisćinje wupožčowarjow, spěchowarjow, projektowych partnerow za wustajeńcu kaž tež we wusahowacym katalogu k wustajeńcy. Nimo regionalnych partnerow z Choćebuza, Drježdźan a Złeho Komorowa su Měšćanski muzej Wrócław, Muzej Kraja Lubuskie, uniwersita Zielona Gόra a zwjazowacy běrow Swobodneho stata Sakskeje we Wrócławju do zhromadneho projekta zapřijate byli.

Wuchadźišćo knihi wo najspodźiwnišich ludźoch na swěće, w jendźelskim originalu »The WEIRDest People in the World: How the West became Psychollogically Peculiar and Particularly Prosperous«, je wěsty zjaw, kotryž bě awtorej, kanadiskemu antropologej Josephej Henrichej, hižo před mnohimi lětami napadnył. Mjenujcy zo so wjele psychologiskich přepytowanjow wo čłowjeskej psychologiji a zadźerženju (kooperacije, socialne nastajenja) złožichu na přepytowanja, kotrež přewjedźechu so přewažnje pola skupiny ludźi, kotraž hodźi so z akronymom WEIRD1 (= western, educated, industrialized, rich and democratic) wopřimnyć. Jako přewjedźechu so (masowe) psychologiske přepytowanja z ludźimi ze wšelakorych kónčin swěta z rozdźělnymi towaršnostnymi strukturami, tworješe skupina ze zapadnych towaršnosćow w kónčnym wuhódnoćenju přeco wěsty ekstrem. Tohodla su wuhódnoćenja mnohich přepytowanjow, kotrež zajimowachu so za globalne čłowjeske nastajenja w socialnych poměrach, skomolene. Na tutón zjaw skedźbni Henrich z dalšimaj awtoromaj 2010 we wědomostnym wozjewjenju.2

Cyłkownje něhdźe 2.400 přihladowarjow dožiwi srjedź septembra na farskej łuce w Chrósćicach dźiwadłowe předstajenje hry »Mór a lubosć«, kotrež bu składnostnje 600. róčnicy załoženja tamnišeho Bratstwa swjateho Bosćana wot bywšeho předsydy Towarstwa Cyrila a Metoda Jurja Špitanka iniciěrowane a z něhdźe 250 sobuskutkowacymi zwoprawdźene.

Dopominam so derje na wokomik, jako zhonich z njedźelnišich wozjewjenjow w Chróšćan farskej cyrkwi titul planowaneho lajskeho dźiwadłoweho předstajenja. »Njeńdźe da ženje bjez lubosće?«, so prašach a před swojim nutřkownym wóčkom widźach hižo hłupikojte lubosćinske sceny, kaž běch je w lajskich dźiwadłowych kruchach mjeztym přehusto dožiwiła. Awtorka Jěwa-Marja Čornakec wšak zamóže předewšěm ze swojej prozu šěroki kruh recipientow »posłužować«. Dowěrich pak iniciatorej projekta Jurjej Špitankej, zo budźe wěsće dokładnje hladać, što so na jewišću předstaja. A jako »Mór a lubosć« – korony dla dwě lěće pozdźišo hač připowědźene – lětsa srjedź septembra skónčnje dožiwich, běch wulce překwapjena.

Lubosć je tema, kotraž jednanju ramik da. W 15. lětstotku wšak njejstaj so lubowacej bjeze wšeho zmandźelić a swójbu załožić směłoj. Wušiknje sposrědkuje so přihladowarjej w dialogach, kotre towaršnostne prawidła žiwjenje a poćah hłowneju wosobow Hanki a Jana postajeja. Cyłe předstajenje je nazorna pokazka na žiwjenske wobstejnosće w Chrósćicach a we wokolinje před 600 lětami. Hač na nalětnich wikach w Kamjencu, při nałožku wunjesenja smjerće abo pola Wornačec za swójbnym blidom – sceny skutkuja přewšo awtentiske. Kostimy a jewišćowy wobraz, hudźba a widejowe sekwency su koleska časoweje mašiny, kotraž přesadźi publikum do zašłosće.

Su 24 powědkow »z pjeć lětdźesatkow« wjele abo mało? Dwurěčny lyrikar Benedikt Dyrlich (mjeztym 72 lět stary) wozjewja tu prěni raz ryzy prozowu zběrku w serbskej rěči. Dwaj ducentaj krótkich powědančkow rozdźěluje wón do třoch kapitlow, kotrež wšak metaforiske nadpisma noša: »Wałporne reje«, »Spowědne špihele«, »Zawjedne wupuće«; kóždy dźěl wobsahuje něhdźe 50 ćišćanych stron. Cyła knižka rěka »Na motawych mjezach«, štož pokazuje na wěstu njewěstosć we wuprajenju, na chabłacu pódu, na kotrejž so awtor ze swojimi nazhonjenjemi po wšěm zdaću nachadźa abo so hibać mysli. Čitar/Čitarka, kiž jemu na tajki njespušćomny teren sćěhuje, móže so troštować: Jemu/Jej njezeńdźe so lěpje, runje w načasnej (swětowej) situaciji nic. Ale čehodla je Dyrlich nimo stotorakich basnjow w tych 50 lětach tež druhdy krótke powědančka pisał? Naša teza: Wón trjebaše je pak k wujasnjenju swojeho stejišća pak jako přinoški za prozowe antologije, ke kotrymž serbske nakładnistwo wšitkich pisacych dotal kóžde pjeć lět přeprošowaše a kotrež w Serbach wot 1945 nahladnu tradiciju tworja.

Wjetšina zezběranych tekstow je jenož dwě abo tři strony dołha, někotre pak 15 abo 20 stronow, a wone su potom rozrjadowane do 10 abo 12 čisłowanych wotrězkow. Wobsahi su zdźěla realistiske a rozprawjace, zdźěla skerje subjektiwne a asociatiwne, haj, samo skurilne a absurdne. Wjacore wuběža na poetisku pointu. Časowy porjad temow w zběrce njeje spóznać. Najstarša powědka (»Chronika sydomdźesatych lět powěda«) pochadźa drje z lěta 1970, najnowša naspomina hižo koronowu pandemiju našich dnjow (»Truchłe nalěća«). Tola štóž so prócuje, tón namaka w tych třoch kapitlach bjeze wšeho tež tři čerwjene nitki: a) lěta do politiskeho přewróta 1989/90; b) wosobinske dopomnjeća z cyłeho žiwjenja, realne kaž fantastiske; c) skónčnje dožiwjenja z popřewrótoweje doby, kotrež pytanje za »wupućemi« znazornjeja. Wulka lěpšina je wězo hładka, čućiwa serbšćina, kotraž dialektalne wosebitosće katolskeje kónčiny zapřija – tohodla přełožuje nam na kóncu »Słowničk« spodźiwne, njejasne słowa (s. 149).

Kito Lorenc bě jón hišće sam zestajił, wuběr literarnokritiskich studijow. Wudałoj staj jón nětko dźakowano »sobudźěłu Juliany Rehnolt« Franc Šěn a Christian Prunič. Je to třeći, drje posledni zwjazk grafisce podobnje wuhotowaneho rjada w Ludowym nakładnistwje Domowina, kotryž móhł na cyłkowne wudaće pokazować: Po »Im Filter des Gedichts« / »Přez křidu basnje« (2013) wuńdźe »Der zweiseitige Beitrag« / »Wěsty dwustronski přinošk« (2015) z prozu (1957/58 do 2014) a nětko – po smjerći – zwjazk »Gedicht-Geschichten. Literaturkritischen Studien«. Prěni raz je serbski titul hinaši: »Wólny wjerš a formy ryma«. Z tym bywa jasne, zo dźe w tutym zwjazku w daloko přesahowacej ličbje serbskorěčnych přinoškow předewšěm wo swobodny wjerš, potajkim wo bóle specifiski předmjet hač w prěnimaj zwjazkomaj.

Nimale lětdźesatk dźěli prěnju a poslednju tutych knihow, kotrež su po wobjimje podobnje wažne. A tola su rozdźěle mjez prěnim a třećim krokom šwarne: Njehladajo na datu dwurěčnosć zwjazkow hraja němskorěčne artikle 2022 lědma hišće rólu. Je to jenož hišće něhdźe 70 stronow porno 230 serbskim. W 1. zwjazku steješe hišće 180 němskich 130 serbskim stronam napřećo. Cyłkownje pak stej tež poetologiska wuznamnosć a tematiska mnohotnosć a šěrokosć jasnje redukowanej. Tola parować tute teksty njebychmy chcyli, wšak měła nam kóžda linka Kita Lorenca hódnotna być. Wažny rozdźěl tež je, zo zhonimy w zwjazku lědma hišće něšto noweho wo dźěle a žiwjenju Kita Lorenca samoho, ale skerje něšto wo literaturje a poetice Serbow abo serbskich basniskich koleginow a kolegow w zašłosći a přitomnosći. Znate, derje přistupne, krótke a informatiwne zawody Lorenca k basniskim kolegam w rjedźe »Serbska poezija« (276–299) njech su tu jenož naspomnjene. Indirektnje maja wšě tute artikle wězo dokładnje z jeho pisanjom činić.

Hórnikečanska Energijowa fabrika wuwi so najpozdźišo z wotewrjenjom noweje trajneje wustajeńcy w nazymje 2020 k najwažnišej muzealnej městnosći zwobraznjenja stawiznow łužiskeho rewěra. Tole zapřijima stajnje zaso tež wosebite wustajeńcy tworjaceho wuměłstwa kaž na př. přehladku »Wuměłstwo a brunica« w lěće 2018, kotraž bu šěroko wobkedźbowana. W tutej sezonje wěnuja so ze »Změna. Łamki w rewěrje« eksplicitnje fotografiji. Z přehladom twórbow skića štyrjo čłonojo z lěta 2008 eksistowaceje ASA-skupiny, wobstejaceje z Franka Höhlera, Thomasa Kläbera, Georga Krauseho a Jürgena Maćija, dźěła, kotrež wopřijeja dobu štyrjoch lětdźesatkow a dweju němskeju statow. Štyrjo renoměrowani fotografojo dźěla sej wjacore dypki w swojich biografijach: Woni narodźichu so srjedź 1950tych lět w NDR a wotrosćechu w sylnje industrializowanych resp. wot hórnistwa potrjechenych južnych wobwodach kraja. Wšitcy štyrjo absolwowachu diplomowy studij fotografije na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku, kotryž wotzamknychu w 1980tych lětach. A skónčnje pokazuje »Změna« tež, zo je za wšitkich čłonow skupiny temowe polo »hórnistwo« resp. »brunica« zdźěla ze spočatka swójskeho fotografiskeho tworjenja so wospjetowacy sujet, kotryž hodźi so w padźe Jürgena Maćija samo jako nošny element cyłkowneho tworjenja zrozumić.

Čehodla měł so w serbskim kulturnym časopisu němski přełožk přewodnika wo serbskich pomnikach recensować? Tute prašenje by drje woprawnjene było, by-li so wo ryzy přełožk w lěće 2019 wušłeho originala wodźaceje serbskeje pomnikarki Trudle Malinkoweje jednał. »Sorbische Denkmale – Handbuch sorbischer Gedenk- und Erinnerungsstätten« je pak wjace hač jenož to.

Malinkowa je składnosć wužiła a skići w nowym nakładźe wobšěrniše přidatne informacije, jasnje wjace wobrazow k jednotliwym pomnikam (tež historiskich) a nimo toho tójšto pomnikow a městnosćow, kotrež w prěnim serbskim wudaću scyła zastupjene njeběchu. Cyłkownje je kniha z 370 město 218 stronow wo tójšto tołša a tež kusk wjetša hač jeje serbska předchadnica.

Kaž w originalu zmóžnja wobšěrny register wosobowych a městnych mjenow zaměrne pytanje za wěstymi pomnikami. Wšitkim, kiž trjebaja k jednotliwym objektam hišće dokładniše informacije, słuži zapis literatury na kóncu kóždeho wotrězka.

Ako som słyšała, až maju nowu mini-seriju (nimska telewizija groni Dramedy Serie) wó Serbach, teke z Górneje Łužyce, som kśěła ten film na kuždy pad wiźeś. Tak jo teke było w zajźonem lěśe, ako som wiźeła reklamu za film Sorbenkind. Wjaselim se pśecej na nowy film wó Serbach. Ale kuždy raz som na kóńcu wobtužona. Něnto zasej.

Straight Outta Crostwitz ga wóspjetujo negatiwne stereotypy wó Serbach. W momentach, gaž druge njeserbske (abo njewěźece nic wó Serbach) luźe se smjeju, ja njewěm, lěc dejm se smjaś abo skerjej źe płakaś. Film co byś cool, moderny a za młodych luźi. Ja pak se sromam dla luźi, kótarež se mysle, až serbski swět jo napšawdu taki carnoběły.

Rowno tak se gniwam, až w takem filmje muse byś luźe z carneju abo zeleneju abo rožojteju kóžu a homoseksualne luźe, aby film był nacasny. Mě se njelubi, až filmarje kśě kumštnje dopokazaś, až nowocasny film musy měś woblico carnego cłowjeka. Kaž by měli z tym dopołniś někaku kwotu.

Ako cłowjek, kenž se žywi w młogorakosći kulturow a rěcow, njedajom se pśeznaniś, až na pśikład jano Serbowka, kótaraž lubujo rap abo HIP HOP, jo moderna. Lubujom ludowe spiwy, njepasujom pak do žednogo stereotypa wó Pólakach. A njok, až mě druge luźe jano pśez prismu mójogo póchada wiźe. Togodla se mě Straight Outta Crostwitz njelubi.

K zahajenju festiwala Noweje hudźby w Brandenburgu

Notowe linije z fantaziju jako girlandy wuhotowane, na to přičinjene wurězki partiturow kruchow, kotrež mějachu zaklinčeć, kaž tež wulkej łžicy pódla dweju gitarow překwapichu wopytowarjow koncerta na Bože spěće w Potsdamskim wuměłstwowym domje sans titre. Hižo prjedy hač jimaše so nawoda Thomas Gerwin do zahajenja pjećdnjowskeho festiwala Noweje hudźby słowa, bu přez originalnu atmosferu ruma jasnje, na čo je so k 22. razej wotměwacy rjad zarjadowanjow z pomjenowanjom »intersonanzen« wusměrjeny: na prezentaciju šěrokeje wuměłskeje kreatiwity z mjezynarodnym wuprudźenjom, tutón króć z widom na Pólsku a Awstrisku. Hižo přeprošenje ekskluziwneho gitaroweho duwa Stefana Conradija – Bernda Gehlena k »preludijej« hudźbnych dnjow dokumentowaše tutón wotpohlad přez zrědka dožiwjenu wobsadku, kotraž žada sej šěroku bohatosć idejow.

Tole bě hižo při prěnjej twórbje, wjelewoznamoweje kompozicije »sait᾿ an sait᾿ – gegensaitig« serbskeho komponista Jana Cyža pytnyć. Cyž wobhladuje wobeju interpretow jako přewodnikow, kotrajž spytataj so wjace razow čućiwje přibližować. Poněčim so hudźbne napřećiwki rozpušćeja, na př. nastupajo wašnja hraća a sylnosće zwuka kaž tež rozwólnych improwizowanych pasažow. Při tym hodźa so tež optisce powabne akcije wobkedźbować kaž zasadźić smyčki při hraću na trunach abo zwjertnyć instrumenty na koleno. Bóle tradicionelnje skutkuja na kóncu melodiske floskle, kotrež wjedu hač k spóznajomnemu citatej spěwa, tak zo pokazuje wjesoła kónčna štučka cyle jasnje na hłuboko sahacy humor awtora.

W ruce dźeržu tirkisnu knihu. Na njej sadźa rysowanki małe akcenty. W jednym róžku je hwězda namolowana, w kotrejž »crash!« steji, na druhim blečku je mała žołma, snadź je tež sněh, kiž so nabok wěje. »Bjez čriji« steji tam w čornym podšmórnjenym pismje.

Jako čitarka přewodźam Bena rady, kak po njezbožu w chorowni wotući, so tam najprjedy raz orientuje, a to wosebje dušinje. Ben wjele spi, jemu so dźije wo sněze a sněhakowanju, mjez wobrazami su hłosy słyšeć, kotrež z nim abo wo nim rěča, ale »zawołany wobdźělnik njeje docpějomny« (str. 8), kaž powědar zdźěli. Tutón powěda z Benoweje perspektiwy. Traje wěsty čas, doniž Ben njewotući. Tak zhoni wón a z nim tež čitar hakle po někotrych stronach, hdźe je. Tak mysli, zo je wosoba w běłej drasće konditorka, a je wšón zadźiwany, jako jemu něšto wo chorowni a lěkarju powěda. Jako přichodny raz wotući, steji jeho swójba wokoło njeho: mać, nan, sotra Vendy a młódši bratr Damik. Jim je ćežko wokoło wutroby a njezamóža Benej wo njezbožu a jeho zranjenjach ničo rjec. Tuž přewozmje to lěkar a praji Benej, zo su jemu po njezbožu ze sněhakami noze wotewzać dyrbjeli. Ben so rozmjerza, nochce to wěrić.

»…na kóncu módry dym.« Heinrich Heine – Z třoch dźělow zestajena zběrka prozy a esejow »Stop a stup« Měrany Cušcyneje započina so z rjadom powědančkow, kiž su tematisce a poetisce jara mnohostronske, ale přeco hłuboko we wšědnym dnju zakótwjene.

Powědki »W Hodźanach«, »Nohaty wosušk«, »Dr. Frido Fumlofak« su duchapołne, žortne, z wjele rěčnymi hrami a rěčnymi žortami, stilistisce jednotne, bajkojte, hrajkaja sej z předsudkami a klišejemi, za kóždym róžkom łaka žortne zwjertnjenje. W powědkach Měrany Cušcyneje njeskuzła so hłuboka dramatika a tragika, w tym zmysle je wona přeco po swójskich rěčnych a poetiskich pućach kročiła. Tež multiperspektiwisce so jednanske nitki pletu (»Židźana nitka«). Dźe wo njewšědnu rozžahłosć, wo wobraz dźensnišeho indiwidualizma a samo woleneje samoty, wo falowacu komunikaciju, strach před bliskosću, ale tež wo strach, zo so žona tebje zmocuje, će šlapnje.

Zakładna ideja tych knigłow »Was wir in uns tragen. Sorbische Lebenswege« jo, žywjeńske drogi Serbow wšakorakich ge­neracijow zezběraś, wót luźi, ako se z tym serbskim wusko zwě­zane cuju a se – na ceło wšako­raku wašnju – za to angažěruju. Su drje to w prědnem rěźe knigły za nimskich cytarjow – pśeto w Serbach jo nejwětšy źěl tych wósobow derje znaty. Procowarje by jich něga­ pomjenili, wótere ceptarje a ceptaŕki su mjazy nimi, ale teke serbski skótny gójc, zegeraŕ, student medi­ciny a wótkubłaŕka powědaju. Wšykne maju wjelgin wuski poměr k serbskej rěcy a kulturje a wopytuju jej w swójom žywjeń­skem wobswěśe pśi žywjenju zdźaržaś.

Křesćan Krawc jo pśewjadł interviewy a jo je wobźěłał, pśi comž jo wopy­tał, tu typisku wašnju powědanja zdźaržaś – teke z nimskego teksta jo wusłyšaś (a na někotarych městnach jo teke wucytaś) ta serbšćina, kótaruž nejwětšy źěl interviewowanych – nanejmjenjej z Górneje Łužyce – na swójom wšednem dnju a w swójej familiji powěda. Su to knigły z nutśikownego serbskeje kultury, ze wšyknych regionow a wšyknych generacijow. Pśedstajonych jo dogromady 13 wósobow, pśi comž jo w dwěma interviewoma hyšći wjele pśidatnych głosow, 14. tekst se pśiwobrośijo Chróšćańskemu šulskemu zběžkoju – wón twóri šarněr a klucowe wulicowańko tych knigłow.