Serbski muzej jo dostał prědnu twóŕbu teje wuměłcowki, na kótaruž wugbaju teke dolnołužyske kórjenje wažny wliw

Chóśebuz. Iris Brankačkowa, kótaraž jo se naroźiła 1958 w Budyšynje, słuša k nejwuznamnjejšym serbskim wuměłcowkam našogo casa, kótarež w swójom twórjenju teke Dolnu Łužycu tematizěruju.

Wót 1995 wóna bydli a źěła w górnołužyskich Plusnikecach (Pließkowitz). Wóna źe powěda górnoserbski, ale póchada z dolno- a górnoserbskeje familije. Jeje maś, kótaraž jo ako rejowaŕka w Serbskem ludowem ansamblu statkowała, jo była Depšćanaŕka. »Dolna a Górna Łužyca – tej wobej mě wucynijotej ako luźa. To jo, což ja som«, groni wóna sama. A to wšo se wótbłyšćujo w jeje wuměłstwje. Z togo rezultěrujo teke zajm Serbskego muzeja w Chóśebuzu za wuměłstwo Iris Brankačkoweje.

Dnja 19. decembra 2024 jo namakała wólejowa mólba »Marie P.« Iris Brankačkoweje swójo městno w zběrce Serbskego muzeja w Chóśebuzu. Wót Załožby za serbski lud stej Sabina Siegowa (zastupna direktorka) a Anka Nimcojc (zagronita sobuźěłaśeŕka za załožbowu zběrku) ju pśepódałej, pśeto załožba jo twóŕbu wót wuměłcowki kupiła a muzejoju ako trajnu wupóžyconku a trajne wobogaśenje muzeumowego wobstatka k dispoziciji stajiła. Jadna se wó prědnu twóŕbu Brankačkoweje w zběrce chóśebuskego Serbskego muzeja.

Pšašanja k pśichoźe zachowanja našogo derbstwa 21. stolěśa

Pśisamem wšo jo źinsa digitalne. Co to groni za wědomnosć glědajucy na žrědła k źinsajšnemu žywjenju? Wjele našeje wědy wó něgajšnych socialnych, politiskich, kulturelnych a stawizniskich wobstojnosćach bazěrujo na fyziskich žrědłach. W priwatnych zběrkach, institucionelnych archiwach, w piwnicach a na najśpach smy namakali śišćane dokumenty, wobraze, filmy a druge objekty a wjaselimy se, až móžomy z nimi rekonstruěrowaś abo interpretěrowaś zachadnosć. Wjele teke digitalizěrujomy, až móžomy to drugim spśistupniś abo sami teke lažčej z tym źěłaś. Ale kak wuglěda z našym zawóstajeństwom pśiducym generacijam? Na kótarem zakłaźe mógu pśichodne wědomnostnice a wědomnostniki wuslěźiś naš cas? Až internet nic njezabydnjo, musy se akle dopokazaś. Wjele móžo se zgubiś a lěc rowno toś te wšedne wěcy online dokumentěrowane su, kótarež budu raz zajmne, teke njewěmy. A kak comy pópšawem co zběraś? Cu tematiku z tśimi pśikładami ilustrěrowaś.

Digitalne fota a nagrawanja

Cesto wjaselimy se, gaž namakajomy pśipadnje abo w archiwach fota, filmy abo zuki starych casow. Wótergi nakšomne wěcy w slězynje nam něco pokazuju, což njejsmy wěźeli abo za co njejsmy žedne dopokaze měli. Wótergi wósebnje situacije wšednego dnja mógu nam wjele groniś. Priwatne albumy mógu teke zajmne žrědła byś.

Južo dlej se w krejzu mójich znatych pśecej zasej wóspjetujo jadna tema: Naše serbske tradicije a kak my je źinsa woplěwamy. Lěc musymy je tak wobchowaś, ako wóni su raz byli? Abo lěc móžomy wótwórjone byś je wobnowiś?

Z lěta 2021 chóśebuski Kolektiw Wakuum zarědujo wšake ewenty pó cełej Łužycy. Su to swěźenje, koncerty, wustajeńce abo pśed krotkim teke jadno źiwadłowe graśe. Ja sama som cłonk teje kupki a musym groniś, z Kolektiwom som něco namakała, což do togo jo mě w žywjenju felowało.

Wótrosła som ja najsy, w Dešnje. Doma smy poł na serbske se rozgranjali, stara mama jo serbska była a wót něgajšnych casow wulicowała, ja som na dolnoserbskem gymnaziumje była. Pózdźej som do młoźiny pśišła, zapusty a kokoty sobu swěśiła. Za mnjo pak akle Kolektiw Wakuum jo wótwórił rum za žywu serbsku kulturu, z kótarejuž som mógła se identificěrowaś.

W małej do města Chóśebuza zagmejnowanej jsy Zaspach jo informatikaŕ a fotograf Martin Winzer namakał dalšnych 13 tšojenjow a idylkow, kótarež se wurědnje góźe za wjelike mjasecne wobraze zaspickeje pratyje na lěto 2025. Pěś z nich jo wobrazowy awtor mólował z ptaškoweje perspektiwy z pomocu tšuta. Tamne z wótšym wokom ako drogowaŕ pó jsy.

Domrodnych fotograf stawnje zasej pśechwata, w kakej rědnej wokolnosći nad Sprjewju bydle. Pśedstajone idylki jo wón w kalendrje lětnym casam pśiměrił. Teksty su zasej dwójorěcne, nimsko-dolnoserbske.

W zajźonych lětach jo fotograf pśecej wuběrał kalenderowe motiwy w pśiroźe. Lětosa jo za tśi mjasecowe łopjena namakał wokognuśa ze zasajźenja zaspickeje wognjoweje wobory pó wjelikej lejawje w pražniku, w běgu pśeśěga 180. zapusta w měrcu a pśi łapanju kokota w póžnjeńcu.

Zapust z camprowanim a rejami w Dolnej Łužycy jo nejwěcej rozšyrjony ludowy nałog w pódpołdnjowej Bramborskej. Łoni su w Zaspach sobotu, dnja 2. měrca, wóswěśili 180. zapust.

Dejało se pśecej zasej raz na to pokazaś, až zapust w Dolnej Łužycy njejo nałog ze 19. stolěśa, ale jo wjele staršy. Samo stolěśa staršy. Z pisnymi žrědłami bóžko derje njewuglěda. Nanejmjenjej z Wjerbna jo wejsny chronist Siegfried Ramoth w knigłach »Werben. Geschichte eines Spreewalddorfes« w lěśe 1995 (b. 138) wobznanił: »Die Fastnacht war der festliche Abschluß der Spinnstubenzeit. […] Die Fastnachtsfeiern haben in Werben eine alte Tradition. Aus dem Jahre 1667 finden wir eine Eintragung des damaligen Pfarrers George Stein: ›… die Fastnacht wird gesoffen, den Montag war Tanz und es wurde mit der Schalmeien gepfiffen.‹« Z tym by Wjerbanarje měli wobznanjone lětowu licbu za wóswěśenje 358. zapusta w lěśe 2025; se wě, až njewě nichten, lěc su napšawdu kužde lěto zapustowali.

Tradicionelna adwentnicka Zwězka serbskich wuměłcow z.t. jo se pśewjadła dnja 13.12.2024 w Budyšynje w Röhrscheidtowej bastaji Serbskego ludowego ansambla. Južo wót zeger 16:30 su se cłonki zmakali na pśijazne rozgrona pśi tasce kafeja z gódownym klěbom. Něco pózdźej jo pśedsedaŕ zwězka Jan Bilk wótwórił głownu zgromaźinu ze swójeju rozpšawu z naglědneju licbu lětosnych aktiwitow cłonkow, a pśibytne su mógali se teke wugroniś k swójim aktiwitam.

JUSTYNA MICHNIUK

Stawizny Pśedpomorskeje pód Wartisławom I.

Region, wó kótaremž cu pisaś, pomjenijo se z perspektiwy pólskeje historiografije ako pódwjacorny pśibrjog a z perspektiwy nimskeje historiografije ako pśedpomorski. Jadna se wó stronu, kótarejež stawizny su wjelgin turbulentne a bogate w stawiznach, dokulaž su se how kśicowali zajmy Pólskeje, Bramborskeje, Mecklenburgskeje, Šwedskeje, Dańskeje a Swětego Romskego mócnaŕstwa. Pśedpomorska jo była w 9. a 10. stolěśu wuznamny sedleński centrum, w kótaremž su nastali słowjańske woborne grody, kótarež su statkowali ako mócne woboranišća a rucnikaŕske a wikowańske srjejźišća.

Region jo był wusko zwězany ze słowjańskeju kulturu, což jo se wótbłyšćowało w pśedstajenjach wěry, ritualach a socialnej organizaciji. Pó dobyśu pólskego wjercha Mieszka I. (wokoło 945–992) pla Cedynije (972) jo se Pśedpomorska w 10. stolěśu zarědowała do pólskego stata. W lěśe 1000 jo se w Kołobrzegu załožyło biskupstwo.

W 12. stolěśu jo dožywiło pomorske wjerchojstwo pód kněstwom Wartisława I. (wokoło 1091–1148) dynamiske wuwiśe. Njeglědajucy na kśesćijanizaciju w lětach 1124 do 1128 pśez biskupa Otta z Babineje Góry (Otto von Bamberg, wokoło 1065–1139), jo ludnosć dłujko se źaržała słowjańskich pśedstajenjow wěry. Tak jo na pśikład wobstojał w Šćećinje kult Triglawa, kótaregož tempel jo se za cas misije Otta skóńcował. Su drje zawjadli kśesćijaństwo, ale stara słowjańska wěra jo wóstała hyšći wjele lět w ludnosći, dokulaž Słowjany su how prakticěrowali stare rituale. Rozpšawja se teke wó tatańskej mjeršniskej eliśe, kótaraž jo se stajała pśeśiwo nowej nabóžninje.

Gaž pśemyslijom wó wuměłstwje, su z tym pśecej teke mysli wó rědnosći zwězane. Pla Oscara Wilda som cytała, až pópšawne pótajmstwo žywjenja jo pytanje za rědnosću. Źo ju namakajomy?

Potencielnje wšuźi, gaž jano to zacuśe za to mamy. »Teke, chtož drogujo pó cełem swěśe, aby to rědne pytał, jo jano namakajo, gaž jo we sebje samem nosy.« (Ralph Waldo Emerson) A pśi pytanju za tym rědnym móžomy se ga teke rěcam pśiwobrośiś. Rěcy su taki esencielny źěl našogo žywjenja, a weto njejo zmysłowy pśistup k rěcy kradu zwucony. Za mnjo lažy taki pśistup blisko, pśeto ako synestetikaŕka awtomatiski dožywijom rěcy z »dodatnymi« barwojtymi zaśišćami.

Rědnosć rěcy jo pak tema za kuždego, tek nic jano za spisowaśela, kótaregož žycenje abo nadawk jo, rědnosć rěcy wułušćiś. J. R. R. Tolkien a druge su se samo rěcy wumyslili, tak až toś te kumštne rěcy maju namdušu status wuměłskeje twóŕby. Až wobsejźijo kužda pśirodna rěc estetiske kwality, pokažo južo fakt, až dajo w kuždej rěcy formy wuměłskego wobchadanja z nimi (literaturu). Kuždy a kužda móžo za rědnosću wěsteje rěcy slěźiś, ju póznaś a póžywaś kaž pśi wuměłskej twóŕbje. Wšak jo wjele lažčej, wuměłsku twóŕbu restawrěrowaś, nježli wobgrozonu rěc...

Rozgrono z Carstenom Jacobom, jadnarjom Euroregiona Sprjewja-Nysa-Bóbr z. t.

Pśi tom Bóžem domje jadna se wó »Cerkwju wěrneje naźeje«, kótaraž jo we wejsnem źělu Nowa Wjas gmejny Gatojce we wokrejsu Sprjewja-Nysa. Wěm, až jo mój prastary nan Wilhelm Jacob, kótaregož njejsom sam zeznał, w 1950tych lětach twaŕ rozsudnje pódpěrował a slědkoju pśepódał ako mejstaŕski polěraŕ generalnemu superintendentoju 14.11.1954 pśi swětosnem wuswěśenju cerkwiny kluc.

Wobraz jo, pśipódla gronjone, wót pólskeje wuměłcowki Jadwigi Polewskeje darjony.

Źěl mójeje familije z maminego boka jo póchadał z Liškowa a jo se w casu 1976/77–1983/84 bóžko dejał pśesedliś dla wótwórjoneje brunicoweje jamy Chóśebuz-pódpołnoc. Móje prědowniki su tam měli wjeliku bursku žywnosć, kótaraž jo była pód mjenjami Jašan, Herrmann a Adam wót stolěśow dłujko we wobsejźenju familije.

Mógu z wěstosću groniś, až jo naša familija tam bydliła nanejmjenjej južo wót srjejźi 17. stolěśa. To jo mjazy drugim dopokazane pśez ludlicenje lěta 1652, stakim krotko pó kóńcu 30-lětneje wójny.

Gubin. Z 25 zajmcami jo było serbsko-pólske cytańske wótpołdnjo pśi Łužyskej studni w pólskem Gubinje pětk, dnja 25. oktobra 2024, derje woglědane. Na literarne tšojenje pód gołym njebjom stej kazałej dr. Justyna Michniuk wót Zwězka serbskich wuměłcow (ZSW) a Tadeusz Raut wót Towaristwa pśijaśelow regiona Gubina. Wósebny zajm, słuchaś na žywu dolnoserbsku rěc, wótbłyšćujo se teke w tom, až mjazy pśisłucharjami su byli měsćański šołta pólskego Gubina Zbigniew Bołoczko, wicešołtowka w Gubinje Anna Kapela, raźc měsćańskeje rady Paweł Wojtecki, zastupnik krajnego raźca Ryszard Zakrzewski a pśedsedaŕ Towaristwa pśijaśelow regiona Gubina Stefan Pilaczyński.

Cłonk ZSW Werner Měškank z Chóśebuza jo cytał ze swójeju zběrkowu »Njaboga pata« a »Plon na najśpje« krotke žortne teksty, kótarež jo Justyna Michniuk ned live do pólskeje rěcy pśestajiła. Pśi tom jo pśibytnym teke stawizniske slězyny tšojeńkow rozkładowała. Dalej stej wóna a pólski literat, ceptaŕ, měsćański raźc Gubina a w regionje derje znaty wobydlaŕski aktiwist Jan Skora cytałej swójske teksty w pólskej rěcy. Organizatory ako teke publikum su se za to wugronili, dalej pśewjasć take zmakanja, dokulaž su wóni nadgódnota za město a region.