Z koronowej krizu, hišće bóle pak z wójnu w Ukrainje su powšitkowne kóšty za ludnosć sylnje stupali, tak zo wučinješe inflacija w Němskej lětsa w septembrje 10,9 %, přirunujo k lońšemu lětu. Za energiju dyrbjachu ludźo přerěznje 43,9 % wjace wudać, za twory 17,2 % a za zežiwidła 18,7 %. To wšak potrjechenych porazy a mnozy rozmysluja, kak móhli tole zapłaćić resp. hdźe móhli lutować. Eksperća wuchadźeja z toho, zo ludźo w přichodnych měsacach mjenje tworow kupuja, wopyt hosćencow redukuja a mjenje kulturnych zarjadowanjow wopytuja, dokelž sej to prosće dowolić njemóža.

Hdyž je redaktor Serbskich Nowin 19. awgusta konstatował, zo je hodowne wudaće wječornika wohrožene, dokelž dobra třećina redaktorkow a redaktorow woteńdźe a trěbny fachowy dorost pobrachuje, dyrbjeli sej wuwědomić, zo móhli tež abonenća falować, dokelž je za wobydlerstwo – wosebje na wsy – lóšo so nowinow wzdać hač wšědneho chlěba. Dyrbimy z tym ličić, zo wostanu srjedź jubilejneho lěta Zejlerja a Kocora žurle kaž wóndano při koncerće SLA pod hesłom »Pój, wječoro k nam rjany« w Budyskim Serbskim domje prózdne, dokelž njemóža zajimcy zastupny lisćik zapłaćić, zo budźe žurla NSLDź při planowanej inscenaciji komedije »Hrěšna wjes abo zabyty čert« z pjera Jana Drdy snadź jenož na předstajenju wupředata, hdyž poskićuje so hrabnjenčko, potajkim zastupny lisćik za potuńšenu płaćiznu? Jenož čitanja w Smolerjec kniharni móhli renesansu wosebiteho razu dožiwić, wšako su darmotne a wopytowarjo móža so za čas zarjadowanja na swojich stólcach sedźo jónu porjadnje zwohrěwać.

Su 24 powědkow »z pjeć lětdźesatkow« wjele abo mało? Dwurěčny lyrikar Benedikt Dyrlich (mjeztym 72 lět stary) wozjewja tu prěni raz ryzy prozowu zběrku w serbskej rěči. Dwaj ducentaj krótkich powědančkow rozdźěluje wón do třoch kapitlow, kotrež wšak metaforiske nadpisma noša: »Wałporne reje«, »Spowědne špihele«, »Zawjedne wupuće«; kóždy dźěl wobsahuje něhdźe 50 ćišćanych stron. Cyła knižka rěka »Na motawych mjezach«, štož pokazuje na wěstu njewěstosć we wuprajenju, na chabłacu pódu, na kotrejž so awtor ze swojimi nazhonjenjemi po wšěm zdaću nachadźa abo so hibać mysli. Čitar/Čitarka, kiž jemu na tajki njespušćomny teren sćěhuje, móže so troštować: Jemu/Jej njezeńdźe so lěpje, runje w načasnej (swětowej) situaciji nic. Ale čehodla je Dyrlich nimo stotorakich basnjow w tych 50 lětach tež druhdy krótke powědančka pisał? Naša teza: Wón trjebaše je pak k wujasnjenju swojeho stejišća pak jako přinoški za prozowe antologije, ke kotrymž serbske nakładnistwo wšitkich pisacych dotal kóžde pjeć lět přeprošowaše a kotrež w Serbach wot 1945 nahladnu tradiciju tworja.

Wjetšina zezběranych tekstow je jenož dwě abo tři strony dołha, někotre pak 15 abo 20 stronow, a wone su potom rozrjadowane do 10 abo 12 čisłowanych wotrězkow. Wobsahi su zdźěla realistiske a rozprawjace, zdźěla skerje subjektiwne a asociatiwne, haj, samo skurilne a absurdne. Wjacore wuběža na poetisku pointu. Časowy porjad temow w zběrce njeje spóznać. Najstarša powědka (»Chronika sydomdźesatych lět powěda«) pochadźa drje z lěta 1970, najnowša naspomina hižo koronowu pandemiju našich dnjow (»Truchłe nalěća«). Tola štóž so prócuje, tón namaka w tych třoch kapitlach bjeze wšeho tež tři čerwjene nitki: a) lěta do politiskeho přewróta 1989/90; b) wosobinske dopomnjeća z cyłeho žiwjenja, realne kaž fantastiske; c) skónčnje dožiwjenja z popřewrótoweje doby, kotrež pytanje za »wupućemi« znazornjeja. Wulka lěpšina je wězo hładka, čućiwa serbšćina, kotraž dialektalne wosebitosće katolskeje kónčiny zapřija – tohodla přełožuje nam na kóncu »Słowničk« spodźiwne, njejasne słowa (s. 149).

Kito Lorenc bě jón hišće sam zestajił, wuběr literarnokritiskich studijow. Wudałoj staj jón nětko dźakowano »sobudźěłu Juliany Rehnolt« Franc Šěn a Christian Prunič. Je to třeći, drje posledni zwjazk grafisce podobnje wuhotowaneho rjada w Ludowym nakładnistwje Domowina, kotryž móhł na cyłkowne wudaće pokazować: Po »Im Filter des Gedichts« / »Přez křidu basnje« (2013) wuńdźe »Der zweiseitige Beitrag« / »Wěsty dwustronski přinošk« (2015) z prozu (1957/58 do 2014) a nětko – po smjerći – zwjazk »Gedicht-Geschichten. Literaturkritischen Studien«. Prěni raz je serbski titul hinaši: »Wólny wjerš a formy ryma«. Z tym bywa jasne, zo dźe w tutym zwjazku w daloko přesahowacej ličbje serbskorěčnych přinoškow předewšěm wo swobodny wjerš, potajkim wo bóle specifiski předmjet hač w prěnimaj zwjazkomaj.

Nimale lětdźesatk dźěli prěnju a poslednju tutych knihow, kotrež su po wobjimje podobnje wažne. A tola su rozdźěle mjez prěnim a třećim krokom šwarne: Njehladajo na datu dwurěčnosć zwjazkow hraja němskorěčne artikle 2022 lědma hišće rólu. Je to jenož hišće něhdźe 70 stronow porno 230 serbskim. W 1. zwjazku steješe hišće 180 němskich 130 serbskim stronam napřećo. Cyłkownje pak stej tež poetologiska wuznamnosć a tematiska mnohotnosć a šěrokosć jasnje redukowanej. Tola parować tute teksty njebychmy chcyli, wšak měła nam kóžda linka Kita Lorenca hódnotna być. Wažny rozdźěl tež je, zo zhonimy w zwjazku lědma hišće něšto noweho wo dźěle a žiwjenju Kita Lorenca samoho, ale skerje něšto wo literaturje a poetice Serbow abo serbskich basniskich koleginow a kolegow w zašłosći a přitomnosći. Znate, derje přistupne, krótke a informatiwne zawody Lorenca k basniskim kolegam w rjedźe »Serbska poezija« (276–299) njech su tu jenož naspomnjene. Indirektnje maja wšě tute artikle wězo dokładnje z jeho pisanjom činić.

Hdyž so dźensa wo profesionelnym wuměłstwje rěči, potom su z tym husto wšelke wočakowanja zwjazane kaž na přikład, zo su wuměłče přeco přihotowane, zo su wuměłcy koncentrowani, zo swój wukon na dypk přinjesu. Hač k postajenemu časej předstajenja abo někajkemu terminej za wotedaće. Njewotwisnje wot jich naladow, starosćow a začućow.

Hórnikečanska Energijowa fabrika wuwi so najpozdźišo z wotewrjenjom noweje trajneje wustajeńcy w nazymje 2020 k najwažnišej muzealnej městnosći zwobraznjenja stawiznow łužiskeho rewěra. Tole zapřijima stajnje zaso tež wosebite wustajeńcy tworjaceho wuměłstwa kaž na př. přehladku »Wuměłstwo a brunica« w lěće 2018, kotraž bu šěroko wobkedźbowana. W tutej sezonje wěnuja so ze »Změna. Łamki w rewěrje« eksplicitnje fotografiji. Z přehladom twórbow skića štyrjo čłonojo z lěta 2008 eksistowaceje ASA-skupiny, wobstejaceje z Franka Höhlera, Thomasa Kläbera, Georga Krauseho a Jürgena Maćija, dźěła, kotrež wopřijeja dobu štyrjoch lětdźesatkow a dweju němskeju statow. Štyrjo renoměrowani fotografojo dźěla sej wjacore dypki w swojich biografijach: Woni narodźichu so srjedź 1950tych lět w NDR a wotrosćechu w sylnje industrializowanych resp. wot hórnistwa potrjechenych južnych wobwodach kraja. Wšitcy štyrjo absolwowachu diplomowy studij fotografije na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku, kotryž wotzamknychu w 1980tych lětach. A skónčnje pokazuje »Změna« tež, zo je za wšitkich čłonow skupiny temowe polo »hórnistwo« resp. »brunica« zdźěla ze spočatka swójskeho fotografiskeho tworjenja so wospjetowacy sujet, kotryž hodźi so w padźe Jürgena Maćija samo jako nošny element cyłkowneho tworjenja zrozumić.

Wliw němčiny na serbšćinu – na wšěch runinach rěče –, a wosebje wobchadnu serbšćinu, je dźensniši dźeń sylny, nic jenož dokelž je to dominowaca rěč wokolnosće, ale dokelž wobknježi dźensa tež kóždy Serb němsku rěč. Z tym mamy situaciju tak mjenowaneho absolutneho rěčneho kontakta. Ale tež ze sebje won so rěčny system stajnje měnja a připodobnja so potrjebje towaršnosće, rěčnikow. Spisowna rěč je přez swoje kodifikowane prawidła a struktury mjenje dynamiska a spyta wliwam zwonka a změnam w gramatice skerje wotwobarać. Zo by pak rěč žiwa wostała a zo bychu so rěčnicy z njej dale identifikować móhli, je trjeba, zo dźe kodifikacija z časom a so we wěstej měrje uzusej přibliži. Hewak so wobchadna a spisowna serbšćina dale a bóle wot so wotsalitej. Rozdźěl mjez nimaj je nětko hižo wulki. Dožiwjam přeco zaso, kak njewěsći sej mnozy z rěčnikow w spisownej serbšćinje su, kak wulki je wotstawk k njej, kak »cuza« jim je.

Zo njeby tutón wotstawk dale rozrostł a serbska spisowna rěč jenož hišće rěč serbskich institucijow abo jednotliwych awtorow była, bychu so tola móhli wěste zjawy z wobchadneje rěče do spisowneje přewzać (za někotrych čitarjow: akcent leži na wěste). By da woprawdźe zlě było, hdy by so tež w spisownej rěči analytiski futur z perfektiwnymi werbami »dowolił« (budu zawołać). Abo hdy by so pola někotrych přewzatych słowow, euro, ananas, njedeklinabelna warianta dopušćiła?

Čehodla měł so w serbskim kulturnym časopisu němski přełožk přewodnika wo serbskich pomnikach recensować? Tute prašenje by drje woprawnjene było, by-li so wo ryzy přełožk w lěće 2019 wušłeho originala wodźaceje serbskeje pomnikarki Trudle Malinkoweje jednał. »Sorbische Denkmale – Handbuch sorbischer Gedenk- und Erinnerungsstätten« je pak wjace hač jenož to.

Malinkowa je składnosć wužiła a skići w nowym nakładźe wobšěrniše přidatne informacije, jasnje wjace wobrazow k jednotliwym pomnikam (tež historiskich) a nimo toho tójšto pomnikow a městnosćow, kotrež w prěnim serbskim wudaću scyła zastupjene njeběchu. Cyłkownje je kniha z 370 město 218 stronow wo tójšto tołša a tež kusk wjetša hač jeje serbska předchadnica.

Kaž w originalu zmóžnja wobšěrny register wosobowych a městnych mjenow zaměrne pytanje za wěstymi pomnikami. Wšitkim, kiž trjebaja k jednotliwym objektam hišće dokładniše informacije, słuži zapis literatury na kóncu kóždeho wotrězka.

Ako som słyšała, až maju nowu mini-seriju (nimska telewizija groni Dramedy Serie) wó Serbach, teke z Górneje Łužyce, som kśěła ten film na kuždy pad wiźeś. Tak jo teke było w zajźonem lěśe, ako som wiźeła reklamu za film Sorbenkind. Wjaselim se pśecej na nowy film wó Serbach. Ale kuždy raz som na kóńcu wobtužona. Něnto zasej.

Straight Outta Crostwitz ga wóspjetujo negatiwne stereotypy wó Serbach. W momentach, gaž druge njeserbske (abo njewěźece nic wó Serbach) luźe se smjeju, ja njewěm, lěc dejm se smjaś abo skerjej źe płakaś. Film co byś cool, moderny a za młodych luźi. Ja pak se sromam dla luźi, kótarež se mysle, až serbski swět jo napšawdu taki carnoběły.

Rowno tak se gniwam, až w takem filmje muse byś luźe z carneju abo zeleneju abo rožojteju kóžu a homoseksualne luźe, aby film był nacasny. Mě se njelubi, až filmarje kśě kumštnje dopokazaś, až nowocasny film musy měś woblico carnego cłowjeka. Kaž by měli z tym dopołniś někaku kwotu.

Ako cłowjek, kenž se žywi w młogorakosći kulturow a rěcow, njedajom se pśeznaniś, až na pśikład jano Serbowka, kótaraž lubujo rap abo HIP HOP, jo moderna. Lubujom ludowe spiwy, njepasujom pak do žednogo stereotypa wó Pólakach. A njok, až mě druge luźe jano pśez prismu mójogo póchada wiźe. Togodla se mě Straight Outta Crostwitz njelubi.

K zahajenju festiwala Noweje hudźby w Brandenburgu

Notowe linije z fantaziju jako girlandy wuhotowane, na to přičinjene wurězki partiturow kruchow, kotrež mějachu zaklinčeć, kaž tež wulkej łžicy pódla dweju gitarow překwapichu wopytowarjow koncerta na Bože spěće w Potsdamskim wuměłstwowym domje sans titre. Hižo prjedy hač jimaše so nawoda Thomas Gerwin do zahajenja pjećdnjowskeho festiwala Noweje hudźby słowa, bu přez originalnu atmosferu ruma jasnje, na čo je so k 22. razej wotměwacy rjad zarjadowanjow z pomjenowanjom »intersonanzen« wusměrjeny: na prezentaciju šěrokeje wuměłskeje kreatiwity z mjezynarodnym wuprudźenjom, tutón króć z widom na Pólsku a Awstrisku. Hižo přeprošenje ekskluziwneho gitaroweho duwa Stefana Conradija – Bernda Gehlena k »preludijej« hudźbnych dnjow dokumentowaše tutón wotpohlad přez zrědka dožiwjenu wobsadku, kotraž žada sej šěroku bohatosć idejow.

Tole bě hižo při prěnjej twórbje, wjelewoznamoweje kompozicije »sait᾿ an sait᾿ – gegensaitig« serbskeho komponista Jana Cyža pytnyć. Cyž wobhladuje wobeju interpretow jako přewodnikow, kotrajž spytataj so wjace razow čućiwje přibližować. Poněčim so hudźbne napřećiwki rozpušćeja, na př. nastupajo wašnja hraća a sylnosće zwuka kaž tež rozwólnych improwizowanych pasažow. Při tym hodźa so tež optisce powabne akcije wobkedźbować kaž zasadźić smyčki při hraću na trunach abo zwjertnyć instrumenty na koleno. Bóle tradicionelnje skutkuja na kóncu melodiske floskle, kotrež wjedu hač k spóznajomnemu citatej spěwa, tak zo pokazuje wjesoła kónčna štučka cyle jasnje na hłuboko sahacy humor awtora.

Gaž nimske diskusijne krejze se zaběraju ze serbskeju rěcu, móžomy z wěstosću na to cakaś, až pśiźo pšašanje, lěc se hyšći wupłaśijo, do spěchowanja wuměrajuceje rěcy inwestěrowaś. Něgajšny chóśebuski wušy promšt Reinhardt Richter jo se pšašał, kak dłujko musymy hyšći serbske namše póbitowaś. Pśecej su take zranjece słowa zwězane ze słowkom hyšći. Kak dłujko se hyšći serbski powěda. Slědny maminorěcny pótom serbske swětło wugasnjo? Drogujuca wustajeńca »Co ga how groni mjeńšyna«, kenž jo była wiźeś do kóńca apryla w Zwězkowem sejmje a jo něnto ducy pó cełej Nimskej, pśewobrośijo pšašanja na wětšynowu ludnosć, aby zwurazniła głuposć takego pśistupa: Wjelich was jo, su scełego filmy w nimskej rěcy, cogodla hyšći nimski powědaśo a nic engelski abo chinski, dla cogo trjebaśo wucbu w nimšćinje, maśo namše w nimskej rěcy, atd. Spisowaśel Eugen Ruge jo gano we swójom drježdźańskem nagronje analyzěrował nimsku rěc. Móžomy se pśedstajiś, až wóna wótemrějo? Móžo to byś, až se pśibližujomy kóńcoju nowowusokonimšćiny, ako jo źinsa znata? Jogo wuslědk jo pśechwatajucy – jo, na kuždy pad móžo se to pśedstajiś. Awtor namakajo wšake indice, w casach dominěrujuceje engelskeje popularneje muziki, lichego wikowanja, digitalizacije a pšawopisnych abo »gender« reformow, gromaźe z powšyknym spadom rěcy.

A co jo z našeju bogeju serbskeju rěcu? Smy my napšawdu na droze do Texasa, ako jo było dawjeto cytaś w ewangelskem casopisu Pomhaj Bóh? Měnjone jo było, až naša rěc buźo graś jano symbolisku rolu ako na swěźenjach Serbow w Texasu – na toflach w měsće, w dwójorěcnych nadpismach, abo gaž se gjarźe prezentěruju stare serbske knigły z pśispomnjeśim, až (se wě) cytaś je južo nicht njamóžo.

Přemyslowanja muža srjedźneje generacije, kiž pochadźa z přeněmčenych stronow Łužicy

Hižo lěto sym jako bibliotekar w Delnjoserbskej bibliotece w Choćebuskim Serbskim domje přistajeny. Čehodla njerěka wona jednorje Serbska biblioteka, njewěm, dokelž někajka hornjoserbska biblioteka tam w bliskosći njeje. Zo tam dźěłam, ma tři přičiny. Najprjedy su mi koronowe naprawy z hospodarskich přičin nanuzowali, so swojeho powołanja jako pěsnjer wzdać. ­Nimo toho rěču, čitam, pisam a sonju najwjetši čas swojeho žiwjenja tež hornjo- a delnjoserbsce a wot dźěćatstwa sem lubuju knihi. Wukubłana bibliotekarka, kotraž delnjoserbšćinu wobknježi, njeje mi znata, hačrunjež ma Delnjoserbski gymnazij někak 700 šulerjow a dźeń a wjace z nich swoju maturu z jedynku złoži. Wot šulerjow 11. lětnika DSG (staw 2021) nječita nichtó we wólnym času ani jednu serbsku knihu, jenož 20 % z nich wědźa, što je Domowina, 20 % znaja Załožbu za serbski lud. Tohodla tež žadyn šuler njewě, štó bě Jan Skala. So wě, šulerjo móhli so bóle za serbski lud zajimować, hišće bóle pak jich staršich. Čehodla pósćelu swojeho synka na serbsku šulu, hdyž soni wo karjerje pola NASA? Při tajkich wobstejnosćach wěrić, zo změjemy za pjeć lět dosć młodych Delnjoserbow za dźěło w serbskim nakładnistwje, nowinach, rozhłosu, dźiwadle abo jako wučerjow, mam za njerealne přeće.

W ruce dźeržu tirkisnu knihu. Na njej sadźa rysowanki małe akcenty. W jednym róžku je hwězda namolowana, w kotrejž »crash!« steji, na druhim blečku je mała žołma, snadź je tež sněh, kiž so nabok wěje. »Bjez čriji« steji tam w čornym podšmórnjenym pismje.

Jako čitarka přewodźam Bena rady, kak po njezbožu w chorowni wotući, so tam najprjedy raz orientuje, a to wosebje dušinje. Ben wjele spi, jemu so dźije wo sněze a sněhakowanju, mjez wobrazami su hłosy słyšeć, kotrež z nim abo wo nim rěča, ale »zawołany wobdźělnik njeje docpějomny« (str. 8), kaž powědar zdźěli. Tutón powěda z Benoweje perspektiwy. Traje wěsty čas, doniž Ben njewotući. Tak zhoni wón a z nim tež čitar hakle po někotrych stronach, hdźe je. Tak mysli, zo je wosoba w běłej drasće konditorka, a je wšón zadźiwany, jako jemu něšto wo chorowni a lěkarju powěda. Jako přichodny raz wotući, steji jeho swójba wokoło njeho: mać, nan, sotra Vendy a młódši bratr Damik. Jim je ćežko wokoło wutroby a njezamóža Benej wo njezbožu a jeho zranjenjach ničo rjec. Tuž přewozmje to lěkar a praji Benej, zo su jemu po njezbožu ze sněhakami noze wotewzać dyrbjeli. Ben so rozmjerza, nochce to wěrić.

»…na kóncu módry dym.« Heinrich Heine – Z třoch dźělow zestajena zběrka prozy a esejow »Stop a stup« Měrany Cušcyneje započina so z rjadom powědančkow, kiž su tematisce a poetisce jara mnohostronske, ale přeco hłuboko we wšědnym dnju zakótwjene.

Powědki »W Hodźanach«, »Nohaty wosušk«, »Dr. Frido Fumlofak« su duchapołne, žortne, z wjele rěčnymi hrami a rěčnymi žortami, stilistisce jednotne, bajkojte, hrajkaja sej z předsudkami a klišejemi, za kóždym róžkom łaka žortne zwjertnjenje. W powědkach Měrany Cušcyneje njeskuzła so hłuboka dramatika a tragika, w tym zmysle je wona přeco po swójskich rěčnych a poetiskich pućach kročiła. Tež multiperspektiwisce so jednanske nitki pletu (»Židźana nitka«). Dźe wo njewšědnu rozžahłosć, wo wobraz dźensnišeho indiwidualizma a samo woleneje samoty, wo falowacu komunikaciju, strach před bliskosću, ale tež wo strach, zo so žona tebje zmocuje, će šlapnje.

Logos da so wězo jako słowo přełožić. W antikskej filozofiji pak měni logos tež rozum a rozumnosć, logos je na zrozumjenje zapołožena rěč, wopřija zmysł, logiske myslenje a posudźowanje. Słowo je potajkim zakład wšeho myslenja, začuwanja a skutkowanja. Je tuž woprawdźe wšojedne, hdy a hdźe kotre słowo wužiwamy? W zašłym času diskutuje so wo genderowanju abo wo móžnej změnje našeje hymny, w kotrejž so dotal jeničce wo muži »hódni wěčnoh wopomnjeća« prosy. W tajkich diskusijach jewja so tež argumenty kaž wotkaz na gramatiske kategorije, kotrež w swojej neutralnej formje drje po muskim splahu flektujemy, kotrež pak žony a muži runočasnje wopřijeja – čehodla tuž njetrjebawšo komplikować? Abo snano někajke nowe znački kaž hwěžki abo nakósne smužki zawjesć? Tež historiski argument so rady wužiwa. Hymna je produkt swojeho časa. W zwisku z genderowanjom pokazuje so na směšnosć, triwialnosć abo na wo wjele wažniše wěcy.

RÓŽA DOMAŠCYNA