Spočatk januara dóńdźe do Łužicy zrudna powěsć, zo je 27. decembra zemrěła pólska slawistka, horliwa sorabistka a přećelka Serbow prof. dr. Ewa Magdalena Siatkowska. Wjac hač poł lětstotka skutkowaše wona na Instituće za slawistiku na Waršawskej uniwersiće jako uniwersitna wučerka wjacorych generacijow pólskich slawistow, z kotrychž je mnohim zamóhła posrědkować zajim a zahorjenosć za Serbow, jich rěč a kulturu.

Ewa Siatkowska narodźi so 18. julija 1930 we Waršawje. Swój studij slawistiki na Waršawskej uniwersiće (UW) zakónči 1953, a tutomu kubłanišću wosta cyłe swoje přez poł lětstotka trajace powołanske žiwjenje swěrna. Hižo jako studentka započa skutkować jako zastupowaca asistentka w Slawistiskim seminarje. Hnydom po studiju přistaji so w Katedrje Slawistiki UW jako asistentka wuznamneho slawista a mjez druhim tež sorabista prof. Zdzisława Stiebera. Jeje zajim płaćeše předewšěm zapadnosłowjanskim rěčam, wosebje jich słownistwu a stawiznam. Tak zaběraše so jeje 1964 wozjewjena disertacija z přirunowacej čěsko-pólskej temu. Pozdźišo rozšěri swój zajim tež na hornjo- a delnjoserbšćinu – kotrejž zaběraštej w jeje 1976 wozjewjenej habilitaciji wo słowjanskich zawołanjach na domjace zwěrjata wobšěrne městno.

Tonija Bruka zeznach dnja 12. julija 2011 na swojej prěnjej jězbje do Łužicy, jako sej wón cyły dźeń chwile wza, zo by mi kulturu Łužiskich Serbow zbližił. Jědźeše ze mnu a z mojej swójbu po Budyskej wokolinje, pokaza nam chěžu Jurja Brězana a Ralbičanski kěrchow, serbske tykowane domy a hrodźišća, přeprosy nas do hosćenca ze serbskimi specialitami a Kra­batowym piwom, powědajo wo swojich filmach wo mjeńšinach cyłeje Europy: wo Kašubach w Pólskej, Danach w Němskej, Bretonach w Francoskej, Molisanskich Słowjenjach w Italskej, Chorwatach w Gradźišćanskej a Słowjencach w Korutanskej, Madźarach w Słowakskej a Słowakach w Madźarskej, Polakach w Čěskej, Saterfrizach a Frizach w Friziskej, Łemkach w Pólskej a Serbach po wšěm swěće. Předewšěm pak powědaše wo serb­skim wuměłstwje a kulturje na wašnje, kotrež zahorješe. Jeho powědanja běchu wuchadźišćo projekta »Přechod. Übergang. Prehod – Serbska kultura/Sorbische Kultur/Lužiškosrbska kultura«, kotryž so 2014 w Korutanskej wotmě. W ramiku projekta měješe Tonija Brukowy »Rekwiem za Mata Starika« w Měšćanskej cyrkwi w Pliberku jako sceniske čitanje swoju prapremjeru.

Toni Bruk bě přećel, skoro hižo čłon našeje małeje swójby. Krótko po mojim kwasu počeše do Bratislavy jězdźić, zběraše tu material za swoje doktorske dźěło. Mój mandźelski, Ladislav Volko, kotryž dźěłaše na słowakskim filmowym instituće, sta so z jeho fachowym mentorom. To bě kónc 1970tych lět a prěnja jězba Tonija po přichadźe w Bratislavje bě k našemu bydlenju w Petržalku. Tu, pola nas w kuchni, so při bleši wina najnowše chutne a mjenje chutne nowinki z filmoweho swěta Słowakskeje a z cyłeho swěta rozrěčachu. Tu zhonichmy wot Tonija wo žiwjenju Serbow, wo kotrychž běchmy w šuli wukli, zo su hižo wotemrěli, a wo filmach a kulturje w NDR. Mějachmy dosć domjacych chłóšćenkow ze wsy a tak staj sebi »hólcaj« ke kulturnym debatam domjacy połć a cyblu na drjewjanej desce krałoj, druhdy bu bleška domjaceje sliwowicy wočinjena. K tomu wuknješe Toni słowaksce, najradšo typiske słowakske wudma. Na tute wječory je, tež po lětach, rady spominał.

Pozdźišo je Toni z mojim mužom dokumentarnej filmaj natočił. Korjenje zeznawanja (1983) wo literarnych a kulturnych kontaktach Słowakow a Serbow a druhich a Mosty – návštevy bez protokolu (Mosty – wopyty bjez protokola) (1986) wo přećelstwje dweju městačkow – słowakskim Leopoldovom a čěskim Mostom. Mój mandźelski počeše so bliže z mjeńšinami zaběrać, wosebje ze serbskim filmom a kulturu.

»Te por hriwnow bychmoj z Bibianu po swjatoku rjadowałoj«, citat Tonija Bruka, 1999

Kaž husto w žiwjenju stawaja so wosebje zrudne wěcy we wokomikach, w kotrychž z nimi njeliču. Bych ze smjerću swojeje 100lětneje wowki ličił, kotraž je so z koronu inficěrowała, jako we Wojerowskej chorowni jeje tumor operowachu. Nic zo njeby mje smjerć mojeje wowki hnuła, ale naše wuměranje započina so z dnjom našeho poroda. Po dołhim žiwjenju z wjele dźěćimi, wnučkami a prawnučkami by směła w měrje woteńć. Wona pak, moja wowka, je wirus a tumor přetrała. W lěću budźe 101 lět stara.

Ze smjerću mojeho pućrubarja dr. Tonija Bruka njejsym ličił. A wona zlemi mje ćim bóle, dokelž sej myslu, zo bychmoj tutón puć dale hromadźe kročić móhłoj. Toni by mi hišće wjele powědać, rozkłasć a pokazać móhł. Młodźina pak chce samostatnje za pućemi pytać a ignoruje, zo su ći »stari« wjetšinu hižo dožiwili, zo móhli jej puće přikrótšić, jeli by jim młodźina kedźbliwišo připosłuchała.

Toni Bruk přistaji mje 1998 jako kameroweho asistenta, zamołwiteho za zwuk, techniku (wot bjezwědnych zwysoka jako nošer kablow pomjenowany), šofera, potajkim jako »hólca za wšitko« w filmowym studiju SORABIA. Běch wukubłany ćěsla, nachwatach runje maturu na wječornym gymnaziju a běch tohodla wšědnje wječor wot napoł šesćich do napoł jědnaćich w šuli, přetož mój cil běše medicinu studować. Jako ćěsla bě rozdźěl temperatury wot 40 stopjenjow mjez třěchu a šulskej ławku njeznjesliwy. Wusnych sej w běhu někotrych mjeńšin, tohodla so powołanja ćěsle wzdach.

▶ Mólby Fryca Latka do Serbskego muzeja

Serbski muzej w Chóśebuzu jo dostał w decembrje 2020 wósym dalšnych mólbow Fryca Latka, nejwuznamnjejšego dolnoserbskego mólarja 20. stolěśa. Wó nje procowało jo se Spěchowańske towaristwo Serbskego muzeja z jogo pśedsedaŕku Madlenu Norbergoweju, kenž jo wuspěšnje sponsorow dobyło a wšake pšosby stajiło. Nowo pśidobyte wobraze su wólejowe mólby na twardej papje, pokazujuce dolnołužyske krajiny.

▶ Archiwny zwjazk online

Premjera. Eksperiment. Schadźowanka 2.0. Tole čitachmy a słyšachmy w medijowych wozjewjenjach wo lońšej schadźowance, kiž wotmě so prěni raz w stawiznach kompletnje digitalnje. Wězo běše to nowostka za wšitkich sobuskutkowacych a digitalnje přitomnych přihladowarkow a přihladowarjow. Ale wosebje za hłownych organizatorow prěčachu so wjele nadawkow přihota přirunujo ze zašłymi lětami. Nimo režijneho teama běchu organizatorojo Załožba za serbski lud, w kotrychž zamołwitosći zarjadowanje leži, Bjaršec techniski zawod a Michał Cyž z Budyskeho studija MeKoSax, kotřiž so wo techniske wuhotowanje starachu. Małe pohladnjenčko za kulisy so nětko čitarkam a čitarjam skići.

Nowostka za organizaciski team běštaj nowej režiseraj: Hromadźe z Katku Pöpelec nastupich nadawk režije z połnej paru. Wjeselachmoj so jara, zo smědźachmoj schadźowanku přewjesć, hačrunjež bě so koronoweje pandemije dla hižo tójšto zarjadowanjow w lěće 2020 wotprajiło.

Spočatnje hišće jako po zwučenym wašnju analogny z prezencu přihladowarkow a přihladowarjow planowany event, nastajichmy hygieniske koncepty, kiž buchu tež wot hamta schwalene. Tak planowachmy spočatnje »hybridnu« wariantu schadźowanki, takrjec kombinaciju mjez prezencnym a wirtuelnym zarjadowanjom. Wěsty dźěl ludźi by potom směł live na žurli pódla być, zbytk by so přez livestream abo druhe konferencne rumy digitalnje přidružił. Ale tež tutu ideju dyrbjachmy spěšneho infekciskeho wuwića dla bórze spušćić.

Loni 22. awgusta smědźach zhromadnje ze swojej mandźelskej w Nowoslicach złoty kwas Bena Budarja a jeho Ludmile sobu swjećić, a to we wulkim kole gratulantow a z wotputanej bjesadu hač do pózdnjeho wječora. Tehdy so mnohim z nas zdawaše, zo je drač korony, kotryž bě spočatk měrca wubuchnył, mjenje abo bóle přewinjeny. Kaž dźensa wěmy, bě zezdaće z lońšeho lěća błud.

Pjatk, 19. měrca 2021 zakónči zasłužbny serbski basnik a publicist, scenarist a lektor swoje 75. žiwjenske lěto. Tónkróć drje njebudźe telko swójbnych, znatych a přećelow Benej Budarjej w bjezposrědnjej bliskosći zbožo wupřeć móc. Pandemija budźi dale žałostne strachi, žada sej přeco hišće wopory a zaraća puće k njewobmjezowanej zhromadnosći, kajkaž je w Serbach tradicionelnje z wašnjom.

Tuž so swojemu koleze a přećelej po ideelnych šćežkach bližić spytam a jemu z wotstawkom přiwołam: Luby Beno, wostań při wšěch trapjenjach dale čiły a wjesoły, z nadźiju a wěru, zo so namaj a nam zdźerža a wotewrja přichodnje zaso stare a nowe puće k zetkanjam, k literarnym předewzaćam a swjedźenjam!

Z Benom Budarjom so z młodych lět zwjazany čuju. Jeho bohate a wjelestronske literarne tworjenje a narodne skutkowanje mje hižo lětdźesatki přewodźa. Jeho sylna serbska a słowjanska wutroba mje dale jima. Jako wón w Lipsku slawistiku studowaše, ja pak teologiju w Erfurće, so z nim lěta 1969 w Kružku młodych awtorow pod nawodom Kita Lorenca bliže a wosobinsce zeznach. Wobaj so horjachmoj z dalšimi młodymi Serbami za basnjenje. Rady wo wutworach kružkarjow a docyła wo modernej poeziji diskutowachmoj, na wuradźowanjach w Serbskim literarnym muzeju a druhdźe. (Muzej w Budyskim Serbskim domje bu wot funkcionarow Domowiny w lěću 1978 z gwałtom zlikwidowany.)

W času hdyž dyrbjachmy spóznać, zo móže knihu předać być ćešo, hač zajimawu rjanu knihu zhotowić a wudać, wozjewi na zawodnej zhromadźiznje Ludoweho nakładnistwa Domowina młoda žona, zo trjeba nakładnistwo swójsku kniharnju. Běše to najmłódša sobudźěłaćerka wotrjada rozšěrjenje Annett Šołćic, kotraž runje kaž wjetšina z nas přitomnych ničo wo planach načolnistwa njewědźeše. Jednaćel dr. Pawoł Völkel, wotrjadnik Beno Kućank a šeflektorka dr. Ruth Thiemannowa prócowachu so tehdy hižo wo załoženje kniharnje, a to na tradicionelnym městnje na Pchalekowej čo. 20. Tam bě w lěće 1950 serbska kniharnja była a Arnošt Simon bě tam wot lěta 1956 hač do 1963 wěcywustojnje kupcow poradźował.

Puć k planowanej kniharni njebě lochki a tež wutrajne wojowanje njelubješe spěšny wuspěch. Tuž zarjadowa so na iniciatiwu wotrjada rozšěrjenje w pódlanskim twarjenju na Pchalekowej 24 Serbska kniharnja/Sorbische Bücherstube. We hłownej zamołwitosći Annett Šołćic tam wot 1. awgusta 1990 hač do kónca februara lěta 1991 publikacije nakładnistwa poskićowaše. 4. měrca 1991, dźeń po 175. narodninach prěnjeho serbskeho nakładnika a załožerja prěnjeho serbskeho knihikupstwa Jana Arnošta Smolerja, móžeše so Smolerjec kniharnja na wotpohladanym městnje wotewrěć. Bě to hłownje tež zasłužba dr. Ruth Thiemannoweje, kotraž na tutym dnju nawodnistwo přewza a so hromadźe z wukubłanej knihikupču Annett Šołćic z wulkim angažementom do dźěła da.

»Mój swět we wobrazach« − něnto pśedlaže nowe dolnoserbske knigły za BOOKii-pisak z LND pó měritkach moderneje pedagogiki a modernych digitalnych standardach.

DIETRICH ŠOŁTA

▶ Pomoc za kulturu

Bramborske ministaŕstwo za kulturu jo wózjawiło, až jo łoni wěcej ako 500.000 euro k dispoziciji stajiło za nuzne pady. Pjenjeze su za kulturne institucije, ako njejsu dotychměst wjele financielneje »korona-pomocy« dostali. Jadnaśćo městnow jo dostało pomoc z togo fonda, mjazy drugimi »Jazzwerkstatt Peitz« a »Club Bebel« w Chóśebuzu.

▶ Mały katechizm Warichiusa digitalizowany

Jedyn z najstaršich hornjoserbskich ćišćow Mały katechizm Warichiusa z lěta 1597, druhe wudaće najstaršeho hornjoserbskeho ćišća z lěta 1595, je nětko tež digitalnje přez Serbsku centralnu biblioteku přistupny. Digitalizat je so kónc nowembra w ramiku Sakskeho krajneho digitalizaciskeho programa dokónčił, w kotrymž buchu loni dohromady 40 ćišćow digitalizowanych.

▶ Muzikowy festiwal w Lublinje

Južo 30. raz jo se łoni w decembrje w pólskem Lublinje wótměł »Międzynarodowy Festiwal Muzyki Ludowej ›Mikołajki Folkowe‹«. Do zarědowanjow, na kótarychž su wustupili muzikowe kupki z Pólskeje a wukraja, jo słušała teke wědomnostna konferenca pód nadpismom »Folk-folklor-folkloryzm«. Dla wobgranicowanja w zwisku z korona-pandemiju su wustupy muzikowych kupkow a wědomnostne pśednoski se wótměli teke online. Konferencnej rěcy stej byłej pólšćina a engelšćina. Z referatoma dnja 12. decembra stej se wobźěliłej Justyna Michniuk a Werner Měškank z Chóśebuza. Michniuk, kótaraž wěcej ako jadnasćo lět slěźi w Górnej a Dolnej Łužycy, jo wopytała na zakłaźe historiskich póglědnicow a aktualnych brošurkow wó Błotach a Dolnej Łužycy wótegroniś na pšašanje, co jo awtentiski nałog a co skerjej zarědowane za turistow ze zaměrami komerca. Rěc a spiwanje Słowjanow we Wendlanźe w Dolnej Sakskej stej stojałej w srjejźišću pśednoska Měškanka. We njom jo referent spśeśiwił cesto zastupowanemu měnjenju, až jo rěc domorodnych Drjewjanarjow w 17./18. stolěśu póněcom wót samego wusnuła.

Po tym zo běchu zamołwići Choćebuskeho filmoweho festiwala dla wobmjezowanjow w zwisku z koronapandemiju zarjadowanje najprjedy wot nowembra do decembra přestorčili, njemóžachu filmy přiwšěm w kinach pokazać, ale poskićachu je jako streaming abo online, tak zo su sej je zajimcy doma wobhladać móhli.

18. łužiska filmowa přehladka

Zahajeny bu festiwal 8. decembra. Wječor do toho přewjedźe so po tradicionelnym wašnju Łužiska filmowa přehladka, kotraž so loni k 18. razej wotmě. Při tym zdoby sej dwanaćelětny Anton Fischer z Heideblicka z wokrjesa Dubja-Błóta ze swojim filmom »IT – ein fremder Freund« (2020) hłowne myto. W filmje dźe wo robotera z přichoda, kotryž so njejapcy w Tonijowej stwě jewi. Po prěnich stróželach Toni zwěsći, zo tajki wšitko wobknježacy roboter cyle wužitny je. Jednoho dnja pak je IT skóncowany. Jury přehladki běše překwapjena wot měšeńcy mjez wšědnosću, fantastiskim wuhotowanjom a hrajnym wjeselom. Runje tak wažeše sej rozestajenje z wažnymi aktualnymi towaršnostnymi temami a běše zahorjena wo kmanosćach młodeho filmowca, kotryž so wo wšě wobłuki nastaća filma sam staraše a za to trěbnu wědu wobsedźi. Myto je z 1.500 eurami dotěrowane.

Wirtuelnu knižnu premjeru zarjadowa srjedu, 9. nowembra 2020, Ludowe nakładnistwo Domowina. Z »dołhej ruku« přepoda jeho jednaćel Syman Pětr Cyž awtorskej eksemplaraj antologije »Susodźa« z nakładnistwa na Budyskej Sukelnskej do SAEK na Dr. Arnošta Mukowu a do Chasowa. Wottam wobdźělištaj so na literarnym wječorku Měrana Cušcyna a Pětr Dźisławk, dwaj z jedynadwaceći awtorow kónc nowembra wušłeje čitanki. Syman Pětr Cyž wjedźeše zhromadnje z lektorom Pětrom Thiemannom po zarjadowanju a podźakowa so dalšim na zwoprawdźenju knihi wobdźělenym. Nimo awtorow su to wudawaćelka knihi Ingrid Juršikowa, lektorka Marka Maćijowa a wuhotowarka Iris Brankačkowa.

Bě to prěnje wirtuelne čitanje LND, nastorčene přez kontaktne wobmjezowanja w času pandemije. K jeho poradźenju přinošowachu nimo techniskeje podpěry (SAEK, Michał Cyž) čitacaj awtoraj, flair wšelakich čitanskich městnow (wot nakładnistwowych běrowow, domjaceje stwički hač k inscenowanemu literarnemu křesłu), wćipnosć wobdźělnikow (přez cyły čas wjace hač štyrcećo) a hudźbne wobrubjenje (nahrawane wot hudźbnikow Serbskeho ludoweho ansambla).