Štó je docyła pisał stawizny Serbow w NDRskim času? Tute prašenje je wuchadźišćo za mały biogram wo stawiznarju Instituta za serbski ludospyt Klaus Jürgen Schiller (1935–1986). Wón je jedyn wot dweju awtorow štwórteho zwjazka »Stawiznow Serbow« z titulom »Wot 1945 hač do přitomnosće«, wobjednawši dobu mjez 1945 a 1977 (Budyšin 1979). Hačrunjež wusměri so kritika na serbskim stawiznopisu wosebje na tutón zwjazk, wostanje wosobina awtora za dźensnišu srjedźnu a młódšu generaciju stawiznisce zajimowanych Serbow skerje njeznata. Toho so njedźiwamy: Schillerowe historiografiske twórby wotbłyšćuja w njesměrnje wysokej měrje legitimatorisku funkciju za politiku NDR a so tohodla dźensa wjace njerecipuja. Nimo toho zemrě hižo před zwrěšćenjom tutoho systema w srěnej starobje. Přiwšěm pak je jeho žiwjenjoběh zajimawy. Wšako bě runje wón (zhromadnje z Manfredom Thiemannom) po słowach zawoda do našeho małeho rjada k nimale pozabytej róčnicy dokónčenja »štyrjoch zwjazkow« zamołwity za »socialistiski happyend« serbskich stawiznow.1 Jeho biografija pokazuje někotre zajimawe zjawy wědomostneho a towaršnostneho swěta w serbskej Łužicy za čas NDR.

Serbske Nowiny, 04.10.1919

(Knjez Bart so zajeć dał.) Knjez Bart bě so před tydźenjom z čěskej delegaciju z Parisa do Čech wróćił. [...] Z jeho listow bě knježerstwo zhoniło, zo wón wu­toru abo srjedu sakske mjezy překroči. Duž poli­cija na njeho při mjezach wot wutory čakaše a jeho srjedu rano­ zaja, hdyž wón pola Georgswalda mjezu překroči. Jeho drje jako politiskeho přestupnika zasudźa, tola jeho přiwisowarjo njetrjebaju so jeho dla přejara rozhorić. Jemu budźe so, runje kaž jeho zasudźenym přećelam, amnestiju dać dyrbjeć. [...] Puće politiskich wjednikow su druhdy ćernjojte a wobćežne. Tež knjez Bart dyrbi po nich hić. Po ćežkim přesćěhanju pak tež jemu zaso słónco swobody a radosće zaswěći. Wón je [...] Serbam na měrowej konferency w Parisu wulke politiske prawa wubědźił. Wo nich budźe so w blišim času z němskim knježerstwom w Barlinje jednać.

Někotre myslički dla na­­šeho přichoda. [...] To je cyle wěste, štož njemóže přećel ani njepřećel prěć, zo za nas w tutej wulkej šmjatańcy něšto dobyć a docpěć hinak móžno njebě, hač jeničce přez Paris. [...] Wulce wažna wěc je, zo smy jako wosebita narodnosć připóznaći. A za to so knjezej Bartej do­dźakować njemóžemy. Hdyž pak nětko paragraf wo cuzych mjeńšinach płaći, da za nas rěka­: do dźěła hić, a nic so w fantastiskich idejach zhubić, ale solidne fundamenty załožić. Hdyž čitach, kak maju so w Budyšinje a Choćebuzu serbske alumnaty zhotowić, młodźencojo so pytać, kiž bychu studowali a wukli, zo bychmy trěbny wučeny lud měli, abo kak móže w přichodnym serbskim kraju bjez němskeje maturki štó duchowne atd. zastojnstwo dóstać, to chce so mi zdać, kaž by štó třěchu krył, prjedy hač by róžkny kamjeń k swojemu twarjenju połožił abo spódnje murje postajił. Jeli zo ma z našeje wěcy něšto być, maju so po mojim přeswědčenju slědowace dypki přebědźić.

Před 150 lětami prěnje serbske wopomnišćo za padnjenych poswjećene

W lěće 1869 dósta Njeswačanska cyrkej wopomnišćo za sydom wosadnych, kiž běchu w Prusko-awstriskej wójnje lěta 1866 padnyli. Ze złotym ramikom wobrubjenu owalnu pomjatnu taflu připrawichu napřećo klětce pódla wjelb nošaceho połstołpa na sewjernym boku cyrkwineje łódźe, hdźež bě za prědarja kaž za kemšerjow derje widźeć. Ramik bě horjeka z plastisce wusahowacymi chorhojemi a dalšimi wojerskimi emblemami debjeny. Na tafli steješe w bronzobarbnych pismikach serbski napis w frakturnym pismje: »Mjena / tych ßamych wojakow ſ njeswacžilskeje woßady, kotſiž ßu w wojni lěta 1866 ßwoju ßmjercź namakali: / 1) Jan Huſchmann ſ Bohowa. / 2) Pětr Libſcha ſ Dobroſchez. / 3) Jan August Hummel ſ Nowych Bóſchiz. / 4) Jan Glauſch ſ Małeho Pſchěſdrjenja. / 5) Handrij Schuza ſe Sarycža. / 6) Jakub Miſchnaŕ ſ Banez. / 7) Jan Bohuwěr Wenzel ſ Noweho Łuſcža.« Prawdźepodobnje bě přepodaće wopomnišća ze swjatočnym wotkryćom a spominanjom na padnjenych zwjazane, wo čimž pak powěsće njepředleža. Wotměł bě so podawk w lěću abo nalěću 1869, wšako w nowinskej rozprawje ze septembra rěka, zo bě to »hižom před wjacorymi njedźelemi«.1

4. Prědowarki

Přewažnje prědowachu w bratrowskej jednoće sotry, kiž chór nawjedowachu abo w dalšej wodźacej funkciji stejachu. Husto běchu wone do akolutije přiwzate abo hač do kónca 18. lětstotka na diakonisu abo presbyterku wuswjećene. Tute sotry přewzachu šěroki spektrum duchownych a liturgiskich nadawkow: Nawjedowachu rańše a wječorne nutrnosće a spěwne hodźiny, přiwzachu nowe sotry do chóra, rozžohnowachu mrějacych a mějachu měsačnje rozmołwy ze sotrami wjesć, kiž běchu po charakteru husto spowědne rozmołwy. Sotry, kiž předstejachu chórej zmandźelenych, přewodźachu porody, žohnowachu młode maćerje a nowonarodźene dźěći. Při tutych składnosćach husto tež krótku narěč dźeržachu. Zdźěla čitachu z prědowanjow muži, zdźěla same prědowachu.

Městnosće žónskeho prědowanja běchu tuž prěnjorjadne žónske chóry. Někotre Serbowki postupichu w tutych do wysokich funkcijow a tuž prawdźepodobnje tež k wšelakim składnosćam prědowachu, to rěka zjawne narěče abo krótke nutrnosće dźeržachu. Mjez nimi běchu Margaretha Lehmann, kiž 22 lět čěskim sotram w Berlinje-Rixdorfje předsteješe, Maria Hammer rodź. Papesch, kotraž bu z 33 lětami na diakonisu wuswjećena a mjez druhim chór wudowow w Sarepće nawjedowaše (njenawukny pak rušćinu, jeje dźowka jej přełožowaše), Maria Schaaf rodź. Frenzel*, kiž předsteješe chórej wudatych žonow we wjacorych ameriskich wosadach, a Agnes Cranz rodź. Lange (1734–1779)*, kiž předsteješe młodym sotram w Niskej. Mjenowane žony zawěsće prědowachu, tola nic serbsce. Jenička městnosć serbskeho žónskeho prědowanja su Małowjelkowske chórowe domy a tu předewšěm dom wudowow. Tutomu předstejachu z Magdalenu Clemens (1747–1796), Margarethu Mitasch (1744–1814) a Annu Pöhler (1761–1819) tři rodźene Serbowki.

Wuskutki lěta 1968 za Institut za serbski ludospyt (3)

Pod zapřijećom »Praske nalěćo« hodźi so we wuskim zmysle cyłk wšelakich zapo­čatych reformow zjimać, kotrež slědo­wachu powołanju Alexandra Dubčeka za prěnjeho sekretara Komuni­stiskeje strony Čěskosłowakskeje KSČ (4.1.1968) a kotrež wšelake politiske a hospodarske wobłuki wobwliwowachu. W šěršim zmysle wopisuje tute zapři­jeće tež cyłk towaršnostnych zjawow w ČSSR, kiž bě z naspomnjenymi reformami zwjazany, kaž na přikład rosća­ca wotewrjenosć na polu kultury a medijow.

Korjenje tutych reformow sahaja wróćo hač do zažnych 1960tych lět a zwi­suja zdźěla tež z narodnostnymi žadanjemi wosebje Słowakow w ČSSR. W běhu prěnjeho połlěta 1968 pak so w přiběracej měrje ćišć přećiwo reformam wukonješe. Wjednistwa statow Waršawskeho pakta, wosebje tež NDR, so móžneho wupřestrěća tajkich idejow w swojich krajach bojachu, tuž politisku situaciju we wosebitej měrje wobkedźbowachu. W nocy na 21. awgust 1968 pochodowachu jednotki wójskow Waršawskeho pakta do ČSSR, wobdźělene běchu jednotki z Bołharskeje, Pólskeje a Madźarskeje. Z tym zadusychu so sony wo reformujomnosći komunizma.

Serbske Nowiny, 06.09.1919

Přechodny zakoń za ludowe šule w Sakskej. Ludowa komora w Drježdźanach je přechodny šulski zakoń dowuradźiła. Hižo z 22. julijom t. l. měješe do skutka stupić. Chwatne dźěło je so z tym dokonjało, tak z chwatkom, zo hakle Weimarske wobzamknjenja wo tutej maćiznje njedočaka. Njedźiwajo na to je w sakskich ludowych šulach nabožina wuzamknjena. Na jeje město stupi někajke moralne wuwučowanje, kiž so w runej měrje tak derje přihodźa za pohanow a muhame­danow. Poslednje słowo njeje hišće wo tym rěčane. Ma so hakle wujasnić, štó wjace płaći, hač Weimar abo Drježdźany. W přechodnym zakonju su tež »nowe puće« za serbšćinu w šulach pokazane. § 2, kiž so ze šulskim planom zaběra, rěka w 5. přestawce: »W ryzy serbskich a po rěči naměšanych šulach ma so za to starać, zo šulerjo němsku rěč ertnje a pisomnje prawje trjebać nawuknu. Dźěćo serbskeho luda ma mjez šulskim planom so serbski čitać wučić a k wuwučowanju w pisomnym trjebanju serbskeje rěče, kaž tež k přiswojenju serbskich dźěćacych a ludowych spěwow so přiležnosć poskićić. Wučerjo w [tutych] šulach maja na wšěch schodźenkach tež serb­sku rěč nałožować. Při při­wzaću dźěći [...] ma so pochod postajić. Šulski wodźer móže so wot serbskeho wuwučowanja wuswobodźić, hdyž sebi ći žadaju, kiž maja prawo na woćehnjenju dźěći.«

2. Wučerki

Zo serbske žony we 18. lětstotku jako wučerki skutkowachu, njebě scyła tak njewšědne. Znajemy z powšitkownych stawiznow přikłady, hdźež žony swojim mužam při wuwučowanju pomhachu abo po smjerći muža šulu dale wjedźechu.1 Nowe bě w Ochranowje, zo so přez dźělenje do chórow róla žony jako wučerka institucionalizowa. Hižo w Ćichońcy, hdźež so pobožni spočatnje zetkawachu, skutkowaše žona-wučerka – sotra Hubert. Bohužel nimo swójbneho mjena ničo bliže wo jeje pochadźe njewěmy. Hodźi so jeno zwěsćić, zo běžnje a jara derje němsce pisaše a přiwuznistwo w kruhach zamóžnišich Serbow měješe. Nimo wuwučowanja na němsko-serbskej šuli, kaž so tuta w žórłach mjenuje, bě sotra Hubert w Ćichońcy za nabožne wuwučowanje holcow a žonow zamołwita, měješe so tež dušepastyrsce wo nje starać a organizowaše wopytowanske dźěło na serbskich wsach. Wona wupyta a přewodźeše wopytowarki, kiž mějachu so na serbskich wsach wo žony a holcy dušepastyrsce starać. Wšelake žony w podobnej funkciji kaž sotra Hubert přewzachu tež paćersku wučbu mjez holcami a přewjedźechu přihotowansku wučbu za holcy a žony, kiž chcychu jednoće přistupić. Tole móžemy sej tež pola sotry Hubert a dalšich serbskich wučerkow, na přikład pola Marije Sauer (1715–1788) a Anny Lischke (1734–1796), derje předstajić.

Pśed 40 lětami, k 30-lětnemu dnju załoženja NDR 1979, jo pśedlažała prědna styrizwězkowa historija Serbow. Wudawaŕ jo był Institut za serbski ludospyt (Isl) w Budyšynje pód direktorstwom Pawoła Nowotnego a z lěta 1977 Měrćina Kaspera, kenž jo se 1952 Nimskej akademiji wědomnosćow (DAW, z lěta 1972 AdW-DDR) pśirědował; wót 1968 jo był njepósrědnje tamnjejšemu Centralnemu institutoju za stawizny (ZIG) pódrědowany. Stawizniski kompendium jo był »druge a doněnta wobšyrnjejše wopisowanje cełkownego wuwiśa serbskego luda«1, gaž glědamy slědk na 1884 wózjawjonu »Historiju serbskeho naroda« z pjera Michała Hórnika a Wilhelma Bogusławskego2. Mimo togo jo w lěśe 1976 z boka Isl jadnozwězkowy »Pśeglěd serbskich stawiznow« w awtorstwje Jana Šołty w nimskej, górno- a dolnoserbskej rěcy wujšeł.3 Wobej pśedewześi stej se na pś. zarědowałej resp. stej byłej wósebny pśinosk serbskich historikarjow k wósymzwězkowej »Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung« (do 1966), »Deutsche Geschichte in drei Bänden« (do 1968) a »Grundriß der deutschen Geschichte« (1974). Mimo togo su serbske historikarje sobu źěłali na pśirucce »Die Welt der Slawen« (1970). Wšykne projekty su byli wobstatk centralnego slěźeńskego plana stawizniskeje wědomnosći NDR, tej serbskej z měrca 1964. Z tym jo była wót wšogo zachopjeńka teke ideologiska kontrola pśez wótrěd wědomnosć Centralnego komiteja SED dana. Politiske wobwliwowanje jo se pśez reformu akademije 1969 a źěłabnosć centralistiski statkujucych fachowych radow wósebnje w ramiku towarišnostnych wědomnosćow hyšći pódłymił.

Serbske Nowiny, 02.08.1919

Wot jeneho serbskeho studenta dóstachmy sćěhowacy dopis: Někotryžkuli so drje hišće na nimoměry šamały a njehań­bi­ćiwy nastawk w »Bautzener Tage­­blatt« z napismom »Barths Irrun­gen« dopomni. Pósłach do tamnych nowin sćěhowacu wotmołwu: Dokelž je nastawk »Bartowe błudźenje« we Wašich nowinach [...] po zdaću wot jeneho Serba abo tola tak zestajane, zo dyrbi sebi čitar to myslić, měnju, zo Wy měnjenja tež druhich Serbow wočisćiće. [...] Dwoje chcu jenož wuzbě­h­nyć: 1. Najwyši zaměr Barta a druhich serbskich wjednikow njeje serbski stat, ale wuchowanje serbskeho, wot nich horco lubowaneho luda před zahi­nje­njom. A tehodla so woni tak njehańbićiwje přesćěhaju. Jedyn srědk k docpěću tuteho zaměra dyrbješe być nowozałoženje serbskeho stata jako zwjazkarskeho w němskim kraju. [...] Tutón srědk dyrbjachu, dokelž so njehodźi wuwjesć, spušćić. Zmylki su so wězo činiłe. Ale němscy politikarjo, kotřiž mějachu tola tysaclětnu historisku a politisku šulu, su tajke zmylki činili, zo je so z tym twjerdźe załožena kćějaca wulkomóc do ža­łostneho bjezdna storčiła. Naš prěni serbski politikar bjez wšeje tajkeje politiskeje šule, bě­še nuzowany, tutón jedyn srědk spušćić. Měnju, zo njeje sebi tehodla tajke šamałe hanjenje zasłužił. Jedyn druhi srědk k docpěću mjenowaneho zaměra bě a hišće je, wšitke serbske krajiny w Sakskej a Pruskej do jeneho zarjadowanskeho cyłka ze serbskim [...] zarjadowanjom zjednoćić. Móžu rjec, zo je wot započatka najwjetša ličba serbskich patriotow to tak chcyła. Z wuwzaćom wězo wšoněmskich šowinistow, wot kotrychž so scyła ani próška zrozumjenja k cuzym narodam a prašenjam njemóže wotčakować [...].

Před 100 lětami žadaše sej nestor serbskich kulturnych stawiznow Ota Wićaz, zo měli so »žiwjenjoběhi serbskich bratrow« wudać.1 Ze zjawnym spřistupnjenjom SORABICONA je tute žadanje spjelnjene.2

Tule chcu so serbskim žonam wěnować, wšako so wone w serbskim stawiznopisu lědma jewja. Čim dale wróćo zhladujemy, ćim bóle młowojty so wobraz stanje. Za 19. a 20. lětstotk so rady na někotre žony pokazuje (great women approach), kiž so na narodnym, wuměłskim abo karitatiwnym polu angažowachu. Hladajo na 18. lětstotk maja so serbske ćěšerki mjenować, kiž w byrgarskich a zemjanskich domach słužachu. W dalšich funkcijach skutkowachu serbske žony na wsach jako zaprajerki a zelowe žony, jako powědarki a kantorki, jako baby a ćěłowe žony. Móžemy sej dale předstajić, kak dźěłachu jako słužowne a čeladne, jako šijerki a płokarki. Při wšěm pak wostanje wobraz jara njedospołny a njewurazny. Tež romantisko-narodna předstawa wo serbskej žonje-maćeri, kiž so swěru wo domjacnosć a dźěći stara, herbstwo, rěč a wěru dale dawa, je mało spokojaca.

Jadno pśisamem zabyte, ale weto wu­znamne tšojenje serbskich kulturnych stawiznow lětni se 2019 k styrźastemu razoju. W lěśu 1979 jo wujšeł stwórty a slědny zwězk »Stawizny Serbow« w serbskej a nimskej rěcy. Prědne wědomnostnje wuźěłane a za šyroki publikum wobźěłane cełkowne pśedstajenje serbskich stawiznow, wót wšogo zachopjeńka až do pśibytnosći, běšo z tym dokóńcone.

Dobrej dwa lětźa­setka jo se sora­bi­stiske slěźenje z tym projektom zaběrało. 15 awtorkow a awtorow Instituta za serbski ludospyt w Budyšynje ako teke Karla Marxoweje uniwersity w Lipsku su pó wopśimjeśu ku tym styrim zwězkam pśinosowali. Z wusokosću nakłada wót 5.000 (wudaśe w nimskej rěcy) respektiwnje 1.000 (serbske wudaśe) eksemplarow na zwězk lice »Stawizny Serbow« k twórbam sorabistiki z nejwušym nakładom.

Wjelika proca, kótaruž su wobźě­lone tencas do tych styrich zwězkow inwestěrowaś mógali, ma w prědnem rěźe něco cyniś z politiskim wuznamom toś togo projekta. Historiografija jo měła w NDR jadnu eminentnje legitimatorisku funkciju a jo była wažny kněžaŕski instrument partaje. Wóna jo dejała płaśecy politiski system a towarišnostny pórěd tak pomjenjonego stata­ źěłaśerjow a burow wobtwarźiś, z tym až jo ideologiski fundament SED-diktatury – marxizm-leninizm – ako historiski njewobinjece wuwiśe portretěrowała. »Stawizniska propaganda jo póśěgnjenje na praksu se wuwi­jajuceje marxistiskeje [serbskeje – F. P.] ludowědy wósebnje mócnje pódšmarnuła«, jo Jan Šołta, wjednik cełkowneje redakcije styrich zwězkow, slědkglědajucy wuzwignuł.1 Towarišnostny nadawk historiografije jo dejał byś, socialistiske wědobnje Serbow spěchowaś a jich identifikaciju ze statom mócowaś. Wšykne styri zwězki su prezentěrowali źěłowy rěd wóneje stawizniskeje propagandy.

Po tym, zo dyrbješe Němska pasus­ wo prawach narodnych mjeń­­šin podpisać, swjećeše Serb­ski narodny wuběrk swój wuspěch. Wo njewotwisnosći hižo nichtó njepisaše. Za to so předstawy wo organizaciji narod­ne­ho žiwjenja w nowej Němskej konkretizowachu.

Serbske Nowiny, 05.07.1919

Wo rozrěčenju w Sakskim sejmje wo nowym šulskim zakonju pisa farar Dobrucky:

A němsko-narodna strona praji [...]: »My so wjeselimy, zo chceće Serbam něšto dać« [...], ale božedla nic tak wjele, zo je woprawdźe Serbam pomhane. Přetož Serbja njesmědźa so swojeje narodnosće wjeselić, předewšěm njesmědźa za tym přińć zo su Słowjenjo, a kóždy wobchad jeneho wučeneho Serba z druhimi Słowjanami so hnydom jako strašna přerada wukładuje […]. A tehodla dyrbja so wjednicy serbskeho hi­banja nješkódni sčinić, teho­dla njesmě sakska wyšnosć přewjele lubosće Serbam wopo­kazać. [...] Wšoněmski són, serbski lud do rowa storčić a serbske wašnje jenož w mu­zejach hajić, je so do hromadki sypnył a z nim wšoněmska kras­nosć. Njech naš serbski lud jenož nětko swojich starych wšoněmskich přećelow wot­třa­sy a so zjednoći mjez sobu sylnje a twjerdźe a zwisk pyta ze swojimi druhimi słowjanskimi bratrami, kiž nětko politisku swobodu maju a ženje swojeho najmjeńšeho bratra njewopušća. [...] Božidar Dobrucky.

Trochu hinaši wid na zrodźenje serbskeho nowinarstwa

Wo nastaću a rozwiću serbskeho narodneho hibanja nimamy dotal stawiznisku knihu. Poćahi mjez hłownymi akterami bychu w njej wažnu rólu hrali. Handrij Zejler (1804–1872) a Jan Pětr Jordan (1818–1891) přisłuše­štaj rozdźělnymaj generacijomaj. Wo­be­ju wjaza kopa samsnych předewzaćow – načasna serbska gramatika, hornjoserbsko-němski słownik, zběranje ludowych pěsni, wudaće antologije »Serbskich basnjow« a cyle bjezposrědnje załoženje serbskeho nowinarstwa.

Awtor stawiznow serbskeho nowinarstwa Walter Rauch bě přeswědčeny, zo sakske zarjady tajke załoženje nje­ha­ćachu, ale zo falowachu prosće serbscy iniciatorojo. Přiznawa wšak, zo měješe Budyska krajna direkcija k tomu stajnje wobmyslenja. Lokalni němscy nakładnicy zaso widźachu w nastaću serbskich periodikow konkurencu za swoje němske žurnale a na př. wudaću serbskeje protyki lětdźesatki dołho zadźěwachu. Situacija po 1836 bě přez to přihódniša, zo zasydlištaj so w Budyšinje młodaj cuzaj­ předewzaćelej – Friedrich August Reichel z Lubija a Gustav Adolf Schlüssel z Lipska, kotryž tradicisku Wellerec kniharnju přewza.

Dominowacej wosobinje prěnjeho młodoserbskeho hibanja

»Sym hižom někotre měsacy zaso w mojej lubej Łužicy, ale zwěsćuju ... zo so přeco hišće njemóžach cyle zhrabać z radostneho překwapjenja wo nowym, młódnym duchu, kotryž je wšitkich mojich serbskich bratrow zahorił ... a kotryž runje tam najkrasnišo so pokazuje, hdźež prjedy cyle hinaše zaměry knježachu ... Zetkaštaj-li so tu ... dwaj abo wjac Serbow, rěčachu cyle wěsće němsce ... Nětkole widźiš črjódy tajkich młodych ludźi po budyšinskich hasach ćahać, a dźiwaš so, kak to wjesele ... so bjesaduja w swojej maćernej rěči a spěwaja žortne kuski ... abo wyskace studentske spěwy wo radostnej młodosći ...«

Jako čitach tutón přinošk Jana Pětra Jor­da­na w Praskim časopisu Ost und West z lěta 1841 (serbski přełožk w ČMS 1924, str. 57) prěni raz, mějach zaćišć, zo rozprawja tu nazhonity a zdźěłany starši nowinar wo Serbach a jich po­ło­ženju, a to w cyle načasnym žurnali­stiskim stilu. Hakle jako wěnowach so w poslednimaj lětomaj intensiwnje stawiznam Smolerjowych »Pěsničkow«, bu mi wědome, zo běštaj Smoler a Jordan samsna generacija, Jordan samo dwě lě­će­­ młódši. Lědma so dotal wobkedźbuje, zo zeznaštaj so wobaj hižo na Budyskim gymnaziju. Zastupištaj 1830 drje do samsneje rjadownje a wuknještaj lěto zhromadnje. Smoler je zapisany w aprylu pod čisłom 10 – jako pochad je po­daty Łaz a »Vater Schullehrer das(elbst) 4 Cl(asse) oberst(e) Abth(eilung)«.1 Jan Pětr Jordan sćěhuje w juniju pod čisłom 25, z přispomnjenjom: »aus Zischkowitz ... Vater Bauer daselbst 4 Cl ist ka­tholisch.« 13lětny Jordan poda so po lěće nazymu 1831 do Prahi.2

Serbske Nowiny, 14.06.1919:

Knjez Bart z Parisa piše: Kaž z powěsćow, kiž su tudy dóšłe, wuchadźa, připisuja mi němske nowiny rozrěčenje z jenym redaktorom francoskeje nowiny »Le Matin«. [...] Sym hižo te­hdy wuběrkej do Budyšina rozpisał, kak wěc so ma. Wjele wěcow we tym nastawku běchu mi scyła njeznate. Wo druhich powěsćach, kiž so tam nadeńdu, njech sebi nichtón njemysli, zo su potajnstwo. Wšě jendźelske a francoske nowiny přinjesu wšědnje nadrobne powěsće wo němskim brónjenju. Woćišćuja tajne wukazy, podawaja ličby němskich železniskich wozow a ličby wo fabrikaciji němskich brónidłow a mjena fabrikow, hdźež so to stawa. Kak chce to hinak być?! Štož našu Łužicu nastupa, Němcy měsacy pospochi škrěča. Čechojo so do Łu­žicy nawala. Tola Němcy su hoto­wi, jich hódnje powitać a mjezy zakitaja. A w Čechach sebi ani nazdala na to njepo­mysla, do Łužicy z nasylnosću ani jeneho muža pósłać. Ale dźiwać so njetrjebaja, zo přez tajku rjejeńcu kedźbliwje sčinjeny susod počina za tym kopać, štož tajka rjejeńca poprawom na sebi ma. [...] Njejsu runje­won Wšoněmcy cyłu Europu přetworili do wulkeho krwawnišća a dymnišća? Nětko moralnje, hospodarsce a wojersce dokładnje poraženi honja wbohi lud do noweho hubjenstwa, do noweho krejrozleća. [...] Su da ludźo we Němcach wowrótnili? Njeje da dosć na zapušćenych stronach Pólskeje, Francoskeje a Belgiskeje? Dyrbi da so hišće cyła srjedźna Eu­ropa přewobroćić do zapušćenja a dymnišća? [...] Kak dołho budźe hišće trać, hač so Europa rozswětli a so dorozumi na nowym křesćanskim zakładźe wujednanja a dorozumjenja? Na kóždy pad pak je són wšoněmskich błaznikow a jich njewólnych trabantow dočakał suroweho wotućenja.