Hižo 2019 je so Iris Brankačkowa wuměłsce z rasizmom rozestajała. Wuchadźišćo běchu rasowědne slědźenja nastupajo serbsku ludnosć mjez 1929 a 1938 w Hornjej a Delnjej Łužicy. Při tym mějachu biometriske daty teoriju wo Słowjanu jako mjenjehódnym čłowjeku dopokazać. Tak je mjez druhim Otto Reche, wodźaca wosobina na polu rasoweho slědźenja na Lipšćanskej uniwersiće, lěkarjej Wilhelmej Hilsingerej nadawk dał wot 1929 do 1932 slědźenja w Budyskej a Klóšterskej kónčinje přewjesć. Wón měješe ćěła jednotliwcow wuměrić, pigmenty kože postajić a krej přepytować. Sćěhowachu dalše přepytowanja Friedricha Merkenschlagera 1931 w Błótach, Heinricha Gottonga 1936/37 we Wojerowskej kónčinje abo Rudolfa Graua, kiž chcyše wot 1936 do 1938 cyłu Hornju Łužicu přepytować.

Mjeztym zo je so wuměłča prěnjotnje z mužemi rozestajiła, wěnuje so nětko žonam. Zakład za aktualny projekt, kiž so wot Kulturneje załožby Sakskeje spěchuje, je rasowědna disertacija Heinricha Gottonga, kotryž je wjesnu ludnosć wokoło Wojerec přepytował a za swoje slědźenja 309 wosobow, 165 mužow a 144 žonow w starobje mjez 20 a 45 lětami fotografował a zapiski zhotowił. Jeho dźěło bu 1940 wudate.

Štóž z małych pjerachow je so loni nad hodownej knihu Dorotheje Šołćineje »Janka a Majka w njebjesach« radował, móže ju lětsa (nimale) live sobu dožiwić. A to ćim bóle, wšako nam wšitkim lětsa dožiwjenje hodownych wikow pobrachuje. Tuž podajmy so doma w ćopłej stwě do tuteje potajneje atmosfery z protagonistomaj a słuchajmy na słuchoknihu Dorotheje Šołćineje.

Beno Škoda a Marta Měrćinkec staj Jankej a Majce swój hłós dałoj! Běštaj z režiserku Madleńku Šołćic a z dźiwadźelnikami Andreju Bulankowej, Marianom Bulankom, Měrkom Brankačkom a Juliju Jankowscynej w zwukowym studiju, hdźež su powědku za młodych słucharjow do mikrofona čitali a nahrawali. Poskajće, kak so Jankej a Majce poradźi, bjez zastupneho lisćika z hoberskim kołom sobu jěć, što so při tym njewočakowaneho stanje a štó jimaj z wulkeje nuzy pomha.

W decembrje wuńdźe w Halleskim nakładnistwje wobrazowy zwjazk z fotami Jürgena Maćija, kiž je wuwiće we Łužicy w zašłych wjace hač štyri lětdźesatkach ze swojej kameru přewodźał a z tym mjez druhim historiske podawki, wšědny dźeń a wjerški towaršnostneho žiwjenja dokumentował.

Z fotow wučitać je jónkrótny »rukopis« fotografa runje tak kaž jeho skutkowanje w tradiciji socialno-dokumentariskeje fotografije wuchodneje Němskeje, při čimž so wosebitosće dwurěčneho regiona jasnje jewja. Přiwšěm dźe Maćijej wo to, pokazać, zo so Łužica wot druhich kónčinow wuchodneje Němskeje wulce njerozeznawa, bjez toho zo něšto porjeńšuje abo zataja.

Prawu lekturu za lětsa zawěsće wjac měrnych wokomikow pod hodownym štomom hač hewak wobradźi Ludowe nakładnistwo Domowina ze swojej nowej antologiju hornjoserbskeje prozy »Susodźa«. Wudawaćelka Ingrid Juršikowa je žortne a chutne powědančka 22 awtorkow a awtorow wubrała, kiž nježadaja sej wotstawk, ale skića jenož wočerstwjacu chwilu.

»Susodej njewukaj přez płót, to načini bolace woči«, wě mudre serbske přisłowo radźić. A wěsće něšto na tym je, wšako tči w kóždym přisłowje znajmjeńša kusk wěrnosće. Awtorki a awtorojo antologije pak su njedźiwajcy toho »přez płót« pohladali a wo susodach žortne abo chutne powědki spisali. Tajkich susodow wšak je wšudźe na swěće, bliskich abo daloko zdalenych.

▶ Adwentna knižka Měrki Mětoweje

W němskim nakładnistwje Butze Verlag w Schleswigsko-Holsteinskej je adwentna knižka za dźěći wot Měrki Mětoweje wušła. Knižka z titulom »Fräulein Schmollbraten feiert Advent« słuša do čitanskeho rjada adwentnych knižkow nakładnistwa a funguje kaž adwentny kalender. Ze swojej stawiznu wokoło Liski měri so awtorka na čitarki a čitarjow wot 5 lět.

▶ Digitalizowanje zawostajenstwa Šwjele

Wot spočatka oktobra digitalizuje so w Serbskim instituće w Budyšinje zawostajenstwo Bogumiła Šwjele (1873–1948). Při tym so žórła z archiwa nadrobnje wopisaja, zo bychu so za dalše wužiwanje spřistupnili. Šwjela běše farar, rěčespytnik, publicist, spisowaćel, přełožowar a kulturny politikar w Delnjej Łužicy. Połdralětny nowy projekt instituta (hač do měrca 2022) financuje so wot Němskeje slědźerskeje zhromadnosće ze spěchowanskeho programa »Digitalizacija a spřistupnjenje«.

▶ Muzej zasej wótwórjony

Pó styri lěta trajucych twaŕskich źěłach jo Serbski muzej w Chóśebuzu wót 27. oktobra zasej wótwórjony. Pśi tom jo se nowa trajna wustajeńca pód mjenim »Tak dłujko ako serbstwo wobstoj« zarědowała, kótaraž pśedstaja we wósym tematiskich wobłukach žywjenje Serbow w Dolnej Łužycy. Ako wósebnu wustajeńcu pokazuju se pód titulom »Wuglědy – Perspektiven« fotografije Maika Lagodzkego.

Wót załoženja spěchowańskego towaristwa stawiznow domownje »Stog« w lěśe 2004 słuša k tradiciji, až se prědny eksemplar lětnego domowniskego lětopisa »Stog« pśepódajo direktoroju bórkojskego amta. W lěśe 2020 jo Christoph Neumann, zastupujucy amtski direktor, rowno wuśišćany prědny eksemplar »Stoga« wót Ralfa Radochle, pśedsedarja spěchowań­skego towaristwa, kenž jo dla korony pśedpisany wótstawk doźaržał, dostał w listowej wobalce. Aplaws pśibytnych njejo mjenjej wutšobny był.

»Domowniski lětopis ›Stog‹ słuša mjaztym k fachowej literaturje za lěpše znaśe a cesćenje domowniskich stawiznow našo­go regiona«, jo gronił Chris­tof Neumann, kótaryž co se skóro sam ako awtor pokazaś. Z tysac wuśišćanymi eksemplarami jo »Stog« nejwuznamnjejšy kalender regiona Górne Błota. Ten nowy »Stog« 2021 jo 41 awtorow, mólarjow, basnikarjow a fotografow »nakładło«, gaby to pśirownowali ze składanim stogow.

12 kalenderowych łopjenow za lěto 2021 pśiwobrośujo se sta­wizniskim a aktualnym wětšnikam a wódnym młynam regiona z wjele stawizniskimi informacijami a detailami. Slědkoju móžo region ze stawiznisko-techniskeju wósebnosću słužyś. W Myšynje blisko Wětošowa źěła hyšći z »Paulicks Mühle« jadnučki wódny młyn w kraju Bramborska. K tomu pasujo ba­seń w dolnoserbskej rěcy »Źož se wjerśi« Jill-Francis Ketlicojc z Chóśebuza, kótaraž spódobnje tu głownu lětnu temu pódkłaźo.

W jeho stwě w Serbskim instituće w Budyšinje kopjachu so na wulkim pisanskim blidźe knihi, manuskripty a antikwariske wudaća. Sćěny pyšachu wobrazy literatow a prócowarjow za serbsku rěč. Hdyžkuli z próstwu wo někajki pozabyty nastawk abo zapisk do jstwy stupich, je mi pomhał, často z pomocu ličaka, kotryž po mojim měnjenju wšitko wokoło serbskorěčneje literatury w swojim nutřkownym chowaše, na čimž ma Franc Šěn wulki podźěl, wšako je digitalizowanje jedyn z jeho »konikow«.

Druhdy smědźach samo do rumnosće w podzemju stupić, hdźež su wosebje žadne wudaća składowane. Mnohe tute žadnostki je z »kriminalistiskim čuchom« namakał abo wuslědźił. Často tež w Pólskej abo Čěskej, přez přećelske styki.

Serbsku centralnu biblioteku a Serbski kulturny archiw měješe Franc Šěn na starosći. Wón wozjewja wobšěrne nastawki wo serbskich prócowarjach přitomnosće a zašłosće. Njeznaju nikoho, kiž telko wo serbskorěčnej literaturje a jeje wokruhu, wo wosobinach a jich žiwjenju wě kaž wón. Wšu tule wědu – nětko doma a z pomocu swójskeho kompjutera – rady dale dawa. Derje nazhoniš to tež w towarstwje Přećeljo Smolerjec kniharnje, kotrehož pokładnik lěta bě a kotrehož předsyda nětko je. Chcu jenož někotre ćežišća naličić, wo kotrež je so w towarstwje starał a so dale stara: 2011 wulět towarstwa do Sernjan a rozmołwa z Pawołom Rotu, w samsnym lěće bě 20. róčnica Smolerjec kniharnje, na čitanskej nocy porěča wón wo žiwjenju Smolerja jako přełožerja a basnika. Runje tak staraše so wo popołdnja a wječorki, kiž stejachu pod hesłom žiwjenja a skutkowanja basnicow a basnikow, kaž na přikład Herty Wićazec, prěnjeje serbskeje basnicy, Antona Nawki, Gerata Libša, Alberta Wawrika, Jurja Wingera abo literatow, kiž su w Prěnjej swětowej wójnje žiwjenje přisadźili. Wuprawu do čěskich Jabkenic chcu wuzběhnyć, hdźež Franc Šěn nam wo přebywanju Jurja Chěžki w lěće 1937 w zwisku z tamnišej wustajeńcu serbskeje kultury přednošowaše a rozjimanja čěskich hosćićelow přełožowaše. Abo wuprawu do Lubija, hdźež wědźeše nam tójšto wo duchownych prócowarjach powědać, kiž tam tež na dobro serbskorěčneje literatury skutkowachu.

Pućowanska swoboda, demokratija, swoboda měnjenja – štož je dźensa samozrozumliwe, su sej ludźo tudy před 30 lětami z měrliwej rewoluciju wubědźili. Kniha »Nowa swoboda?« přinošuje k reflektowanju časa přewróta 1989/90 ze serbskeho wida.

Kniha wuńdźe 9. nowembra 2020 a so na knižnej premjerje prěni raz předawa (hlej str. 40).

Noworjadowanje hospodarstwa, wužiwanje/njewužiwanje nowych šansow w serbskim šulstwje, rozpušćenje prodrustwa – rozsudy před 30 lětami maja wliw hač do dźensnišeho a postajeja towaršnostnu runje tak kaž indiwidualnu situaciju tež Serbow.

▶ Dźěćaca antologija

Serbskej awtorce Monika Dyrlichowa a Dorothea Šołćina stej zastupjenej z powědančkomaj w serbisko-němskej antologiji »Dećja radost – Kinderfreude«, wušłej w Běłohrodźe 2020. Na nimale 500 stronach prezentuje Klub lubowarjow knihow »Majdan« stawiznički, bajki a basnje za dźěći, kotrež je dwurěčna spisowaćelka Dragica Matejić Schröder (*1948) wubrała a přełožiła – pak do němčiny, pak do serbišćiny. Teksty k temje dźěćatstwo napisachu 63 awtorkow a awtorow z wjacorych europskich krajow, wone su po předmjenach rjadowane a so w dodawku z nadrobnymi biografiskimi podaćemi wudospołnjeja.

▶ Fotowy festiwal w Zhorjelcu

Wot 10. septembra do 1. nowembra wotmě so 6. Zhorjelski fotowy festiwal »Schauplätze«, kotryž wěnowaše so lětsa urbanizowanju w nas wobdawacym swěće, w industriji, ratarstwje, towaršnosći a architekturje. Nimo wšelakich wustajeńcow, kotrež so zdźěla jenož digitalnje pokazowachu, přewjedźechu so tež akcije, hdźež so zajimcy wobdźěleć móžachu. Z wustajeńcomaj zastupjenaj běštaj mjez druhim Jürgen Maćij z wobrazami łužiskich brunicowych jamow a Thomas Kläber z fotami wjesneho žiwjenja pod titulom »Land. Leben«. K tutej temje, z kotrejž so wón mjeztym wjace hač połsta lět zaběra, je lětsa publikacija w LND wušła.

Přećel a podpěraćel Serbow w Pólskej Janusz Wójcik je njeboh. Žaruju wo wurjadneho basnika, kulturnika a politikarja, kiž bě w 59. žiwjenskim lěće 28. awgusta 2020 po dołhej ćežkej chorosći w Brzegu zemrěł. Jeho mandźelskej a swójbje słuša sprawna sobuželnosć.

Janusza sym zeznał spočatk noweho lěttysaca. Tehdy běch šefredaktor Serbskich Nowin a předsyda Zwjazka serbskich wuměłcow, w kotrymž so wjacori z nas hižo wot přewróta wo womłodźenje a zesylnjenje literarnych a kulturnych stykow k swojim słowjanskim susodam prócowachu.

Na popołdnju w lěću 2003 so muž w dobrych třicetych lětach a swětłym wobleku a kłobuku w redakciji našeho dźenika zjewi a so jako »direktor departementa za kulturu, sport a turizm« wojewódstwa Opola předstaji. Rjekny, zo je jemu wopyt pola mje Jurij Łušćanski, referent za kulturu a wukraj w Domowinje, doporučił. Zdobom přepoda mi zběrku basnjow ze swojeho pjera. Z nich wučitach, zo tematizuje zahubne wójnske a powójnske časy, sćěhi etniskich wuhnaćow, lubosć k Adamej Mickiewiczej a k swojej pólskej a šleskej domiznje, w kotrejž so zetkawaja a tež kusaja njeličomne narodne a nabožne prudy.

na hłownej a wólbnej zhromadźiznje dnja 26. septembra 2020

Z poł lětom zapozdźenjom lětušu hłownu a wólbnu zhromadźiznu Maćicy Serbskeje koronapandemije dla nětko hakle přewjedźemy. A to je tež přičina, zo njejsmy po zwučenym wašnju na žurli Serbskeho muzeja, ale městna dla na wjetšej žurli Serbskeho domu tu w Budyšinje.

Za zjawne zarjadowanja płaća w mjezsobnym wobchadźenju znate předpisy, kotrymž mamy wotpowědować. Jedyn z nich rěka, zo měli zjawne zarja­dowanja jenož jednu hodźinu trać a tohodla smy so w předsydstwje rozsudźili, zo wšitke rozprawy – nimo rozprawy předsydy a finančneje – dočasnje w Rozhledźe wozjewimy. (hlej 09/2020) Prěni předsyda znowazałoženeje Maćicy Serbskeje, dr. Měrćin Völkel je wjace króć a rady naspomnił, zo steji Rozhlad w tradiciji Časopisa Maćicy Serbskeje

Dźěławosć z Domowinu: Na 19. hłownej zhromadźiznje Domowiny běchmy z třomi čło­nami wobdźěleni. Marka Cy­žowa skutkowaše w redakciskej komisiji sobu a poda diskusijny přinošk. Předsyda rěčeše k třom naležnosćam, wospjet, zo měł Serbski dom w Budyšinje jako towaršnostne, kulturne a poli­tiske srjedźišćo dale eksistować a zo so zjawnostne dźěło po­lěpšić ma. (Pokazka: Dźens na dźeń před 114 lětami bu Maćičny Serbski dom při Lawskich hrjebjach w Budyšinje poswjećeny. W ČMS z lěta 1904 čitamy pod nadpismom »Swjedźeń ›Serbskeho doma‹« mj. dr. słowa šolastika Jakuba Skale, sekretara MS: »Smy poswjećili ... swój dom, kotryž ma wot nětka być kaž widźomny pomnik swěrneho, horliweho, njewustawaceho dźěła ..., tak tež na wšě časy srjedźišćo idealnych próco­wanjow, narodnych a spomóžnych skutkow našeho luda.« – »Zhromadźiznu z wutrobnymi a horliwymi słowami postrowił a ... swoju wotewrjensku rěč měješe předsyda MS, biskop dr. Jurij Łusčanski. Po ... rozprawje sćěhowaše swjedźenski přednošk redaktora Časopisa Maćicy Serbskeje knjeza profesora dra. Muki wo połobskich Słowjanach ... Swjedźenska baseń ›Serbski dom w Budyšinje‹ J. Barta-Ćišinskeho skónči ›Dom Serbam k zbožu stać a kruty budźe, Hdyž w njebjesach ma škit a zakład w ludźe.‹«)

Jako publikacija Šleskeho instituta w Opolu wuńdźe loni kniha wo žiwjenju a skutkowanju serbsko-pólskeho archeologa Wójćecha Kóčki (1911–1965). Jeje awtor je w Serbach derje a zdawna znaty historikar Piotr Pałys (*1961), profesor a wotrjadnik za stawizny w mjenowanym statnym slědźenišću. Na zakładźe wobšěrnych rešeršow je wón nětko w nakładźe 150 eksemplarow nimale dospołnu zběrku dokumentow wozjewił, kotraž hłuboki angažement we Wownjowje narodźeneho slědźerja a jeho »rólu při wuhotowanju pólsko-serbskich kontaktow w prěnich pjeć lětach po Druhej swětowej wójnje« (s. 7) nazornje wobswětla. Zastupny dźěl − něhdźe třećina 143stronskeho wudaća − wobsahuje chronologiske předstajenje aktiwitow Kóčki jako narodny prócowar w krótkej dobje do załoženja NDR.

DIETRICH ŠOŁTA

▶ Festiwal šesćiměstow

Na 3. hudźbnym festiwalu »Přińć a woteńć«, pod patronatom sakskeje ministerki za kulturu a turizm Barbary Klepsch (CDU) organizowaneho wot spěchowanskeho towarstwa samsneho mjena, wustupichu z młodźinskim wokalnym ansamblom Studnja, swingband Kula Bula a wirtuozku na tereminje Carolinu Eyckec tež serbscy wuměłcy. Nimo toho postarachu so wot 10. do 22. awgusta w Budyšinje, Kamjencu, Zhorjelcu, Žitawje a Lubiju kaž tež w Hrodźišću, Rychbachu, Wósporku a Warnoćicach mjez druhim Kai Schumacher, duwo OMG Schubert, Konstantin Dupelius, Jerzy Owczarc, Luise Enzian a skupina Tango Misterio wo najwšelakoriše zynki wot eksperimentelneje elektroniki přez folkloru hač k rejowanskej hudźbje. Dalše programowe dypki běchu na přikład reje, performance, »muzikaliski rozmołwny salon« a čitanje ze znatym čěskim spisowaćelom Jaroslavom Rudišom. Njewěsteje situacije w zwisku z koronapandemiju dla běchu zarjadowarjo paralelnje planowali, tak zo mějachu zajimcy prěni raz składnosć, festiwal z pomocu livestreama sćěhować.

▶ Prapremjerje w Podstupimje

Braniborske towarstwo Nowa hudźba je wot 20. do 24. awgusta jubilejny 20. swjedźeń »Intersonancy« wuhotowało. W kulturnym domje «Sans titre» kaž tež pod hołym njebjom po zwukowej čarje w Podstupimskim nutřkownym měsće prezentowachu mjezynarodni komponisća swoje najnowše twórby. Mjez druhim zaklinčachu tež prapremjerje Jana Cyža a Sebastiana Elikowskeho-Winklera kaž tež rědko hraty kruch Ulricha Pogody. Nimo koncertow – jedyn z wjerškow bě naročna rekapitulacija sławneho rumo-akustiskeho eksperimenta Alvina Luciera »I am sitting in a room« – wopřijimaše festiwalowy program diskusije, stawizniski sympozij kaž tež wuměłske dźěłarnički, kotrychž wuslědki chcedźa we wobłuku lětušeje »Choćebuskeje hudźbneje nazymy« předstajić.