Co su wuměnjenja a wuslědki serbskego stawiznopisa w drugej połojcy 20. sto­lě­śa? Mały rěd pśinoskow zaběra se z nastawanim »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šyršem zmysle. Comy no­we­ slěźeńske wuslědki pśedstajaś a zra­zom pśepšosujomy ku kritiskej debaśe wó zakładach nacasnejeserbskeje kultury.

Pólske zajmy za stawizny nejdalej na pódwjacor segajucego słowjańskego lu­da­ su na pólu slěźenjow wó Łužycy nejwěcej frekwentěrowane. Pólska wědomnosć móžo pak teke pokazaś na wu­znamne wuspěchy na pólu slěźenjow, kótarež se pśiwobrośuju jano stawiznam Serbow. Wupłaśijo se źe sebje wuwědobniś, až z tśich doněntejšnych syntezow stawiznow togo luda, mimo w sedymźasetych lětach slědnego stolěśa wudanych Stawiznow Serbow w styrich zwězkach stej byłej dwě wuškownej statk pólskich slěźarjow.

Prědne źěło, kótarež wobjadna stawizny słowjańskich wobydlarjow Łu­žy­ce, jo wujšło 1861 w Petersburgu: Pśeglěd serbskich stawiznow, kótarychž awtor, Wilhelm Bogusławski, jo z Wołynja póchadał. By mógali se pšašaś, zwótkul jo pla wobydlarja Wołynja zajm za geografiski tak zdalonu krajinu. Zacho­pjeńki zajmow Bogusławskego za serbske pšašanja segaju do zachopka studiuma, za tym ako jo starcył na pśinoski Aleksandra Maciejowskego1 wó Łužycy. 1858 jo prědny raz do Łužyce woglědał. Tam jo wuznał, až wušej drobnych nastawkow Korle Awgusta Jenča a snad­­neje licby nimskich pójadnanjow njejo dało žedno źěło, kótarež by se w šyršej měrje ze stawiznami Serbow zaběrało. Tak jo se rozsuźił, se studiumoju teje problematiki pśiwobrośiś. W Budyšynje jo nawězał zwiski z Janom Arnoštom Smolerom, Michałom Hórnikom a Korlu Awgustom Jenčom, kótarež su jogo ze stawiznami Łužyce wopóznali. Njeglědajucy na jogo rozpalonosć a sprocniwosć by se Bogusławski cesćej raz w swójom źěle zakopnuł, njeby jomu wót junija 1859 do apryla 1860 w Petersburgu pśebywajucy Jan Arnošt Smoler wjeliku pomoc wopokazał. Z po­mo­cu jogo pokazkow a radow jo se mógał­ rukopis źěła južo 7. septembra 1871 w petersburgskej śišćaŕni Józefata Ohryz­ki wó­tedaś. Źěło na knigłach jo było 11. nowembera 1861 dokóńcone. Bogusławski jo publikaciji pód titelom Pśeglěd serbskich stawiznow dał chro­nolo­gi­sko-problemowu strukturu a jo ju źělił do wósym kapitelow: Case nje­wótwis­no­­sći; Case nimskego rubjenja a plundrowanja (927–1002); Pólske case (1002– 1033); Case njepśestawnych a zmu­śo­nych zwadow­ wó kněženje nad Łužycu (1033–1319 a 1373); Wó změnje towarišnostnych poměrow a zgubjenju serbskeje narodnosći pód wliwom nimske­go pódtłocowanja (927–1319 a 1373); Česke case (1319–1636); Sakske a pšuske case; Case wózroźenja. W lěśe 1877 jo Bogusławski zachopił pśigótowanja za wóspjetne wudaśe swójogo źěła. Wón sam a jogo pśijaśele su zachopili zběraś knigły a za aktualizaciju twóŕby njewu­zbytne notice. Ten zaměr su pak zasej zachyśili, dokulaž w tom samem lěśe jo Po­znańske towaristwo pśijaśelow wědomnosćow wupisało wuběźowanje za źěło: Póglědanje na stawizny pódwjacorno-połnocnych Słowjanow mjazy Łobjom a granicami něgajšneje Pólskeje, wót casa jich stupjenja na historisku scenu až do zgubjenja politiskego byśa a narodnych znamjenjow, na kótaremž jo se Bogusławski rozsuźił se wobźěliś. Napóslědku jo nastała wobšyrna twóŕba, wopśimjejuca 2.800 bokow, kótaraž jo se pśipóznała ako nejlěpše źěło wuběźowanja. Awtor jo se mytował, a styri zwězki Stawiznow połnocno-pódwjacornych Słowjanow do XIII. stolěśa su se publicěrowali 1887–1900. Něźi w tom samem casu jo se Hórnik dał do pśełožka Pśeglěda serbskich stawiznow. Na dwójaki part zwjaselece jo se lěto 1884 wopokazało. Wušej naspomnjonego myta Poznańskego towaristwa pśijaśelow wědomnosćow jo se mógał tejerownosći wjaseliś pśez publikaciju w Budyšynje dłujko wócakowaneje Historije Serbskeho Na­roda. Pódobnje kaž Pśeglěd stawiznow, źěło­ signě­rowane wót Bogusławskiego a Hórnika, jo wóna wopśimjeła wósym kapitelow: Stare case; Rěd žywjenja; Case­ njewótwisnosći (531–929); Wójowanje wó njewótwisnosć; Serby a Łu­­žycanarje pód kněženim cuzokrajnikow wót XI. do XIV. lětstotka; Łužycy w zwězku z Čechami (1319–1635); Kněženje Sakske a Pšuske w 17., 18. a 19. stolěśu; Cas narod­nego wózroźenja. W lěśe 1884 jo Bogusławski wótnowotki do Łužyce woglědał. 1885 jo se ako źasety cesny cłonk do Maćice Serbskeje pśi­wzeł. Z tym su se pśipóznali rowno tak jogo wědomnostne statko­wanje ako teke zasłuž­by w pśigódnem zwónoźenju z petersburgskeju hypoteku Bašmakowa zwězanych financielnych pro­blemow Maćice Serbskeje. Slědny raz jo pśijěł do Łužyce w l. 1886, źož jo měł góźbu se­ z Adolfom Černym2 zmakaś.

Prěni nam dotal znaty serbski napis na materielnym objekće steji na wazy Jana Gelanskeho z Hodźija a pochadźa z lěta 1735. W dalšich lětdźesatkach sćěhowachu serbske napisy předewšěm na narownych pomnikach, ale tež na zjawnych twarjenjach a w priwatnym wobłuku.1 W běhu 19. lětstotka jewja so serbske napisy w přiběracej měrje tež we wuhotowanju cyrkwjow w katolskich kaž ewangelskich wosadach Hornjeje Łužicy. Při tym zapřijachu so tež zwony na cyrkwinskich wěžach, kiž běchu w předchadźacych lětstotkach pak z łaćonskimi pak z němskimi tekstami wuhotowane. Po rjedźe jich nastaća maja so w přinošku najstarše zwony ze serbskimi napisami předstajić.

Zwón w Radworju z lěta 1835

Dalokož dotal znate, bě Radworska wosada prěnja, kiž wobsedźeše zwón ze serbskim napisom. Jednaše so wo mały z dohromady třoch zwonow tehdyšeje farskeje cyrkwje při nawsy, kotrejež wołtarnišćo dźensa jako sakralny muzej słuži. Na jeje wěži bě so 18. apryla 1835 srjedźny zwón puknył, na čož da jón wosada hromadźe z małym zwonom do zwonylijernje Friedricha Gruhla w Małym Wjelkowje, hdźež buštej wobaj za 196 tolerjow nowej latej. Na srjedźnym zwonje stejachu nimo lětoličby 1835 mjena kolatora, biskopa, fararja a wučerja. Mały zwón pak bu ze štučkomaj w němskej a serbskej rěči, kóžda po štyrjoch linkach, wuhotowany. Swjatočne poswjećenje noweju zwonow wotmě so 7. februara 1836 w Radworju.

W lěće 1933 na horje Mužský w Čěskim raju

Na puću na wjeršk Mužský wyše čěskeho města Mnichovo Hradiště wita wot lońšeho julija informaciska taflička turistow. Tuta dopomina na to, zo bě hora w zašłosći něšto króć městnosć manifestaciskich zhromadźenjow. Loni bě tomu 150 lět, zo spjećowachu so čěscy politikarjo 11. julija 1869 přećiwo dwě lěće staremu rakusko-wuherskemu wurunanju. Njejednaše pak so wo jónkrótnu podawiznu. Spočinajo w lěće 1868 ze zhromadźenjom pod horu Říp, zwotkelž kamjeń za twar Narodneho dźiwadła w Praze pochadźa, rozšěri so w čěskich krajach tak mjenowane lěhwowe hibanje (táborové hnutí) manifestaciskich politiskich zetkawanjow. Tute wotměwachu so prawidłownje na pomjatnych a wuznamnych horach. Mužský, markantny wosamoćeny wjeršk nad Jizeru, poskićeše so jako idealne městno za podobne zetkawanja. Tu manifestowaše so tež runoprawosć čěšćiny a němčiny w lěće 1900, w lěće 1919 woswjeći so tu nastaće republiki a w lěće 1928 so jeje dźesaćlětne wobstaće wopomni.

Bjez wulkeho přehnawanja móže so manifestacija na wjeršku Mužský jako zakładny kamjeń abo samo mytiski dypk modernych serbsko-čěskich poćahow mjenować. Hačrunjež so pola podawiznow z wjace hač 30.000 wosobami, kotrež wustupowachu hnydom po zetkanju, jara přehnawa (w lěće 1935 pisa hłowny organizator zetkanjow, zastojnik Miloslav Škoda z čěskeho města Mladá Boleslav w brošurce Tragiske serbske prašenje, zo zetkachu so na městnje »přez 20.000 ludźi z Jizerskeje kónčiny«), jednaše so z přehladom wo najbohatšu wopytanu zjawnu narěč k podpěrje Serbow. Tutu přetrjechichu najskerje hakle w lěće 1945 manifestacije ze žadanjom wo přidruženje Hornjeje a Delnjeje Łužicy k Čěskosłowakskej.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lět­stotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawi­znow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wuslědki předstajić a zdobom přeprošu­jemy ke kri­tiskej debaće wo zakładach načas­neje serbskeje kultury.

K płodej zezrawjene lipowe kćenje pyši wobalku knihi, kotraž wuńdźe w na­zymje 1945 we Warnoćicach a měješe jednory kaž programatiski titul »Srbská Lužice. Severozápadni hlídka slovanská«.1 Njebě to wosebitu kedźbnosć zbudźacy a tola wurjadny podawk. Na 138 stronach prezentowaše awtor Jiří Kapitán (1901–1980) powědančko před dołhim časom do njeswobody storče­­­neho a hač do dźensnišeho pod nje­přećelskim nadknjejstwom Němcow žiwe­ho serbskeho luda. W čěskej rěči rysowaše kontury Łužicy, wopisowaše zwjazanosć Serbow z krajinu wot wob­sy­dlenja hač do dźensnišeho jako měr­liwu koeksistencu, rozprawješe wo narodnym wo­zrodźenju Serbow a wo zdźěla namócnym potłóčowanju přez Němcow. W nimale bibliskim wobrazu přispomni awtor: Je na času, Serbow z wotročstwa a njeswobody dowjesć do swět­łeho přichoda. Z jich wuswobo­dźenjom z rozpadankow přemóženeho agresora, Němskeje, móže cyłe Słowjanstwo wozrodźenje a zjednoćenje swjećić. Tak daloko, tak derje. Naratiw jako tajki skići mało překwapjaceho. Nje­dźiwajcy toho w mjezywójnskim času zajim čěskeje towaršnosće na wosudźe Serbow chětro stupaše. Zamołwitej za to běštej Towarstwo přećelow Serbow a politiska relewanca mjeńšinoweho prašenja. Ideja čěskeje bratrowskeje pomocy kaž tež funkcija Serbow jako sewje­rozapadna prědnja straža Słowjanow zajim powyšištej. A skónčnje bě tež žadosć­ za nowym časom, w swobodźe a bjez horja, hladajo na poražku Němskeje a nacionalsocializma, zrozumliwa.

Spočatk lěta wjedźeše měšćanska wodźerka skupinu přez nutřkowne město, pokazujo jim zajimawostki a powědajo lóštnje tójšto »bajkojteho« wo zašłosći Budyšina. Po puću zasta před domom čo. 2 na Mjasowych wikach, natwarjeneho 1670 wot »Hans Bejnádä«, kaž to fonetisce šěroko wurjekowaše. Powědaše, zo bě jara zamóžny a wuspěšny překupc, štož je tež widźeć na bohaće wozdebjenych železnych durjach chěže. Wo serbskim pochadźe ničo njepraji, bě drje – hladajo na nałožowanu fonetiku – skerje přeswědčena wo jeho francoskim, na kóždy pad pak němskim pochadźe.

Zo nimaja jenož turistiscy přewodźerjo, ale tež samy Budyšin – wobydlerjo runje tak kaž zarjady – swoje ćeže ze serbskimi korjenjemi a stawiznami města, pokazuje nam měšćanski muzej runje tak kaž turistiske flajery, krótke a dlěše přehlady stawiznow města. Nihdźe njejewja so Serbja jako zamóžni byrgarjo. Tak rěka w flajeru »Bautzen – Geschichte entdecken ...« na druhej stronje: »Seit Jahrhunderten leben hier Deutsche und Sorben, ein kleines slawisches Volk mit eindrucksvoller Kultur. Tausende Besucher kommen jedes Jahr zu den Osterreiterprozessionen oder erleben mit, wie die kunstvoll verzierten Ostereier entstehen.« A na časowej tabulce str. 12: »3. Jh. ostgermanische Besiedlung / 7. Jh. Einwanderung slawischer Milzener.« Wothladajo wot toho, zo lědma někajki turist abo domoródny »slawische Milzener« z nětčišimi Serbami wjaza, posrědkuje so zaćišć, zo zapućowachu Serbja do wot Němcow kultiwěrowaneho a znajmjeńša hišće zdźěla wobsydleneho teritorija. To je wšo. Zo za 3. lětstotk naspomnjeni Germanojo z Budyšinom ničo činić nimaja, to spisaćelow njewadźi. Wažniše drje je pokazać, zo je to němske město, hewak bychu tola tež mjenowali tu prjedy zasydlene ludy kamjentneje, bronzoweje a železneje doby?! Tute nastupajo stawizny Budyšina dźiwne mjenowanje Germanow saha wróćo na wot spočatka 19. lětstotka hač přez nacistiski čas wjedźene diskusije wo wobsydlenju Łužicy – konkretnje: štó bě tu prjedy: Serbja abo Němcy? Nastupajo njepřetorhnjene zasydlenje Budyšina su to wězo Serbja, štož pak so nacionalistiskim a šowinistiskim Němcam njelubješe a traš tež někotremužkuli dźensa njespodoba. Zo so tuta diskusija pod ruku (hlej naspomnjene a dalše wobłuki) hišće dźensa dale wjedźe, je wjac hač absurdne.

Alojs Andricki funguje jako rjek we wše­lakich historiskich epochach. Při tym wobkedźbujemy rozdźělne naratiwy a připisowanja, předstawy wo wosobje Andrickeho sylnje wariěruja. We wjace hač sydom lětdźesatkach, njepo­srědnje po Druhej swětowej wójnje, w socialistiskej towaršnosći a po politiskim přewróće 1989 hač do dźensnišeho pak naratiw Andrickeho na wuznamje zhubił njeje.

Dnja 23. jutrownika 1946 zetkachu so serbscy studenća prěni raz po wójnje w Radworju. Při tutej přiležnosći wotkrychu při Křižnej cyrkwi k česći swo­jeho poslednjeho předsydy Alojsa Andrickeho taflu z tekstom: »Měšnik boha wjeršneho / Wojowar za čłowjestwo / Martrar ludu serbskeho / Budźićer bě młodźiny«. W kotrym duchownym kon­teksće so tute prěnje zetkanje wotmě, pokazuje so w jednym w žnjencu samsneho lěta wozjewjenym přinošku studenta Błažija Nawki w časopisu Naše Nowiny – Łužiskoserbski časopis. W nim so dźakownosć serbskich studentow napře­ćo Čerwjenej armeji jako wuswobodźerce Serbow wupraja: »Dobyćerske wójska ›Čerwjeneje Armady‹ su přez zničenje němskeho fašisma a imperializma tež nam łužisko-serbskim stu­­dentam zmóžniłe zjawne skutkowanje we łužisko-serbskim narodnym hibanju. Nacisća zakazachu nam wšě dźěło a prócowanje we Łužicy. Poslednjeho hłowneho staršeho bywšeho ›Zwjazka Łužisko-Serbskeho Studentstwa‹, Alojsa Andrickeho, tyknychu do koncentraciskeho lěhwa w Dachauwje, hdźež wón 3.2.1943 martrarsku smjerć wumrě.« (15.8.1946, str. 6). Wotwobaranje mrěća serbskeho naroda přez słowjanskich bratrow wopisuje so jako fanal noweho, swobodneho narodneho žiwjenja. Studentski angažement njeposrědnich powójnskich lět wuznamjenja so přez syl­ny­ serbski narodny impuls, kiž so pře­ćiwo němskemu nadknjejstwu měrješe a so za słowjansku zwjazanosć wupra­ješe. W lětach 1946 do 1948 bě Andricki idol serbskeje powójnskeje młodźiny, »generacije natwara« młodych ludźi, kiž běchu so srjedź dwacetych do srjedź třicetych lět narodźili a kiž běchu dźesać do dwaceći lět młódši hač Andricki. Někotři z nich znajachu jeho hišće wosobinsce. Wopominachu jeho hłownje jako něhdyšeho předsydu serbskeho studentskeho towarstwa.

Štyrizwjazkowe wudaće »Stawiznow Serbow« je prěnje wobšěrne a lětstotki přesahowace předstajenje serbskich stawiznow a z tym centralny měznik w serbskim stawiznopisu. Cyłkownu powahu a awtoritu štyrjoch zwjazkow podšmórnje paralelne serbske a němske wudaće kaž tež wysokokwalitatiwne a bohate wuhotowanje. Płatowa wjazba a škitna wobalka, přemysleny typografiski a ilustraciski koncept pokazuja hižo na prěni pohlad, zo jedna so tule wo starosćiwje a z wjele angažementom a resursami přewjedźeny projekt wšelakich akterow. Awtorski kolektiw wokoło Jana Šołty, Měrćina Kaspara, Jana Brankačka a Frida Mětška bě znosył hač dotal mało znaty wobrazowy material kaž karty, rysowanki, fota, reprodukcije atd. a zmóžni čitarjam z tym tež wizuelny přistup k serbskim stawiznam. Z tym twori štyrizwjazkowe wudaće »Stawizny Serbow« zdobom bohaty fundus wobrazoweho materiala. Z tutoho su mnozy awtorojo a wuhotowarjo slědowacych wopisanjow serbskich stawiznow w knihach, wučbnicach, nastawkach a wustajeńcach čerpali.

Štož kritiskemu čitarjej hižo do politiskeho přewróta napadny, to konstruktiwne čitanje »Stawiznow Serbow« dźensa poćežuje, haj znjemóžnja. Interpretaciske kategorije, duktus a wokabular wudaća skutkuja na spočatku 21. lětstotka cuze a hołe. Na kóždej stronje so stawiznopis jako legitimacija tehdyšeho politiskeho porjada a jednanja wopokaza. Marxistisko-leninistiski swětonahlad wuchadźa z jasneho historiskeho wotběha, namaka jednozmyslne wotmołwy a pokazuje dokładny směr do přichoda.

Mladoboleslavska sokołska župa Fügnera a započatki serbskeho­ Sokoła

W měrcu 1933 – potajkim měsac do toho, zo nacistiski režim Serbski sokołski zwjazk k tomu nuzowaše, so rozpušćić; tola hižo po konfesionalnym rozpačenju, kotrež woznamjenješe faktiski rozpad jeho činitosće – reziměrowaše Josef Maštálko (1876–1950) na stronach župneho łopjena Ruce čěsko-serbske sokołske aktiwity. Maštálko bě funkcionar sokołskeje župy Fügnera z Mladá Boleslava a hižo wjace hač dźesać lět zamołwity za poćahi k serbskemu Sokołej. W swojim teksće tuž njelutowaše ze sebjekritiku: »Dyrbimy přidać, zo mamy sami wulku winu na tym, zo smy bratrow we Łužicy zanjechali, kotřiž ćežkich wuměnjenjow dla njemóžachu k nam přińć. Naše styki běchu hłownje wobmjezowane na inteligencu – ale lud wo tym wjele njewědźeše« (3/1933).1

Z jeho słowow klinči hórkosć nad tym, zo njebě so serbskemu Sokołej najebać čěsku pomoc poradźiło narodnu mysl mjez Serbami bóle rozšěrić. Maštálkej drje zdachu so poćahi župy Fügnera ze serbskim Sokołom z perspektiwy lěta 1933 podarmo być, my wšak njemóžemy z jeho rezignowacymi słowami scyła přezjedni być. Župa Fügnera přewodźeše mjenujcy serbski Sokoł po cyłej dobje jeho mjezywójnskeje eksistency. A tutón zhromadny puć je zajimawy.

W času politiskeho přewróta 1989/1990 steješe stawiznopis NDR w fokusu towaršnostneje kritiki, wšako słušachu historikarjo sobu do system nošaceje elity w dobje socializma. Jich slědźenja so jako ideologiski instrument bywšeje diktatury zasudźichu. Tuta kritika poćahowaše so na wšitke časowe doby a discipliny stawizniskeho slědźenja. Na kóncu dowjedźe to k tomu, zo so na nimale wšitkich stawizniskich wotrjadach při uniwersitach w nowych zwjazkowych krajach dotalni historikarjo z přistajenja pušćichu a městna so z nowymi ludźimi ze starych zwjazkowych krajow wobsadźichu, wšojedne hač jednaše so wo archeologiske, zažnostawizniske, srjedźowěkowske abo nowšostawizniske slědźenišća. Trochu hinak wuwiwaše so rozestajenje w nastupanju serbskeho stawiznopisa. Kritika poćahowaše so wosebje na slědźenja wo 20. lětstotku a tu předewšěm na slědźenja wo dobje po 1945. Tak pokaza so hižo na zarjadowanju Serbskeje narodneje zhromadźizny kónc 1989, hódnoćejo štyrizwjazkowe »Stawizny Serbow« z jedneje strony na šěroku materialowu bazu wo dobje wot započatkow hač do 1917 w zwjazkomaj 1 a 2, z druheje strony so žadaše, zwjazk 4 wo dobje po 1945 dać do makulatury.

Njeznata serbska rukopisna kniha z Texasa

W januarskim čisle lońšeho Rozhlada pisach pod nadpismom »Mały Wjelkow – centrum serbskeho pismowstwa we 18. lětstotku« wo wažnej róli nabožneje literatury za wuwiće serbskeho pismowstwa. Jedna z centralnych tezow nastawka je, zo bě 18. lětstotk, kotryž so husto jako prěnja wulka doba serbskeho ćišća charakterizuje, we wulkej měrje zdobom čas serbskich rukopisow. Wosebje w Małym Wjelkowje a w kruhach zbudźenych Serbow so wulke mnóstwo rukopisneje literatury produkowaše a šěrješe. Wjetšina tutych manuskriptow ma so podobnje kniham jako zjawne pismowstwo wobhladować a docpě šěroke čitarstwo resp. připosłucharstwo. We wšelakich nabožnych, wosebje Ochranowskich kruhach běchu rukopisy samo prezentniše hać ćišćana serbska kniha.1 Rozmach rukopisneho pismowstwa bě wusko splećeny z runočasnym rozwićom serbskeho knihićišća, serbski knihićišć a produkcija manuskriptow so mjez sobu płódnje wobwliwowaštej. Nadrobnišo pišu wo tutej tematice w nastawku »Bibel, Traktat und Handschrift – sorbische Lesewelten im 18. Jahrhundert. Leser und Lektüre im Spiegel der herrnhutischen Überlieferung«, kiž je w prěnim čisle Lětopisa 2019 wušoł.

Jako nazhonity nakładnik wědźeše Měrćin Benada, do čeho bě so dał. »Bjez wojowanja přećiwo wšěm zadźěwkam njeje dotal ani jedna kniha wušła«, přeradźi Klausej J. Schillerej, projektowemu koordinatorej »Stawiznow Serbow«, w meji 1974. Někotre tydźenje zašo bě prěni z wosom manuskriptow (druhi zwjazk, němsce) do sadźby šoł. Hač k dokónčenju štyrizwjazkoweje twórby dyrbjało hišće pjeć lět trać. Předwidźiwje přihotowaše nawoda Ludoweho nakładnistwa Domowina kolegu Instituta za serbski ludospyt na intensiwne zhromadne dźěło a so bojownisce rozžohnowaše: »Do boja – zdar!«1

»Knihi maja swój dóńt« rěka znate wuprajenje łaćonskeho gramatikarja Terentianusa Maurusa, a to płaći we wosebitej měrje za tajke knihi, kotrež wuńdu pod restriktiwnymi politiskimi wuměnjenjemi, za literaturu w dohladowanskich statach a totalitarnych diktaturach. Dołhi a wobćežny nastawanski proces štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« wobswětla móžnosće a wobmjezowanja knižneho nakładnistwowstwa NDR. Na jeho přikładźe da so eksemplarisce pokazać, kajku odyseju měješe někotryžkuli knižny manuskript přetrać, prjedy hač dóńdźe do ćišća a skónčnje do knihikupstwa. Na bojach wo wozjewjenje »Stawiznow Serbow«, kotrež Benada Schillerej w meji 1974 připowědźi, běchu hnydom wjacore strony wobdźělene: awtorojo, institut, Akademija wědomosćow, nakładnistwo, Domowina, SED a statne organy. Wšě běchu zapřijate do kompleksneho procesa z oficialnym mjenom »Druckgenehmigungsverfahren«, kotryž móhli pak tež prosće censuru mjenować.

Serbske Nowiny, 01.11.1919

Wo zakročenju přećiwo serbskemu politikej Bartej dla spytaneje krajneje přerady zdźě­luje nam přepytowarski sudnik němsko-statneho sudnistwa, zo je přepytowanje skónčene a zo su akty knjezej wyšemu krajnemu rěčnikej do Lipska pósłane. [...] Krajne sudnistwo wo tym rozsudźi, hač so přećiwo Bartej hłowne sudźenje započnje abo přestanu jeho přesćěhować.

K telegramej sekretara čěskosłowakskeje nowineje pisarnje w Parisu, dr. Buttera [hlej Rz 12/2019] ma so přispomnić, zo je knjez Bart po wozjewjenju Matinoweho nastawka w Budyskich nowinach tutym z Parisa pismo pósłał, z kotrymž wón prěje, zo je rozrěčenje z Ma­tinowym dopisowarjom měł. Budyske nowiny njejsu tehdy njeznateje přičiny dla Bartowy dopis wočišćałe. Wone su jenož naspomniłe, zo dyrbjał so knjez Bart na Matinoweho zastupjerja sam wobroćić, zo by tón wopačnosće wuporjedźał. To je so nětko stało.

Dopis. K nastawkej »Někotre myslički dla našeho přichoda« [hlej Rz 12/2019] dowolam sebi tež mysličku připřidać. [...] Samozarjadowace prawo w nabožinskich a šulskich naležnosćach je to, na čož mamy nětko praktisce dźěłać a sebi z dorazom žadać. Haj žadać, luby serbski ludo, žadać sebi nětko dyrbiš swoje dobre, swjate prawa, kotrež wšitke druhe kulturne narody maja, jenož ty nic. Postajenje z měroweje konferency, zo ma Němska swojim narodnym mjeńšinam samozarjadowanske prawo w [tutych] naležnosćach dać, ma tola hakle potom wažnosć za tebje, hdyž sebi tute [...] prawa tež žadaš, a doraznje a z dosahacym ropotom žadaš. Samo wot so ničo njedóstanješ, a byrnjež tež so tam te najlěpše wuměnjenja a postajenja wučiniłe, to je cyle wěste. [...] Njetrjebaš so bojeć, zo budźa twoje žadanja cyle podarmo a zo je docyła nichtó njesłyši. Poměry su so k našemu lěpšemu přeměniłe, a zo smy na swětowym forumje znaty narod, za to je so naš sławny Bart starał [...]. Tež nowozałoženy zwjazk serbskeho studentstwa skutkuje na tutym polu po swojej mocy. Je so na přikład łužiskoserbska delegacija při zahraničnej komisiji w zwjazku čěskosłowakskeho studentstwa [...] załožiła a wutworiła. [...] Postaramy so z pomocu tutych organizacijow za to, zo wažne powěsće ze Serbow do jich časopisow a dale do powšitkowneho nowinarstwa přińdu; wuhotuja so łužiskoserbske wječory, přednoški atd. [...]

Pólske politikarje su se cesćej za­běrali z nastupnosćami serbskego luda. Problemy Serbow su byli teke tematizěrowane we wobłuku statkowanja pólskego Sejma. W toś tom artikelu na wubranych pśikładach se pśedstajijo zajm pólskich wótpósłańcow a jich statki za słowjański lud nad Sprjewju mjazy lětoma 2002 a 2009. Mimo nižej naspomnjonych pšašanjow wótpósłańcow su teke dali druge aktiwity, wusměrjone na šćit Serbow ako w ramiku Sejma tak teke drugich politiskich organow.

Wótpósłańc Pólskeje ludoweje strony Janusz Dobrosz jo se wobrośił w lěśe 2002 na ministaŕskego prezidenta z pšašanim nastupajucym šćit kubłańskich pšawow serbskego luda a jogo małeje domownje w Nimskej. Pó měnjenju Dobro­sza »Z pomocu instrumentow indu­strijoweje a kubłańskeje politiki jo wjeliki źěl serbskeje ludnosći był pśenimcony«. Akle pó lěśe 1990 jo bywało serbske pšašanje do wěsteje měry mjazynarodne a we wukraju su byli protesty pśeśiwo wótbagrowanjeju serbskich jsow a zacynjenju serbskich šulow. Dobrosz jo pódšmarnuł, až w slědnem casu česki parlament jo wustupił dwa raza za šćit serbskich kubłańskich zajmow a až Čechy financielnje pódpěraju Domowinu. W zwisku z wušej naspomnjoneju situaciju jo wótpósłańc stajił ministaŕskemu prezidentoju pšašanje, lěc pólske kněžaŕstwo pśedwiźi wobrośiś se na kněžaŕstwo BRD, aby pokazało na to, až njewódajne jo pókšacowanje w DDR nałožowaneje politiki wótweześa stawnje wětšemu źěloju serbskego luda jogo pšawa na maminu rěc, mału domownju we Łužycy, pśez pó lěśe 1990 pókšacowanu politiku wótbagrowanja serbskich sedlišćow a zacynjenja serbskich šulow. Politikaŕ jo pokazał pśi tom na to, až by se dejało w toś tom nastupanju na to źiwaś, až antiserbske elementy nimskeje narodnostneje politiki se znapśeśiwjaju Europskemu dojadnanjeju k šćitoju narodnych mjeńšynow. Wušej togo Dobrosz jo naspomnjeł, až nimska diplomatija rad powěda wó cłowjeskich pšawach, gaž interweněrujo pla kněžaŕstwow drugich krajow w nastupnosćach zwězanych ze zajmami wšakich nimskich a njenimskich etniskich kupkow w drugich statach. Wótpósłańc jo se teke wopšašał, lěc, gaž jano pólska interwencija njebuźo wunosna, pólske kněžaŕstwo gromaźe z českim kněžaŕstwom buźo interweněrowaś w Europejskej raźe. Dobrosz jo mjazy drugim teke kśěł wěźeś, lěc njeby móžno było, aby pólska konsulariska słužba se starała nic jano wó pólsku, ale teke wó serbsku narodnu mjeńšynu w zgromadnem źěle z Českeju tak, ako jo to było pśed lětom 1939. Jo se teke wopšašał za móžnosću financneje pódpěry Domowiny pśez pólske kněžaŕstwo tak, ako cyni to Česka. Spěchowaś by se měło serbske šulstwo w Sakskej a Bramborskej. Dalšna informacija, kótaruž jo kśěł wótpósłańc dostaś, jo była, lěc šulske wucbne programy za stawizny a zemjepis w Pólskej wopśimuju wědu wó stawiznach a źinsajšnem połoženju serbskego luda, lěc w institutach za słowjańsku filologiju se pódawa serbšćina a lěc wědomnostne institucije njeby se dejali zajmowaś za wósud Serbow. Na kóńcu Dobrosz jo napominał pólske kněžaŕstwo, aby zachopiło diplomatiski a organizatoriski statkowaś za Serbow we wobłukach, kótarež su naspomnjone we wušej pomjenjonych pšašanjach1.

Štó je docyła pisał stawizny Serbow w NDRskim času? Tute prašenje je wuchadźišćo za mały biogram wo stawiznarju Instituta za serbski ludospyt Klaus Jürgen Schiller (1935–1986). Wón je jedyn wot dweju awtorow štwórteho zwjazka »Stawiznow Serbow« z titulom »Wot 1945 hač do přitomnosće«, wobjednawši dobu mjez 1945 a 1977 (Budyšin 1979). Hačrunjež wusměri so kritika na serbskim stawiznopisu wosebje na tutón zwjazk, wostanje wosobina awtora za dźensnišu srjedźnu a młódšu generaciju stawiznisce zajimowanych Serbow skerje njeznata. Toho so njedźiwamy: Schillerowe historiografiske twórby wotbłyšćuja w njesměrnje wysokej měrje legitimatorisku funkciju za politiku NDR a so tohodla dźensa wjace njerecipuja. Nimo toho zemrě hižo před zwrěšćenjom tutoho systema w srěnej starobje. Přiwšěm pak je jeho žiwjenjoběh zajimawy. Wšako bě runje wón (zhromadnje z Manfredom Thiemannom) po słowach zawoda do našeho małeho rjada k nimale pozabytej róčnicy dokónčenja »štyrjoch zwjazkow« zamołwity za »socialistiski happyend« serbskich stawiznow.1 Jeho biografija pokazuje někotre zajimawe zjawy wědomostneho a towaršnostneho swěta w serbskej Łužicy za čas NDR.

Serbske Nowiny, 04.10.1919

(Knjez Bart so zajeć dał.) Knjez Bart bě so před tydźenjom z čěskej delegaciju z Parisa do Čech wróćił. [...] Z jeho listow bě knježerstwo zhoniło, zo wón wu­toru abo srjedu sakske mjezy překroči. Duž poli­cija na njeho při mjezach wot wutory čakaše a jeho srjedu rano­ zaja, hdyž wón pola Georgswalda mjezu překroči. Jeho drje jako politiskeho přestupnika zasudźa, tola jeho přiwisowarjo njetrjebaju so jeho dla přejara rozhorić. Jemu budźe so, runje kaž jeho zasudźenym přećelam, amnestiju dać dyrbjeć. [...] Puće politiskich wjednikow su druhdy ćernjojte a wobćežne. Tež knjez Bart dyrbi po nich hić. Po ćežkim přesćěhanju pak tež jemu zaso słónco swobody a radosće zaswěći. Wón je [...] Serbam na měrowej konferency w Parisu wulke politiske prawa wubědźił. Wo nich budźe so w blišim času z němskim knježerstwom w Barlinje jednać.

Někotre myslički dla na­­šeho přichoda. [...] To je cyle wěste, štož njemóže přećel ani njepřećel prěć, zo za nas w tutej wulkej šmjatańcy něšto dobyć a docpěć hinak móžno njebě, hač jeničce přez Paris. [...] Wulce wažna wěc je, zo smy jako wosebita narodnosć připóznaći. A za to so knjezej Bartej do­dźakować njemóžemy. Hdyž pak nětko paragraf wo cuzych mjeńšinach płaći, da za nas rěka­: do dźěła hić, a nic so w fantastiskich idejach zhubić, ale solidne fundamenty załožić. Hdyž čitach, kak maju so w Budyšinje a Choćebuzu serbske alumnaty zhotowić, młodźencojo so pytać, kiž bychu studowali a wukli, zo bychmy trěbny wučeny lud měli, abo kak móže w přichodnym serbskim kraju bjez němskeje maturki štó duchowne atd. zastojnstwo dóstać, to chce so mi zdać, kaž by štó třěchu krył, prjedy hač by róžkny kamjeń k swojemu twarjenju połožił abo spódnje murje postajił. Jeli zo ma z našeje wěcy něšto być, maju so po mojim přeswědčenju slědowace dypki přebědźić.