kultura / stawizny

Niski prestiž jo zadora spěšnemu wótnowjenju (3)

Znate ga jo ze zapiskow, až su Drjewjanarje rady a wjele spiwali. W lěśe 1672 jo na pśikład wušy promšt města Celle wobznanił, až Wendlandarje hyšći »wjele słowjańskich spiwow« spiwaju (w nimskem originalu: »viel wendische Lieder«). Na pśikład pśi woplěwanju nałoga stajanja kronowego boma na dnju swětego Jana su młode drjewjańske žeńske z Lüchowa spiwali »wjasołe pěsni w drjewjańskej rěcy«. Gaž wóni srjejź swójeje jsy ten kronowy bom (nimski: »Kronenbaum«) zwigaju, wóni »rejuju a skokaju wokoło kaž źiśi Israela wokoło swójogo złotego śeleśa; spiwaju w drjewjańskej rěcy wšakorake pśiwěrkojte spiwanja, myslece, až take jo jadna Bóža słužba, pśez kótarejež móc wóni a jich zbóžo derje se wuwijaju.«

Gaž pśi góźbje swajźby jědu pó njewjestu, tak jo zachowane ze jsy Clenze, wóni spiwaju »teke wjele drjewjańskich spiwow«. Z lěta 1640 jo wobznanjone, až drjewjańske młodostne su chójźili wót jsy ku jsy a su spiwali jatšowne kjarliže w swójej rěcy, a wóni su za to dostali jajka a jěšnice.1

Ako běšo ewangelski pastyŕ Nicolaus Rodewald (1647–1674) we Woltersdorfje swóju słužbu ako dušepastyŕ pśewzeł, jo zapisał pśi wizitaciji lěta 1671, až jo póznał jomu njeznatu wašnju pśi zakopowanju: Gaž su Drjewjanarje wumarlika na kjarchob dowjadli, sednuštej se »dwě žeńsce na wóz, jadna pó kuždem boce kašća, kenž jo zapowjesnjony z płachtu, a wrjašće a se źeru ga tšašnje pó drjewjańsku.«

Socialno-etnografiske slědźenja w Radworju (1963–1968)*

Před 70 lětami, w meji 1951, bu z Institutom za serbski ludospyt w Budyšinje prěnja slědźerska institucija zwonka uniwersitow na polu sorabistiki załožena. Tutón podawk ma so w rozšěrjenym konteksće wobšěrneje institucionalizacije a profesionalizacije serbskeje kultury po Druhej swětowej wójnje wobhladować. Tehdy wobdźělenych akterow, Serbow kaž tež Němcow, wjazaše ze załoženjom institucije narok, přichodne nacionalne wuwiće Serbow w »staće dźěłaćerjow a burow« na wědomostny fundament stajić. Po zahubnosćach NS-diktatury wěnowaše so dźěłowy program instituta předewšěm přezcyłnym dokumentacijam, inwentarizaciji a systematizaciji wšitkich k dispoziciji stejacych swědkow a swědčenjow serbskeje rěče a kultury.1 K tomu zahajichu so w běhu 1950tych a 1960tych lět někotre z wysokimi koštami zwjazane dołhodobne projekty, kotrychž wuslědki so husto we wudaćach wobstejacych z wjacorych zwjazkow wozjewichu, kiž su hač do dźensnišeho njeparujomne standardne dźěła sorabistiki, mjez druhim rjad Serbske narodne drasty (wušli 1954–1979) a Serbski rěčny atlas (1965–1996). Empiriske hrube daty a dalše dźěłowe materialije z wšelakich sorabistiskich slědźerskich projektow Instituta za serbskich ludospyt nańdu so dźensa z wulkeho dźěla w Serbskim kulturnym archiwje. Wone chowaja zwjetša přeco hišće wulki potencial za wědomosć a praksu – přetož njeje so zmolom wšitko, štož bu za čas NDR dokumentowane a přeslědźene, wozjewić směło. Na přikładźe Radworskeho projekta chcu to w slědowacym bliže rozłožić.

Rozrost katolskeje cyrkwje w Sakskej mjez industrializaciju, imigraciju a antislawizmom na přikładźe Michała Hórnika

Cyrkej w Hajnicach Foto: Serbski kulturny archiwW druhej połojcy 19. lětstotka wuwi so Sakska w běhu mało lětdźesatkow k wysoko industrializowanemu krajej. Tole njeby móžno było bjez tysacorych wukrajnych dźěłaćerjow a dźěłaćerkow, kiž w ratarstwje, rjemjesle a hórnistwje, w fabrikach a škleńčernjach abo při twarje železnicy dźěłachu. Někotři z přićehnjenych dźěłaćerjow běchu kwalifikowani fachowcy a derje zasłužichu, wjetšina pak měješe sej swój wšědny chlěb ćežko zasłužić. Dźěłaćerjo pochadźachu přewažnje z dźensnišeje Pólskeje a Čěskeje, wšelcy tež z Italskeje abo Francoskeje. Někotři z nich so trajnje w Sakskej zasydlichu, druzy pak jeno (wospjet) na wobmjezowany čas na dźěło přichadźachu. Znata je we Łužicy Porakowa předźernja w Hajnicach, hdźež hłownje Češa přistajeni běchu. Pokazać móhło so pak tež na wsy wokoło Lubija, hdźež stotki Polakow w ratarstwje słužachu abo na kónčinu mjez Njedźichowom a Rólanami, hdźež pólske a čěske kolonije industrijowych dźěłaćerjow nastachu. Jeničce mjez Radworjom a Zdźěrju zličichu w lěće 1912 wokoło 350 pólskich sezonowych dźěłaćerjow w ratarstwje a w kaolinowych jamach wokoło Chrósta dźěłaše wokoło 200 dźěłaćerjow ze susodneju krajow. Situaciju w Rudnych horach abo we wulkoměstach kaž Kamjenicy, Šwikawje, Lipsku abo Drježdźanach móžemy sej podobnje předstajić. Wjetšina tysacorych imigrantow-dźěłaćerjow w Sakskej bě katolskeho wěrywuznaća a ma wulki podźěl na rozwiću katolskich cyrkwinskich strukturow kónc 19. lětstotka.1 Bě katolske žiwjenje w ewangelskej Sakskej hač dotal přewažnje na Drježdźanski dwór a łužiske wosady wobmjezowane, załožichu so w druhej połojcy 19. lětstotka po cyłej Sakskej nowe wosadne struktury a twarjachu so kapały, cyrkwje, fary a šule.

Wulki dźěl serbskich katolskich duchownych, kiž běchu so za čas studija w Praze (wšo)słowjanskeho ducha nasrěbali, so samozrozumliwje słowjanskim dźěłaćerjam w jich maćeršćinje přiwobroći a spyta jim tak čwak domizny w cuzbje stworić: hač bě to přećelne słowo po kemšach, pomoc při wobchadźe z němskimi zarjadami, słuchanje spowědźe abo swjećenje kemšow w pólskej a čěskej abo tež italskej (Michał Hórnik) a francoskej (Jakub Buk) rěči. Někotři duchowni, tak na přikład Hórnik, Jakub Bart-Ćišinski abo Jakub Šewčik, tež prawidłownje před sudnistwom jako tołmačerjo skutkowachu. Tak přełožowaše Hórnik z čěšćiny, pólšćiny, francošćiny a italšćiny.2 Jako w Budyšinje tež tołmačerja za madźaršćinu pytachu, prócowaše so Hórnik tež tutu rěč nawuknyć.3

 

Ličba Serbow bu po kóncu Druheje swětoweje wójny na něhdźe 100.000 přisłušnikow trochowana, mjez nimi něhdźe 12–15.000 katolikow. Mjeztym zo w slědowacych lětdźesatkach mjez ewangelskimi Serbami ličba serbsce rěčacych sylnje woteběraše, suma katolskich Serbow jenož poměrnje snadnje spadowaše. Cyłkownje dźewjeć serbskich katolskich parochijow bě z wuwzaćom Kulowskeje wosady (dieceza Zhorjelc) biskopstwu Mišno resp. wot 1980 Drježdźany-Mišno přirjadowanych. K nim słušachu wosady w Budyšinje (wosada Našeje lubeje knjenje), Chrósćicach, Njebjelčicach, Wotrowje, Radworju, Ralbicach, Zdźěri (1923–2005 samostatna), Baćonju a ta w Kulowje.

Tola tež w katolskej kónčinje dóńdźe po 1945 přez zasydlenje němskorěčnych wuhnatych k sylnišemu etniskemu změšenju. Hinak hač w ewangelskim sydlenskim rumje nawukny wjetšina němskich wuhnatych młódšeje generacije, tež dźakowano serbskorěčnej wučbje a prawidłownym serbskim Božim słužbam, aktiwnje serbsku rěč. Ze stron Mišnjanskeho biskopstwoweho wjednistwa bu hižo krótko po kóncu wójny wobzamknjene, dwurěčne fary 1940 namócnje přesadźenym serbskim duchownym wróćo dać. Wróćopřesadźenje, zdźěla tež nowowobsadźenje farskich městnow ze serbskimi duchownymi so skónčnje jara zasobu w lěću a nazymje 1945 přewjedźe.2 Z tym běchu serbske dušepastyrstwo, serbske Bože słužby a cyrkwinska wučba za młódšu generaciju zaručene. Nabožna wučba bě zaso w serbskej rěči a tež dźěćace a šulerske kemše wotměwachu so zaso w maćernej rěči.3

Wjace hač 60 Serbowkow a Serbow poda so w słužbje Ochranowskeje bratrowskeje jednoty na misionsku słužbu. Mało z nich wosta tak z Łužicu a serbskim zjawnym žiwjenjom zwjazany kaž tibetski misionar August Hermann Francke. Přez lětdźesatki bě ze swěrnym čłonom Maćicy a wospjet přewostaji Serbskemu muzejej wjetšu ličbu tibetskich pismow a objektow. Mjez tibetologami a w bratrowskej jednoće so mjeno Augusta Herrmanna Francki hač do dźensnišeho česći. Jeho dźěło je mnohim zakład a wuchadźišćo dalšich slědźenjow. Serbski swět pak prominentneho Maćicarja a spěchowarja Serbskeho muzeja bórze zabywaše. Tak njejewi so w serbskich medijach ani noticka wo jeho smjerći. W tutym nastawku chcu žiwjenski puć mało znateho Maćicarja rysować a tibetsku zběrku předstajić, kiž je k wurjadnym drohoćinkam Serbskeho muzeja słušała.

Portret Augusta Hermanna Francki Reprodukcija: Lubina Malinkowa

August Hermann Francke narodźi so 5. nowembra 1870 w městačku Gnadenfrei, dźensa Piława Górna w Pólskej. Městačko słušeše k šleziskim sydlišćam bratrowskeje jednoty a tež swójba Francke bě sobustaw tuteje swobodneje cyrkwje. Nan wobsedźeše w Gnadenfreiu wuspěšnu barbjernju tekstilijow. Pućowansko-misionarsku žiłku bě August Hermann wot dźěda Christiana Friedricha zdźědźił, kiž bě jako misionar w Južnej Africe skutkował. Byrnjež mjeno to sugerowało, njebě misionar Francke z Augustom Hermannom Francku (1663–1727), załožićelom Franckowych wustawow w Halle nad Solawu, přiwuzny. Pietizmej a misionskemu hibanju pak bě runje tak kaž wony přichileny. Po wuchodźenju šule wopyta Francke wučerski a misionski wustaw w Niskej, hdźež so na słužbu w bratrowskej jednoće přihotowa.

Njewěm, hač běchu blisko delanskeje wsy Sernjany něhdy wosebje wjele sornow (sernow). Ale nětko wěm, zo znajmjeńša jedyn Sernjančan wěri, zo mjeno wsy ze słowom sorna ničo zhromadneho nima.1 Pawoł Rota kritizuje znateho ludowědnika a rěčespytnika Arnošta Muku, zo njepytaše w Pfulowym słowniku dale, jako je słowo serna našoł. Jemu a tež »mjenowědnikam« wumjetuje, zo pječa njepřirunowachu dosć z mjenami druhich rěčow a zo tohodla njejsu na to přišli, zo je mjeno Sernjany, z historiskimi dokładami Czscherna a Zerna wotwodźene wot ćerń. Awtor tuž derje wě, kak wažne je přirunowanje za mjenowědnikow.

Přirunować je trjeba prěki a podłu!

Haj, jelizo dźe w mjenowědźe wo rěčespytne hladanišćo, je to předewšěm wěc t. mj. historisce přirunowaceho rěčespyta. Ale – přirunować je móhłrjec trjeba prěki a podłu! Čehodla na př. wobkedźbować z móžnych čěskich přirunowanskich městnostnych mjenow jenož Trní, wotwodźene wot trn = ćerń, a nic tež Srní, wot srna = sorna (serna)? Runje tole činja »mjenowědnicy« w našim padźe.2

Njedopokazuja pak jasnje dokłady 1419 Czscherna a 1551 Zerna, zo so wo korjeń ćerń jedna? Tu je móžno předewšěm poručeć přirunowanje z mjenom hornjołužiskeje wsy Sobołsk (němsce Zoblitz), Zebulusk, 1533 Zoboleß, štož bjezdwěla wujasnjujemy prawje kaž staroserbske *Seběłusky/*Soběłusky. Derje znate je, zo njeměješe němska rěč něhdy zwuk [s], kajkiž tči na př. w nazwuku mjenow *Soběłusky a Sernjany, a staješe w mjenach město słowjanskeho [s] prawidłownje [ts].3 Pisarjo pisachu z abo zc abo druhdy hišće hinak. Zerna hodźi so potajkim nastupajo nazwuka jara derje k serna.

Zawodne mysle

Před 75 lětami, po zakónčenju Druheje swětoweje wójny, běše Trjebin hišće ryzy serbska wjeska. Swójby běchu hač na małe wuwzaća serbske, hdźež so serbsce rěčeše. Po socialnym stawje běchu wobydlerjo ratarjo, zwjetša małoratarjo. A tež swójbne mjena w Trjebinje běchu hač do lěta 1945 serbske. Po wójnje su so do Trjebina tež cuzy wuhnaći zasydlili a su tež měšane němsko-serbske mandźelstwa nastali. Tak su so serbskim swójbnym mjenam němske přidružili.

Wjesny wobraz njeje so lěta dołho změnił. Nastaće prodrustwa přiwabi wjele nowych němskich dźěłaćerjow a z tym tež nowe, nic serbske swójbne mjena. Najhórje pak bě, zo so dźěle Trjebina zhubichu a so dźensa hišće »čorneho złota« dla zhubja. Tuž je najwjetši čas, zo so swójbne mjena zachowaja.

Trěbnosć a nastaće swójbnych mjenow

Swójbne mjeno je dźěl mjena kóždeho čłowjeka. Wone wudospołnja předmjeno a zwuraznja přisłušnosć nošerja k wěstej swójbje. Tysacy lět mějachu ludźo jenož jedne mjeno. Nastaće a přesadźenje tak mjenowaneje »dwumjenowosće« (Zweinamigkeit) njesta so připadnje a bjez přičiny. W času wokoło lěta 1000 po Chrystusu załožichu so mnohe města. Ličba wobydlerjow razantnje stupaše. Nětko bě trjeba, ludźom dalše, swójbne mjeno přidać, zo bychu so mjez sobu rozeznawali. To njebě kaž dotal jenož z předmjenom móžne. Mjez 1000 a 1500 wuwichu so kriterije, kak maja so nowe swójbne mjena tworić. Wukristalizowachu so pjeć kriterijow za tworjenje swójbnych mjenow: swójbne mjena z předmjena, swójbne mjena po pochadźe (městnosć, lud z kotrehož wosoba pochadźeše), swójbne mjena po bydlenskej městnosći (pokazuja na městnosć, hdźež wosoba bydli), swójbne mjena z pomjenowanja powołanja (pokazuja na powołanja abo činitosć wosoby) a swójbne mjena, kiž pokazuja na wěste napadne kajkosće wosoby a kotrež jich jasnje wot druhich ludźi rozeznawaja.