měnjenja / recensije

Što smy? Wotmołwa je cyle lochka: SMY WŠITCY TWAROŽK! Zadźiwa to? Snano na prěni pohlad, na druhi je mysl na eksistencu jako mikroorganizm we wěčnej žołći a wěčnym smjerdźe twarožka chětro změrowaca. Hišće jedne prašenje mam: Wot hdy je blido blido? A dale: Štó je naju poprawom jako agentow přistajił? Abo: Trjebaće te cholowy hišće?

Wšitko to prašenja, kotrež je sej pjeć młodostnych we wobłuku inscenacije »ChOROWNjA« stajiło. Błudnica je jewišćo. Mr. Pilk je wobłudnjenym młodostnym na jewišću słowa do mozow sadźił. A štož Pilk njezdokonja, to dočini jich wumyslenosć. Wšako su woni wšitcy »Chori z wumyslenja«, kaž Molière jim to kazał. Na jewišću stawa so potajkim runje to, štož sebi nichtó myslił njeby. Absurdne wotběhi a sceny, kotrež pozdatnje ničo ze sobu činić nimaja, wotměnjeja so w njestrowej, błudnej choreografiji połnych mozow.

Dźiwadźelnicy na jewišću maturowachu wšitcy lětsa na Serbskim gymnaziju w Budyšinje. Zajimawe bě, zo je jenička z nich maćernorěčna. Z tohole fakta wurosće samozrozumliwa, organiska dwurěčnosć w scenach. Žiwa wotměna rěčow na jewišću wo tym swědči, zo je młodźinske dźiwadło kmane, so wšelakorym wobstejnosćam so přiměrić. To bě (wone) wšako (tež) hižo z přechadźowacej produkciju »Prěki – durich – loborka« dopokazało, jako so tohorunja (hižo) serbšćina a němčina na jewišću zetkaštej. Lózy so nětko wězo prašeć: Čehodla serbske młodźinske dźiwadło, hdyž so serbska młodźina po wšěm zdaću lědma za nje zajimuje.

Wróćo zdobyte krajiny, pólsce Ziemie odzyskane, tute zapřijeće zwuraznja w powójnskej Pólskej poziciju, zo słušeja takle pomjenowane zapadne kónčiny, kotrež słušachu do wójnje přewažnje k Němskej, poprawom legitimnje k (lechisko1)-pólskemu dźědźinstwu, z kotrehož buchu bjezprawnje wuwzate.

Karolina Kuszyk, In den Häusern der Anderen – Spuren deutscher Vergangenheit in Westpolen, do němčiny přełožił Bernhard Hartmann, Ch. Links Verlag, 2. nakład 2022, 359 str.Narok na nje bě, zo so sčasom tež zaso kulturelnje, politisce a hospodarsce re-polonizuja. Dalše zapřijeće w tutym zwisku za wěcy, kotrež běchu z prěnjotneho němskeho wobsydstwa přewzate, je poniemiecki, analognje k adjektiwej pożydowski. Reportaže w knize Karoliny Kuszyk jednaja wo tym, kak so Polacy w něhdyšim poniemieckim dźělu dźensnišeje Rzeczpospolity2 zadomichu, sej zdobom nowu domiznu tworjachu a kak so z materielnym herbstwom něhdyšeho němskeho wobydlerstwa rozestajachu. Njeńdźe pak tu jenož wo materialne zawostajenki něhdyšich němskich wobydlerjow, ale tohorunja wo swójski wobchad z dopomnjećom, prašenjemi identity a začućom domizny nowych zasydlencow. Tući běchu zwjetša z něhdyšich wuchodnych pólskich kónčin wusydlene a buchu wot knježerstwa pohnuwane, sej nowu pódu, dźěło a bydlenje na zapadźe namakać. Zdźěla buchu při tym přisłušnicy narodnych mjeńšin pod nućenjom wu- a zasydlene. Jako podźělnu motiwaciju za swoje rozestajenje z temu mjenuje w lěće 1977 narodźena a w Legnicy3 wotrosćena awtorka w zawodnym dźělu zaćišć cuzosće w swójskej domiznje, kotruž začuwaše w młodosći.

Tematisce rjaduje so kniha do sydom kapitlow, kotrež so do mjeńšich reportažowych wotrězkow dźěla. W tutych wotrězkach předstajeja so w zwisku z wobjednawanej temu wosoby a jich stawizny abo wěste podawizny, při čimž cituje awtorka tam, hdźež so tole hodźi, za wěste zjawy tež literarne twórby. Po reportažowym dźělu knihi sćěhuje dosłowo awtorki, w kotrymž mjez druhim rozkładźe, čehodla běchu informatorojo přewažnje žony. Poda so tež apendiks pólskich geografiskich mjenow z wotpowědnym němskim pomjenowanjom a zapis zakonjow a přikazow k wopušćenym a něhdyšim němskim zamóženjam, powójnskim změnam městnostnych mjenow a pomnikoškitej. Na kóncu steji tematiska bibliografija.

Posledni štwórć lětstotka je Tübingenske nakładnistwo Narr wudało štyri přiručki, měrjace so na němske rěčne mjeńšiny w Europje kaž tež na druhich kontinentach, zdźěla pak tež na dalše etniskorěčne skupiny w srjedźnoeuropskim rumje.

Beyer, Rahel – Plevnia, Albrecht (eds.). Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland. Tübingen 2020: Narr Francke Attempto Verlag. 474 str.; ISBN: 978-3-8233-8261-4. Najnowši, pjaty zwjazk tutoho wólneho rjadu, wěnowany nadrobnemu přehladej rěčnych mjeńšin w Němskej, pak je z wěstym pendantom horjeka mjenowanych titlow. Je bjezdwěla móžno jeho zestajenje a wudaće jako zasłužbny skutk hódnoćić. Na terenje dźensnišeje Němskeje su dźě hižo lětstotki dołho nimo Němcow tež druhe awtochtone etniske a rěčne skupiny zasydlene; wosebje po Druhej swětowej wójnje pak stej přez wliw imigracije na bjezprecedentne wašnje tež ličba a podźěl přisłušnikow alochtonych etniskorěčnych mjeńšin rozrostłoj. Tuta diwersita njeje jenož w zwisku z jeje »zajimawosću« abo teoretiskej runinu, ale wosebje hladajo na praktiske wuskutkowanje wuznamna. Při běžnym zwjeršnym pohladnjenju na němsku towaršnosć so dźě mjenowana realita jenož w njedosahacej měrje reflektuje. Wobšěrne a wěcywustojne dźěło »Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland« móže tuž jako wědomostnje derje zapołožene a nimoměry wužitne žórło informacijow a zdobom jako praktiski pomocny srědk słužić.

Kniha wopřija dźesać kapitlow, wěnowanych mjeńšinowym rěčam Němskeje; jich awtorojo su fachowcy na tutym polu. Přepytowane rěče su danšćina, sewjerna frizišćina, wuchodna (saterlandska) frizišćina, delnjoněmčina, serbšćina, romašćina; z »nowych rěčow« pak rušćina, turkowšćina a pólšćina. Jako wosebity kapitl je tež znamjenjowa rěč wobjednana. Ramik jednotliwych dźělow je – hač na małe wujimki – kruće zapodaty a mjenje bóle samsny: Na detailne wašnje je w kóždym wotdźělu wopisany geografiski, demografiski, historiski, politiski, juristiski kaž tež kulturny pozadk konkretneje rěčneje towaršnosće. Prezentowane přehlady a daty su wědomostnje walidne, zdobom pak su wužitne a derje wužiwajomne tež na praktiskim polu. Hódne su mjez druhim (husto hewak jenož lědma docpějomne) aktualne daty wo situaciji jednotliwych rěčow na šulskim polu.

»Čertowsce žortnu« ludowu hru čěskeho spisowaćela Jana Drdy bě Němsko-Serbske ludowe dźiwadło Budyšin mjeztym třeći raz do hrajneho programa přiwzało: w lěće 1968 w němskej rěči w režiji Bena Šrama, 1995 w serbskim přełožku Lory Kowarjoweje w režiji Zygmunda Bielowskeho z Jelenjeje Góry a nětko w režiji Awstričanki Rosmarie Vogtenhuber, skutkowaceje při Dźiwadle zwjazka sewjernych městow w Smolinach. Zakładna akcija a jeje akterojo běchu powšitkownje we wšěch třoch inscenacijach satiriskeje komedije jenake, ale kóžde předstajenje sadźeše swójske akcenty. Při prěnim wabješe »Bautzener Kulturschau« w zešiwku 11/1968: »... Na žortnych epizodach a komediantiskich situacijach bohate jednanje powěda, kak so dr. Ichturiel, šefpsychologa hele, we wosobje fararja do wsy přikradnje, zo by na swoje winowatosće zabyćiweho podčerta Trepifajksla, kotryž bu hižo před 300 lětami do wsy wotkomandowany, namakał a so wo to postarał, zo so we wsy zaso hrěši, zo so potajkim zaso kradnje, mandźelstwo łama, mori atd. Najebać rafinowanych helskich kumštow pak so społnomócnjenemu Belcebuba njeporadźi, wot rezolutneje wudowy zawjedźene překubłanje Trepifajksla k porjadnemu čłowjekej podrywać. Tež tamni wjesnjenjo wopokazaja so napřećo čertowskim zawjedźenjam tak mjenowaneho fararja k překwapjenju imune. Połny rezignacije dyrbi Ichturiel zwěsćić: Materializm so rozšěrja, samo Trepifajksl je inficěrowany wot čłowjeskosće. Najebać bajkojteho předrasćenja prowokuje tutón wurjadnje skutkowny ludowy kruch runje ze swojim wobsahom wšelakore analogije k towaršnostnym problemam našeje přitomnosće ...«

Z pokiwami k zdźerženju swójskeje mobility zahaji so 6. oktobra na cyle praktiske wašnje předstajenje protyki za lěto 2023 w Smolerjec kniharni. Lektorka přiběža w sportowej drasće a z wulkej rynku a zapřahny nic jenož redaktora, ale tež zwólniwych hosći do skutkowneho ćělneho pohiba. A hižo běchmy srjedź kalendarija a pokiwow, kotrež bě za kóždy měsac postupnje Tadej Cyž zestajał. Móžemy prajić, zo pokročuje na te wašnje praktisku rubriku, kiž wěnowaše so na přikład 2008 tohorunja k zdźerženju strowoty a 2020 yoga za wšědny dźeń doporučowaše. Protyku njeměli sej potajkim něhdźe do knižneho kamora schować, trjebamy ju kaž kóžde lěto wšědnje. A to nic jenož za lóštnje zwobraznjene rańše zwučowanja, ale tež za informacije z ewangelskeje abo katolskeje protyki a dočasne »literarne« wuhlady na wjedro ze 100-lětneje protyki. Nimo toho dopomina wona na róčnicy wótčincow, podawa přehlad kermušow a wšelčiznow kaž na přikład prózdnin abo zakonskich a konfesionelnych swjedźenjow.

Serbska protyka 2023, redakcija Pětr Šołta, Budyšin 2022, 160 str.

Titulny wobraz Šěrachowa z pohladom Jana Šołty na Čornobóh a Běłobóh, kiž bě tež zaso powabnu fotowu reportažu zestajał a dalše rjane impresije podał, wusměri čitarja na poprawny cil lětušeho pućowanja protyki, Łužiske hory. Prěnje wosom nastawkow so jim wěnuja, a to ze wšelakim přistupom: ludowym, stawizniskim, přirodowědnym, pućowaco-sportowym abo literarnym.

Po lětdźesatkach intensiwneje, produktiwneje, rozpaleneje a pozbudźowaceje zaběry ze serbskej literaturu a kulturu, po mnohich wotpowědnych wozjewjenjach – naposledk kedźbyhódna studija wo basniku Kiće Lorencu – wěnuje Regensburgski slawist Walter Koschmal dalšu monografiju načasnemu wuwiću poezije, z tym zo přepytuje poetiku metamorfozy jako dominantu w tworjenju basnicy Róže Domašcyneje.

Walter Koschmal,  Poetik der Metamorphose. Zu den Gedichten von Róža Domašcyna, Budyšin 2021, 276 str.W tutej wusahowacej studiji zapřija wón najwšelakoriše teoretiske poćahi k modernemu basnjenju a kulturje, wot Paula Valéryja hač ke Kazimirej Malevičej, wot Vladimira Proppa hač ke Christianej Metzej, wot Johanna Wolfganga von Goetheho hač k Diani Hickec, wot Jurja Tynjanova hač ke Christianej Pruničej. A to jara naročnje, ale tež čitajomnje, a hdyž so zmužiće do lektury knihi podaš, na jara pozbudźace a spomóžne wašnje. Studija njeje jenož analyza zakładnych rysow poetiskeje twórby wulkeje basnicy, ale tež časowje rozrjadowany a na so natwarjacy zawod do jeje basniskeho tworjenja a skutkowanja. Napjate wotkrywanje a sćěhowanje argumentatiwnych linijow awtora ličitej k najdrohotnišim přiznamjenjam tuteje studije.

Koschmal pokazuje, zo nasta poetika Róže Domašcyneje jako reakcija na wužadanja so měnjacych časow druheje połojcy 20. a prěnich lětdźesatkow 21. lětstotka, w regionalnym kaž tež globalnym wobłuku. A mjeztym zo někotři a někotre basnicy (jako přikład Marja Krawcec) swoje poetiske twórby skerje statisce w zmysle etniskeje a rěčneje muzealizacije, redukcije a wotmjezowanja wuhotowachu, druzy wšak (jako přikład Kito Lorenc) wažnosć skerje na integraciju lyriki předchadnikow a předchadnicow kładźechu a swoje basnjenje na semantisku a ideologisku referencu zwonka kóždeježkuli rěčneje a etniskeje ekskluzije a izolacije złožowachu, zwaži so Róža Domašcyna na postupne wotewrjenje a rozšěrjenje swojeho poetiskeho wuraza ke komunikatiwnej, eksperimentalnej, hranicy rěčow a etniskeho wuraza přesahowacej a na powšitkowne čłowjeske dimensije wusměrjeneje lyriki, kotraž swoje towaršnostnokritiske a teoretiske wuskušowanja zrědka jednozmyslnje a direktnje kritisce, ale skerje imanentnje estetisce posrědkuje.

Přez zajim hosći na wernisaži dnja 5. nowembra 2022 we Wuměłstwowej hali Łužica w Choćebuzu běštaj galerist a wuměłski historikar Heiko Straehler-Pohl a wuměłča Hella Stoleckojc (* 1996) zwjeselenaj a wočiwidnje tež překwapjenaj. Wjace hač sto ludźi dožiwi wotewrjenje ekspozicije »Hella Stoletzki | měki/soft. mólby + grafiki«. W běhu wječorka tłóčachu so stajnje dalši zajimcy po rumnosćach něhdyšeho dwórnišćoweho twarjenja (w susodstwje bywšeho Błótowskeho dwórnišća). Zda so, zo tale galerija słód a wočakowanja mnohich derje wutrjechi. Zo so zdobom a wospjetnje serbskemu wuměłstwu wotewrěje, je wosebje zwjeselace. Wšak pobrachuje zjawne městno w Choćebuzu, hdźež by so serbske tworjace wuměłstwo stajnje prezentowało. Nowa trajna wustajeńca w Serbskim muzeju dźě hižo žanu stajnu stwu za to njeskića.

W Berlinje rodźena młoda wuměłča Hella Stoleckojc studuje tuchwilu molerstwo na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku. Zdobom je so hižo na polu filma pospytała. W lěće 2019 je wosebite myto Załožby za serbski lud za film »Źiwa žeńska – Die Wilde Frau« dobyła. Serbam je snano tež w pomjatku přez wobdźělenje na projekće a pućowanskej ekspoziciji »Wobrazy krajiny. Přechod«, kotraž bě mjez druhim w Serbskimaj muzejomaj w Choćebuzu a Budyšinje widźeć. Stoleckojc wužiwa rady wulke formaty. Zo zamóže jeničce ze swojimi mólbami minjenych třoch lět sćěny stwow Łužiskeje galerije pjelnić, swědči wo pilnosći a sebjewědomju wuměłče. Ličba wobrazow abo wulkosć wězo njejsu měritko za zdokonjanosć. Prezentacija wulkomyslnje wěšanych, bjezramikowych twórbow pak njeje na žanym městnje galerije wostudła. Při wuběranju motiwow pak móhła sej molerka wjace časa brać. Wokomiknje zda so mi wšitko kaž molowanje za wuši kruh znatych, kotřiž maja ju rady a so na molersce zapopadnjeny wokomik dopominaja, dokelž su jón sobu dožiwili. Portrety a do scenerije wjetšich wobrazow zapřijate wobliča spóznaješ, a zwobraznjene wosoby běchu tež na wernisažu přišli. Hłubši zaćišć zawostaji we mni podobizna hudźbnika Pawla Nagela (Paul Geigerzähler, něhdy skupina Berlinska dróha). Za tónle portret bych so rozsudźił, by-li chcył jednu z twórbow Stoleckojc do wuměłskeje zběrki Serbskeho muzeja wzać.

Cyłkownje něhdźe 2.400 přihladowarjow dožiwi srjedź septembra na farskej łuce w Chrósćicach dźiwadłowe předstajenje hry »Mór a lubosć«, kotrež bu składnostnje 600. róčnicy załoženja tamnišeho Bratstwa swjateho Bosćana wot bywšeho předsydy Towarstwa Cyrila a Metoda Jurja Špitanka iniciěrowane a z něhdźe 250 sobuskutkowacymi zwoprawdźene.

Dopominam so derje na wokomik, jako zhonich z njedźelnišich wozjewjenjow w Chróšćan farskej cyrkwi titul planowaneho lajskeho dźiwadłoweho předstajenja. »Njeńdźe da ženje bjez lubosće?«, so prašach a před swojim nutřkownym wóčkom widźach hižo hłupikojte lubosćinske sceny, kaž běch je w lajskich dźiwadłowych kruchach mjeztym přehusto dožiwiła. Awtorka Jěwa-Marja Čornakec wšak zamóže předewšěm ze swojej prozu šěroki kruh recipientow »posłužować«. Dowěrich pak iniciatorej projekta Jurjej Špitankej, zo budźe wěsće dokładnje hladać, što so na jewišću předstaja. A jako »Mór a lubosć« – korony dla dwě lěće pozdźišo hač připowědźene – lětsa srjedź septembra skónčnje dožiwich, běch wulce překwapjena.

Lubosć je tema, kotraž jednanju ramik da. W 15. lětstotku wšak njejstaj so lubowacej bjeze wšeho zmandźelić a swójbu załožić směłoj. Wušiknje sposrědkuje so přihladowarjej w dialogach, kotre towaršnostne prawidła žiwjenje a poćah hłowneju wosobow Hanki a Jana postajeja. Cyłe předstajenje je nazorna pokazka na žiwjenske wobstejnosće w Chrósćicach a we wokolinje před 600 lětami. Hač na nalětnich wikach w Kamjencu, při nałožku wunjesenja smjerće abo pola Wornačec za swójbnym blidom – sceny skutkuja přewšo awtentiske. Kostimy a jewišćowy wobraz, hudźba a widejowe sekwency su koleska časoweje mašiny, kotraž přesadźi publikum do zašłosće.

Su 24 powědkow »z pjeć lětdźesatkow« wjele abo mało? Dwurěčny lyrikar Benedikt Dyrlich (mjeztym 72 lět stary) wozjewja tu prěni raz ryzy prozowu zběrku w serbskej rěči. Dwaj ducentaj krótkich powědančkow rozdźěluje wón do třoch kapitlow, kotrež wšak metaforiske nadpisma noša: »Wałporne reje«, »Spowědne špihele«, »Zawjedne wupuće«; kóždy dźěl wobsahuje něhdźe 50 ćišćanych stron. Cyła knižka rěka »Na motawych mjezach«, štož pokazuje na wěstu njewěstosć we wuprajenju, na chabłacu pódu, na kotrejž so awtor ze swojimi nazhonjenjemi po wšěm zdaću nachadźa abo so hibać mysli. Čitar/Čitarka, kiž jemu na tajki njespušćomny teren sćěhuje, móže so troštować: Jemu/Jej njezeńdźe so lěpje, runje w načasnej (swětowej) situaciji nic. Ale čehodla je Dyrlich nimo stotorakich basnjow w tych 50 lětach tež druhdy krótke powědančka pisał? Naša teza: Wón trjebaše je pak k wujasnjenju swojeho stejišća pak jako přinoški za prozowe antologije, ke kotrymž serbske nakładnistwo wšitkich pisacych dotal kóžde pjeć lět přeprošowaše a kotrež w Serbach wot 1945 nahladnu tradiciju tworja.

Benedikt Dyrlich:  Na motawych mjezach. Powědki z pjeć lětdźesatkow. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina 2022, 152 stron

Wjetšina zezběranych tekstow je jenož dwě abo tři strony dołha, někotre pak 15 abo 20 stronow, a wone su potom rozrjadowane do 10 abo 12 čisłowanych wotrězkow. Wobsahi su zdźěla realistiske a rozprawjace, zdźěla skerje subjektiwne a asociatiwne, haj, samo skurilne a absurdne. Wjacore wuběža na poetisku pointu. Časowy porjad temow w zběrce njeje spóznać. Najstarša powědka (»Chronika sydomdźesatych lět powěda«) pochadźa drje z lěta 1970, najnowša naspomina hižo koronowu pandemiju našich dnjow (»Truchłe nalěća«). Tola štóž so prócuje, tón namaka w tych třoch kapitlach bjeze wšeho tež tři čerwjene nitki: a) lěta do politiskeho přewróta 1989/90; b) wosobinske dopomnjeća z cyłeho žiwjenja, realne kaž fantastiske; c) skónčnje dožiwjenja z popřewrótoweje doby, kotrež pytanje za »wupućemi« znazornjeja. Wulka lěpšina je wězo hładka, čućiwa serbšćina, kotraž dialektalne wosebitosće katolskeje kónčiny zapřija – tohodla přełožuje nam na kóncu »Słowničk« spodźiwne, njejasne słowa (s. 149).