Tež w aprylu pokročowaše Serbski narodny wuběrk z ludowymi zhromadźiznami po cyłej Hornjej Łužicy, nětko zapřijachu so tež pruske kónčiny na sewjeru. Dokelž bě so Arnošt Bart zaso do Parisa wróćił, přewzachu hłownje Słodeńk, Dobrucki a Dučman přednoški. Z Jakubom Hicku, kotrehož běchu stražnicy při překročenju saksko-čěskeje hranicy lepili a zajeli, dósta serbske hibanje prěnjeho »martrarja«.

Serbske Nowiny, 05.04.1919:

Z Łaza. [...] Na zhromadźiznu, kiž [...] Jan Haješ nawjedowaše, bě so naš znaty přećiwnik, wučer Hoffmann ze Šćeńcy, za­běžał, a k swojemu »wosobin­skemu škitej« na 15 Němcow z »namjezneho škita« sobu přiwjedł. [...] Wosebje wupěraše so njepřistojnje njezrałc, kiž ani próška wojerskeje discipliny na sebi njeměješe. [...] Tutón wojerski »škit«, z kotrymž tamny njekmany młodušk samo rěčnikej hrožeše, je dawno za serbski lud z wosebitej ćežu. Elita němskeho wójska tajka njeje, kazy jenož naš lud [...] Chrobły woječk po­dawaše přitomnym njepřećelske lećace łopjena, kiž bě jemu znaty wučer potyknył. Ludźo­ pak je njemdri roztorhachu a je njekmanikej mjezwoči ćiskachu. [...] Šćeńčanski wučer so na zhromadźiznach wuchwaluje, zo w šuli serbski wuči. Wot kotreho časa pak? Hakle někotre měsacy, pohnuty přez naše narodne hibanje. Tež druzy wuče­rjo du do so a chcedźa to zaso dobre sčinić, štož su na serbskich dźěćoch a ludu za­njechali a zhrěšili. Ale přepozdźe. Z wotmachom je po­tłóčowany serbski narod swój dóńt sam do rukow wzał, njewotwisny wot bjezwutrobnych knježerstwow a parlamentow, na ko­trychž sło­wa so spušćeć njemóžemy. [...]

Přećiwnicy hibanja za serbsku samostatnosć wokoło Serbskeho narodneho wuběrka załožichu 5. měrca 1919 w Sokolcy wyše Budyšina »Wuběrk sakskoswěrnych Serbow«. Jeho předsyda, Bórkowski kubler Jan Awgust­ Pětř, zastupowaše swěrnu loyalitu ze sakskim knježerstwom. W měrcu wuhotowaštej wobaj wuběr­kaj ludowe zhromadźizny po cyłej Hornjej Łužicy kaž tež w měsće, přeswěd­čenja dopisowarjow a redakcije Serbskich Nowin su jasnje spóznawać.

Serbske Nowiny, 01.03.1919:

(Bartowa rozprawa w Budyšinje) Powěsć, zo je so Bart z Parisa wróćił a zo budźe w Budyšinje wo swojim skutkowanju rěčeć, bě sobotu tysacy ludźi do Budyšina přiwjedła. Hižo poł hodźiny do postajeneho časa­ běchu sale w hosćencu »Króny« přepjelnjene. [...] Někotre tysacy ludźi [...] dyrbjachu so wróćić. [...] [Bart] w zawodźe swojeje rozprawy praji, zo su Serbja něhdy wulki dźěl nětčišeje Němskeje wobydlili. Nětko woni jenož hišće Łužicu wobydla, z kotrejež so nochcedźa dale wućišćeć dać. Napřećo wšelakim hłosam w němskich nowinach dyrbi so rjec, zo Łužica wšo wobsedźi, štož samostatny stat potrjeba. Jeje pola, łuki a lěsy jeho wobydlerstwu wšo to podawaju, štož je k zežiwjenju a hospodarskemu wobstaću nuzne. Serbska zemja hober­ske składy wuhla, tona, hliny, [...] atd. wopřija, kotrež so přez łužiske mjezy wuwožuja a Łužicy wjele pjenjez wunošeja. [...] W Drježdźanach a Riesy sebi serbski stat za wuwoz a přiwoz přistaw natwari, z kanalizowanjom rěkow wón tež přistup k Wódrje dobudźe, a přez Čechi wón přizamknjenje k Čornemu a Srjedźozemskemu morju namaka. [...] [Hajno] Hančo z Mužakowskich stron slědowacu rezoluciju namjetowaše: »My Łužiscy Serbja [...] serbskemu narodnemu wuběrkej swoje najpołniše dowěrjenje wuprajamy a rozsudźeni njechabłacy za nim stejimy. Měrowu konferencu prosymy, našu narodnu njewotwisnosć a samostatnosć škitać a naš kraj tak wu­hotować, zo móže za wšě časy­ wobstać. Dźakujemy so měrowej konferency, zo so wo nas stara a našu naležnosć jako nalež­nosć wosebiteho słowjanskeho naroda wobhladuje, štož my woprawdźe smy.« [...] [red]

Južo někotare lěta se w kulturnowědomnostnem wótrěźe Serbskego instituta pód glědanišćom »póśěgi a spleśonosći« mjazsobne zwiski Serbow kaž teke zwiski Serbow k Nimcam a drugim mjeńšynam wuslěźuju. Wědomnostnicy a wědomnostniki se zaběraju z temami, kenž su zwětšego desiderata w nejnowšem stawiznopisu. K tomu słušaju póśěgi mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce. Pšašanje jo tematiski wjelgin wobšyrne, dokulaž sega wót zwiskow towaristwow a institucijow k spleśonosćam zarědnistwow až k specifiskim wósobinskim kontaktam. Jo pak teke wažne, z kótareje perspektiwy se na to glěda. Njejo pótajmstwo, až perspektiwa z Górneje na Dolnu Łužycu wšuźi dominěrujo a jo cesćej samo jadnučke glědanje na historiske tšojenja. Z togo casa, až mamy wótnožku za dolnoserbske slěźenje w Chóśebuzu, móžomy se na městnje fokusěrowaś a koncentrěrowaś na stawizniske wuwiśe Dolnoserbow. Rozsudny zaměr pśi tom za mójim zdaśim jo, to produktiwne teje zwězanosći mjazy Serbami do srjejźišća stajiś. To wopśimjejo se wě kritiske glědanje na proces wuwiśa Serbow we Łužycy a zwenka njeje. A wšykne zwiski mjazy Serbami Górneje a Dolneje Łužyce su mjenjej abo wěcej wótwisne resp. wobwliwowane wót nimsko-serbskich a serbsko-słowjańskich póśěgow.

»Pomyslmy sebi stajnje na to, zo słužimy z našim zhromadnym dźěłom narodej, a štóž tutu bratrsku přezjednosć podrywa, přehrěši so na ekistenčnej zamóžnosći serbskeho naroda«1 (Jakub Šajba)

Mój dźěd Jakub Šajba (11.6.1899– 13.9.1956) skutkowaše wot 1922 do 1933 w Serbskim Sokole, w hibanju, kiž bě z myslički słowjanskeho wozrodźenja nastało. Hač do zakaza sokołskeho zwjazka 1933 bu wón dźesać króć za starostu a dwójce za městostarostu wuzwoleny. Z časa Weimarskeje doby wobdźěli so wón aktiwnje na prócowanjach Domowiny a serbskeho dźiwadłoweho hibanja, kiž so předewšěm w Budyskim towarstwje »Nadźija« wuspěšnje wuwiwachu. Tak zezna w chórje »Nadźije« tež moju wowku Emu Šajbinu rodź. Kučkec, z kotrejž so w lěće 1922 woženi. Jako awtor publikowaše mnohe nastawki k zaměram Domowiny, při čimž so hłownje žonje a jeje nadawkam w serbskim ludowym kubłanju wěnowaše. Dźěłaše jako pismikistajer w Smolerjec knihićišćerni a nakładnistwje w Budyšinje. Po přewzaću mocy přez nacionalsocialistow buchu 1933 wodźace serbske wosobiny zajate, tak tež mój dźěd Jakub Šajba jako starosta Serbskeho Sokoła. Na tón čas dopomina našu swójbu stajnje rysowanka mnicha wot Měrćina Nowaka-Njechorńskeho, kotruž mojemu dźědej po jatbje dari, kotruž běštaj jako susodaj cele přetrałoj.2 Po pušćenju a bjezdźěłnosći bě Šajba hač do januara 1936 w ćišćerni Monse přistajeny, pozdźišo w ćišćerni Jana Cyža, kiž Serbske Nowiny wudawaše. Tuta bu 1937 w zwisku ze zakazom Domowiny zlikwidowana. Hač do 1940 dźěłaše mój dźěd potom w Donnerhakec ćišćerni w Budyšinje, kotraž dyrbješe w lěće 1940 jako poslednja serbska ćišćernja zawrěć. Wot 1940 do 1945 skutkowaše we wulkowikowanskej firmje Gretschel, hdźež sej hospodarske nazhonjenja přiswoji. Hačrunjež bě mój dźěd ćežkeho drjenja dla wojakowanja njekmany, dósta so do ruskeje wójnskeje jatby, bě w Lwowje, Bresće a Odessy. Po wójnskej jatbje 1948 zasadźowaše so za natwar noweje serbskeje ćišćernje. Wot 1948 do 1950 bě hłowny sekretar Domowiny a wot 1950 hač do swojeje smjerće načolnik ćišćernje a nakładnistwa Nowa Doba.3 Wo wulkim wuznamje, kiž Šajba w serbskim kulturnym žiwjenju měješe, swědči tež akwarel z napohladom wsy Rowno wot Horsta Šlosarja (1903–1964), kiž dósta mój dźěd 1949 k swojim 50. narodninam darjeny a kiž je w swójbnym wobsydstwje. Na zadnjej stronje je napisane: »Wěnowane wot starych přećelow.« Pod tym steja slědowace mjena: Pawoł Nedo, Arnost Simon, dr. Jan Cyš, Jurij Wjela, Jan Krawc, Pawoł Nowotny, Jurij Winar a Arnošt Bart. K jeho 50ćinam wuzběhny so wosebje jeho wukon za Serbski Sokoł. Tak pisaše Nowak-Njechorński w čisle 66/1949 Noweje doby: »Jeho wašnje postupowanja a jednanja zjednoćene z njewšědnym rěčniskim a tež spisowaćelskim darom, jeho měrniwa a rozwažna powaha su jemu dobyli přećelow-sobudźěłaćerjow a z tym wěsty wuspěch. Předewšěm pak je jeho dźěło spěchowała a k dobyću dopomhała myslička, kotruž stajnje zastupowaše – myslička postupa a doprědkarstwa.«

Po cyłej Łužicy běchu pobožni ewangelscy wěriwi w lěću 1751 znjeměrnjeni. Hrabja Friedrich Caspar von Gersdorf, wyši hamtski hejtman Hornjeje Łužicy a spěchowar pobožnych kruhow, bě njenadźicy zemrěł. Gersdorf bě w minjenych lětach z Ochranowa wuchadźace nabožne budźenje podpěrował a so wo to prócował, zo by so tež mjez ewangelskimi Serbami šěriło. Tak je mjez druhim hród w Ćichońcy před wrotami Budyšina k nadregionalnemu zetkanišću zbudźenych Serbow wutwarić dał. Jeho namrěwc pak nochcyše pobožnych Serbow dale w Ćichońcy hospodować. Tohodla přeprosy Matej Dołhi, jedyn z Gersdorfowych najwušich sobudźěłaćerjow, zbudźenych Serbow na swoje kubło do Małeho Wjelkowa, kotrež bě sej něšto lět do toho z pomocu Gersdorfa kupił. Spočatnje bě Małowjelkowske ryćerkubło jeno centralne zetkanišćo pobožnych. Zbudźeni Serbja pak prócowachu so zaměrnje Mały Wjelkow po přikładźe Ochranowa a Niskeje k Ochranowskemu sydlišću wutwarić, w kotrymž Boža słužba wšědny dźeń postajowaše. Tak wuwi so ze skromneho Małowjelkowskeho ryćerkubła w druhej połojcy 18. lětstotka nahladne Ochranowske sydlišćo ze wšěmi funkcijemi a wosebitymi twarami. Hladajo na stawizny serbskeho pismowstwa směmy zdobom zwěsćić: W běhu mało lět wuwi so Mały Wjelkow k centrumej serbskeho (rukopisneho) pismowstwa we 18. lětstotku.1 Prjedy hač tute wuwiće bliže předstaju, chcu skrótka z Ochranowa wuprudźace nabožne hibanje charakterizować.2

W lěće 1974, składnostnje 400. róčnicy wuńdźenja Albina Mollerowych spěwarskich z małym katechizmom, zestaji dr. Frido Mětšk w 9. čisle Rozhlada »Časowu tabulu k stawiznam a wo wosudach prěnjeho serbskeho ćišća«. Składnostnje lětušich 400. posmjertnin Albina Mollera poskićam podobny přehlad, kiž wobsahuje nowe fakty a nowe prašenja wokoło prěnjeje serbskeje knihi.

1541/42

narodźi so Albin Moller w Tšupcu jako syn zastojnika městneho stawoweho knjejstwa.

1559

W zapisu studowacych na uniwersiće w Frankobrodźe nad Wódru jewi so Albinus Mollerus Kalowensis. Swójba bě drje do Kalawy přećahnyła a tam wopyta wón łaćonsku šulu.

1568

zapisa so Moller do matrikle uniwersity we Wittenbergu jako Albinus Mollerus Straupicensis.

Nimo teologije studowaše matematiku, ze studijnym předmjetom astronomija, a hudźbnu teoriju.

1569

Moller je krótki čas farar w Hornjej Łužicy, w Hrabowej pola Njedźichowa. Zastaruje magistrat města Kalawy lětnje z protyku a dóstawa za to 12 krošow.

1571

wuńdźe w Zhorjelcu Calendarium Ecclesiasticum & HOROSCOPVM PERPETVVM. Ein ewigwerender Calender. Erstlich mit den vnbeweglichen Festtagen der allgemeinen Catholischen Kirchen/ Sampt der Corrigirten Guelden zal ... Darnach besonder auff alle Jahr nach Christi Geburt der Sonnen Zirckel, ... Alles zu nutz vnd gebrauch gemeiner Christenheit, wehrend von Anfang der Geburt Christi biss zum Ende der Welt. Do změny časoweho ličenja w lěće 1582 přez bamža Gregorija a hišće w 17. lětstotku bě tajka cyrkwina protyka wužitna za wuličenje termina jutrow a druhich cyrkwinskich swjedźenjow – z pomocu njedźelneho pismika a złoteje ličby. Jeje spisar bě Bartholomäus Scultetus.

Lěto 2018 se chyla z dwěma wažnyma serbskima jubilejoma: Pśed styrista lětami, běrtyllěto pó smjerśi hodźijskego fararja Wjacława Warichiusa (1564–1618) dnja 1. septembra 1618, jo na drugem gódownem swěźenju teke jogo pitśku staršy kolega Albin Moller w dolnołužyskej Starej Darbni wumrěł. Warichius jo 1595 prědne górnoserbske knigły wudał, Moller jo dwaźasća lět do togo prědne dolnoserbske knigły do śišća dał. Wobej, Warichius a Moller, stej byłej duchownej. Wobej stej pśełožyłej katechizm Luthera wót 1529: jaden do górnoserbskeje, drugi do dolnoserbskeje rěcy. Wobyma pśistoj z tym až do źinsajšnego cesne městno w serbskich kulturnych, duchnych a literarnych stawiznach. Njeglědajucy na wjele gromadnosćow dajo pak teke rozdźěle. Warichius jo pó studiumje w Hodźiju nejpjerwjej diakon a pózdźej tam faraŕ był. We wjelikej wósaźe Hodźij jo źe wjele źěła měł, ale zrownju se kradu derje zežywiś mógał. Glědajucy na spisowaśelske statkowanje jo katechizm wót 1595 jogo jadnučka twórba wóstała.

Napśeśiwo tomu njejo se Molleroju raźiło, trajne pśistajenje ako faraŕ dostaś. Tak njejo wón – wótglědajucy wót pór lět – ako duchowny statkowaś mógał, ale jo musał swójo pśichylenje k spisowaśelenju wužywaś, aby swóju familiju zežywił pśez publikacije, kótarež jo na pśedank pódał. Wón jo spisał pisma k astronomiskim problemam z astrologiskimi spekulacijami a wšakorake kalendarje. Pśedewšym te tencas woblubowane kalendarje su někotare nabranki pśinjasli. Moller jo je mógał, pśecej z drobnymi změnami, lětnje wudaś. Wóni su wopśimjeli pódla kalendariuma teke pśispomnjeśa k astronomiskim zjawjenjam togo lěta a – njewuzbytnje za rolnikarsko-małoměsćańsku ludnosć – pokaze k wuseśu a žnjam tak ako terminy markow blišeje a dalšeje wokolnosći. Z pjera Mollera jo wušej 100 pismow zdźaržanych. Změstymi su jogo kalendarje samo w drugich rěcach, na pśikład česki a pólski, wujšli. Naźeja na šćodru źěkownosć wónych wósobow, kótarymž jo Moller swóje pisma w pśedsłowach pósćił – wliwa połnym zemjanam, zastojnikam, zwětšego pak měsćańskim raźcam – njejo w někotarych padach była póprozna. Tak stej měsćańskej raźca wót Gubina a Kalawy Mollera pódpěrałej z pjenjezami, samo z Neuruppina su płaśenja znate. Ale teke z tym, až města su za swójich pśistajonych bejnu kopicu kalendarjow kupili,1 jo Moller dojśpił refinancěrowanje.