kultura / stawizny

Wuměłc-architekt Arnold von Westfalen jako inowatiwny gotiski­ twarski mišter hroda Albrechtsburg a jeho architektoniske­ herbstwo

Za architekturu je 15. lětstotk wosebity čas, dokelž hodźi so jara zajimawe wuwiće wobkedźbować, kotrež wustupuje po cyłej Europje, wosebje tež w Sakskej a we Łužicy. Jako w Italskej dawno hižo renesansowy stil z cyle hinašimi konceptami a strukturami knježeše a swójba Medici Florenz k wuměłskemu centrumej wutwari, jako Leonardo da Vinci swoju Mona Lisu molowaše a Michelangelo jasne klasiske formy w architekturje naćisny, wuwi so w krajach sewjernje Alpow wosebje wirtuozna forma pózdnjeje gotiki.

Tuta wirtuozna formowa rěč gotiskich strukturow a ornamentow je so wosebje we wuchodnych regionach hač do dźensnišeho zdźeržała. Najjasniši přikład za to namaka so w njedaloko wot Drježdźan na skale ležacym hrodźe Albrechtsburg. Hižo zdaloka wuhladaš wysoko nad Łobjom trónowacy hród w Mišnu. Horjeka na hrodowej horje wita će jako prěnje gotiska katedrala, kotruž mnozy ze swjatym Benom zwjazuja, kiž je tam pohrjebany.

Wid na dwórsku fasadu hroda w Mišnu z wonkownym schodźišćom, kiž so tež »Wendelstein« mjenuje. Schodowa wěža twori wertikalny akcent k zbytnej fasadźe.

Na lěwym boku cyrkwje, směr sewjer, přizamknje so hród z jeho sławnym a charakteristiskim witym schodom. Twarski mišter Arnold von Westfalen započa 1471 z twarom hroda, kotryž běše prěnjotnje jako rezidenca za Wettinskeju bratrow kurwjercha Ernsta a wójwody Albrechta mysleny.

9. nowembra 1920 bu w Budyšinje prěnja jednota Serbskeho Sokoła załožena. Hač do lěta 1930 nasta cyłkownje 21 jednotow. Po nastupje nacijow dyrbješe sportowe towarstwo 9. apryla 1933 swoju dosć wuspěšnu dźěławosć skónčić. Po Druhej swětowej wójnje wožiwjenje móžne njebě, to poradźi so hakle po znowazjednoćenju Němskeje. 27. decembra 1993 bu w Hórkach Serbski Sokoł znowa załoženy. Někotre přičiny dołheho přihota w slědowacym podam.

Nastork z Čěskeje

16. februara 1862 bu w Praze prěnja jednota Sokoła w Čěskej załožena: W přitomnosći 75 wosobow bu dr. Jindřich Fügner za starostu wuzwoleny, Miroslav Tyrš za městostarostu. Pod hesłom »Tužme se!« (Krućmy so!) dźěše wo to, w času narodneho wozrodźenja ćělne a duchowne mocy młodych ludźi rozwiwać, złožujo so na hesło starych Grjekow »W strowym ćěle strowy duch«. W meji 1862 přewza Miroslav Tyrš načolnistwo jednoty, kotraž nošeše oficialnje mjeno »Sokol – Pražská tělocvičná jednota«. W běhu lěta nastachu w dalšich dźewjeć čěskich městach jednoty Sokoła. Miroslav Tyrš spisa w lěće 1870 wuznamny program »Náš úkol, směr a cíl« (Naš nadawk, směr a zaměr), kotryž bu potom lěto pozdźišo jako zawodny nastawk w prěnim čisle časopisa »Sokol« wozjewjeny. Sokołska myslička rozšěri so po čěskim nastorku tež w druhich słowjanskich ludach – najprjedy w lěće 1863 w Słowjenskej. Prěni hłós k nastaću sokołskich jednotow tež pola nas w Serbach pochadźa z lěta 1882, jako přewjedźe so prěni zlět čěskeho Sokoła w Praze. Zarjadowanje dožiwi serbski student Jan Ćěsla. Bě wot wobsaha zarjadowanja tak zahorjeny, zo wozjewi w časopisu Łužica namjet, »tež tajke towarstwo zawjesć, zo snadź bychu klětu tež serbske młode Sokoły wulětowałe a serbsku rěč a narodnosć mjez sobu hajiłe a posylniłe».1 (W Nowych Boranecach w lěće 1840 rodźeny Jan Ćěsla studowaše pozdźišo w Praze a skutkowaše wot 1871 jako lěkar w Neveklovje blisko stolicy. Tam zemrě w lěće 1915.)

Prócowanja Jana Bjedricha Tešnarja wo zjawnu prezencu delnjo­serbšćiny

 

Njedźelu, 28. oktobra 1860, poswjećichu w Chmjelowje pola Choćebuza nowe šulske twarjenje. Jeho wosebitosć bě, zo bě nad zachodom připrawjeny serbski napis, wuwjedźeny w tehdyšim frakturnym pismje: »Dajſcho tym Żiſchetkam ku Mn˙o pſchiſch a n˙ehoborajſcho˙ jim, pſchėto takich jo to Kralejſtwo Boże. Markus 10,14.« Wo natwarje noweje šule a wo poswjećenskim zarjadowanju Bramborski Serski Casnik 21. nowembra nadrobnje rozprawješe:

Dokelž bě jich dotalna šula přemała a dodźeržana, běchu Chmjelowčenjo w lěće 1857 twar noweho šulskeho doma wobzamknyli. Na to kupi gmejna kóžde lěto něšto drjewa a kamjenjow, zo by financielnu ćežu rozdźěliła. Nalěto 1860 stary šulski dom srjedź wsy wottorhachu a nowy murjowany twarić započachu. Hdyž bě nazymu »nowa, rědna, pyšna šula« dotwarjena, ju na 21. njedźeli po swjatej Trojicy, potajkim 28. oktobra, poswjećichu. Na swjatočnosć zeńdźechu so wjesnjenjo we wupyšenej šuli. Po zhromadnym kěrlušu měješe niši farar Choćebuskeje serbskeje wosady Jan Bjedrich Tešnaŕ prědowanje wo 103. psalmje, w kotrymž so Bohu za dokónčeny twar dźakowaše a wo žohnowanje za dźěło wučerja prošeše. Staršich napominaše, dźěći nic wot wučby wotdźeržować, ale je swěru do šule słać. Tež měli sej wučerja wažić a jeho podpěrować, dokelž je jeho dźěło »na roli tych hutšobow« hišće ćeše a sprócniwiše hač dźěło bura na polu. Napominanje indirektnje pokaza, z kotrymi ćežemi mějachu so wučerjo na serbskich wsach tehdy bědźić. Po požohnowanju twara přepoda Tešnaŕ najlěpšim šulerjam – třom hólcam a třom holcam – serbske knihi. Najlěpšej dóstaštaj Nowy testament, tamni štyrjo pak knižku »Pojż k’Jeſußu!«. Po tym zo běchu šulske dźěći pod nawodom wučerja Hänicke kěrluš zanjesli, so swjatočnosć ze zhromadnym kěrlušom skónči.

W etnologiskim wuwiću pisanja je městno jednanja prěnjeho pólneho slědźenja wažny měznik, kotryž so w předmjeće nimoměry rady mystifikowaše a nadal mystifikuje. Zo bych we wobrazach profesije wostał: Mamy před sobu iniciaciski ritus. K prěnjemu razej poda so slědźacy subjekt won do »pola«, zo by wupruwował, što je wot profesorow na uniwersiće nawuknył. Bjez kóždeje wěstoty ma nětko wonka (potajkim w dźiwiznje) wobstać. Hakle nětko so woprawdźe wopokaza, hač běše wjacore lěta trajacy studij snano podarmo. Zakładna dźěławosć etnologije je slědźerska praksa, na kotruž móžeš so teoretisce a z njewohroženosće biblioteki jenož na njedosahace wašnje přihotować a za kotruž njejsu někotre probowe slědźenja we wobłuku seminara žadyn woprawdźity chutny pad. Wobsteju »tam wonka« pola »nich«? A jako kajki so nawróću?

Na tutym městnje njech to z mystifikaciju dosaha, wotpowědna literatura a cyły wotběh a jeho teoretiski nadtwar kritiskich dekonstruowacych analyzow pjelni cyłe polcy. Mój měznik w horjeka wopisanym zmysle je Klětnjanska gmejna. Tu mějach napjate wjeselo w jara suchim lěću a nazymu 2003 (Tute měsacy běchu wróćo zhladujo najskerje hižo posoły přez klimowu změnu wusušaceje so Łužicy.) k prěnjemu razej swoje powołanje we wšej hłubokosći w swójskej zamołwitosći wukonjeć. Z toho nasta moje magisterske dźěło w předmjeće europska etnologija a pozdźišo 2008 ćeńka knižka z titulom »›Wir bleiben in Klitten‹. Zur Gegenwart in einem ostdeutschen Dorf.«

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lětstotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wu­slědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kritiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Kak spušćomny je naš stawiznopis? Z tutym prašenjom njezaběraja so jenož historikarjo, ale tež cyły rjad powšitkownje stawiznisce zajimowanych čitarjow a čitarkow. Při tym njeje spušćomnosć žadyn kriterij, kotryž by so lochko zrozumił abo zapřimnył. Proste zwěsćenje lětoličbow a rozprawow kaž tež dodźerženje chronologiskich wotběhow njezamóžetej tutomu kriterijej dospołnje wotpowědować. Skerje sej studij stawizniskich žórłow a pojednanjow tež kritiske rozestajenje z pozadkom nastaća spisow žada, tak zo so wotpowědne wliwy knježacych towaršnostnych poměrow a ideologiskich konceptow při hódnoćenju wobkedźbuja. Sćěhowacy přinošk ma tole na přikładźe z prěnjeho zwjazka »Stawizny Serbow« demonstrować. Jedna so wo naratiw »Serbow dobyća«, kotryž powěda wo dobyćerskim boju serbskich kmjenow přećiwo Němcam w srjedźowěku. Dwě ludowej episkej pěsni – hornjoserbska »Serbja so do Němcow hotowachu« a delnjoserbska »Naše gólcy z wójny jědu« – měještej jako swědstwje fungować. Jan Rawp hódnoćeše jej jako »reminiscency z časa politiskeje njewotwisnosće«.1 Z ilustraciju tutoho časa sta so pjerorysowanka Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Naši hólcy z wójny jědu« (wokoło 1926), kotraž pokaza dobyćerskeho pana na konju, kotremuž wobrónjeni wojacy sćěhuja. Woni stuleneho jateho w putach ze sobu wjedu.