Žurnalist Mendel Ošerowič, po pochadźe ukrainski Žid z Trostjaneca na Ukrainje zapućowaše 1910 do Ameriki, hdźež wot 1914 w New Yorku za socialistisce wusměrjenu nowinu »Forverts – Jewish daily Forward«, kotraž wuńdźe w jidišćinje, pisaše. Politisce so jako socialist wuznawaše. Wot februara hač do měrca lěta 1932 wopyta Sowjetski zwjazk, mjez druhim swoju ukrainsku domiznu. Běše to runje wona doba, w kotrejž so hižo eksistowaca hłodowa kriza na hač do lěta 1933 trajacu hłodowu katastrofu rozšěri a do tak mjenowaneho holodomora přeńdźe, kotryž sej, tak so zdźěla trochuje, 13 % ludnosće jako wopor žadaše.1

MĚRĆIN BRYCKA

Halina Barań, spisowaśelka a mólaŕka z Bogatynje, jo se naroźiła a bydli w pólskej Łužycy. Źěkowano žywjenju w granicnych stronach, ma awtorka wjeliku wědu wó tom wobceŕku, jogo stawiznach a stawiznach wšyknych narodow, kótarež su how wót lětstotkow gromadu žywe. Wóna jo teke znata w Górnej a Dolnej Łužycy, dokulaž žedne z jeje tekstow a knigłow su južo pśestajone do nimšćiny a teke górnoserbšćiny. Jeje dłujkolětny pśełožowaŕ a dobry znaty, wucabnik Alfred Měškank (1927–2016) z Chóśebuza, njejo jano cytał a pśestajał teksty kněni Barań. Wón jo jej teke wujasnjował a pokazował Łužycu.

Knigły »Ptaški domacnych górow« su źasety roman Haliny Barań, kótaryž jo wujšeł w pólskej rěcy. Nowa publikacija póśěgujo se na motiw zgubjoneje domownje w pór kontekstach: w zwisku z Pólakami, wusedlonych pó 2. swětowej wójnje z tak pómjenjonych pódzajtšnych Kresow (nimski: Grenzland abo Ostpolen), kótarež jo dostał Sowjetski zwězk pó konferency w Jalśe (Jalta 4.–11.2.1945), abo z Nimcami, nuzkowanych do spušćenja Pólskeje, dokulaž běchu se granice pśesunuli, abo ze Serbami, kótarychž domownju jo brunica skóńcowała. Knigły pak njeźěle luźi do lěpšych a špatnych, do dobyśarjow a póbitych, do woporow a katow. Twóŕba Haliny Barań napomina do měrneje koeksistence a wulicujo wó śěžkem generaciskem nazgónjenju zgubjenja nic jadneje domownje, ale wjele małych wóścnych krajow. Mały wóścny kraj – to pak njejstej jano dom abo jadno město. To jo rum, w kótaremž kuždy z nas se cujo wěsty. Wjelgin śěžka tematika Europy pó 2. swětowej wójnje pokazujo se pśez stawizny jadneje swójźby. Akcija romana wótměwa se w Sakskej a Bramborskej, a teke w granicnych stronach Pólskeje, na pśikład we jsy Łąski, měsće Gerliszków a teke w Chóśebuzu. Stawizny fiktiwneje familije Wolkowskich se pokazuju pśi drugich regionalnych a europskich tšojenjach pó wójnje a teke na zachopjeńku 21. stolěśa.

»Pospyt wo zabytych tamnych« mjenuje Christian Kessner, lěkar a psychoterapeut w Drježdźanach, swoju knihu wo serbskej duši. Dokładnišo prajene dźe – w termini analytiskeje psychologije Carla Gustava Junga – wo archetypus toho słowjanskeho we Łužicy a na wuchodźe Němskeje. Jung je ideju kolektiwneho njewědomeho do psychoanalyzy zawjedł: W dušinym žiwjenju jednotliwca njehraje po jeho měnjenju jenož to wosobinsce njewědome ze swojimi potłóčowanjemi jednu rólu, ale tež archetypiske wobrazy a symbole ze stawiznow skupiny abo krajiny, w kotrejž něchtó wotrosće. To je zakładna ideja tuteje knihi: Ze słowjanskeho wobsydlenja, jich podćisnjenja a wróćostłóčenja, ale tež z jich mytow, symbolow, powěsćow pochadźace archetypy charakterizuja dušinu kulturu dźensa mjez Łobjom a Wódru žiwymi ludźimi; tež potom, hdyž jim to njeje wědome abo hdyž steja woni – na wědomej runinje – słowjanskemu herbstwu samo skeptisce abo njepřećelsce napřećo.

Poprawom je tuta ideja zajimawa a by sej systematiske wobdźěłanje bjeze wšeho zasłužiła resp. su hižo za to prjedawše spočatki w etnografiji, stawiznowědźe a kulturnej wědomosći. Zajimawe by było, što móže psychoanalyza k tomu přinošować, nic naposledk na »empiriskim« materialu, kiž wšak je w jeje tradiciji přewažnje hromadźenje a interpretowanje padowych stawiznow: potajkim »wunurjenje« tajkich kulturelnje so pominjenych symbolow a mytosow w indiwiduelnych stawiznach ludźi, kotřiž wo swojim słowjanskim pochadźe abo něhdyšim słowjanskim charakterje swojeho pochadoweho regiona wjace ničo njewědźa. Awtor poda pak so na hinaši puć: Po krótkim zwobraznjenju stawiznow słowjanskeho wobsydlenja Łužicy – při čimž so na tute tež w europskim ramiku, poćahujo so na słowjanskich susodow, zhladuje – so Serbja jako »zbywacy« »posledni Indianojo« Europy skrótka wopisuja. Sćěhuje krótki ekskurs k prašenju dokřesćanskeje mytologije a dlěši, awtorej po wšěm zdaću jara wažny wo zarjadowanju toho serbskeho do – tež wot Junga přewzate – napřećostajenja wuchodneho a zapadneho myslenja. Mjeztym zo je zapadne myslenje racionalne a na eficiencu wusměrjene, je wuchodne – kotrež je Jung w Indiskej studował a kotrež Kessnera hač do Japanskeje ćehnje – wotewrjeniše za to iracionalne, ale tež za z tym zwisowace spirituelne nazhonjenje. Serbja symbolizuja w koordinatowym systemje awtora potajkim »wuchodne myslenje« – woni sedźa, w rěči Junga, »bliže při žórłach« (pod Čornobohom), a runje to čini jich tak přićahliwych za analytikarja.

Hakle njedawno, kónc zašłeho lěta, wuńdźe w nakładnistwje Załožby za serbski lud w Budyšinje pod nadpismom »Serbska rapsodija« nowa CD z komornej hudźbu za husle a klawěr předewšěm serbskich komponistow zašłosće a přitomnosće. Hudźitej solistce Anett Baumann, wiolina, a Liana Bertók, klawěr, kotraž přewza zdobom redakciju nakłada.

Pola přewažnje wjetšiny nahrawanych twórbow hižo mjenowaneje wobsadki jedna so wo hudźbne miniatury, zwjetša w třidźělnych formach (A-B-A΄). Jeničce třisadowa »Sonata za husle a klawěr« z lěta 2000 Ulricha Pogody (*1954) złožuje so na wobšěrnu klasisku formu wjacysadoweje sonaty.

Knigły, kótarež cu pśedstajiś, su južo druga publikacija towaristwa Kólesko z. t. z regiona Slepo/Slěpe nastupajucy narodnu drastwu. Projekt jo financěrowany pśez myto z wuběźowanja »Sächsische Mitmach-Fonds« z lěta 2019. Gótowa publikacija jo wujšła w decembru 2020. Knigły su wjelgin derje pśigótowane. Awtorka Elwira Hantšo ze Slěpego jo glědała na kuždy detail narodneje drastwy w běgu cerkwinego lěta a jo je do drobnego wopisała. Ako kněni Hantšowa jo gromaźiła maśiznu za knigły, jo se z młogimi žeńskimi rozgranjała, kótarež se hyšći na to spomnjeju, kak jo se narodna drastwa nosyła. Wóna sama a rowno tak jeje 18-lětna źowka se angažěrujotej w zmysle zachowanja narodnych drastwow a kultury małego regiona wokoło Slěpego.

Wažnje jo, až te knigły su prědne, kótarež pokazuju kšac pó kšacu, kake su źěle drastwy a kak se wóni woblekaju. Ale njejo to prědna publikacija wó slěpjańskej drastwje, dokulaž w 1950ych a 1980ych lětach su wujšli dwóje knigły wó tej temje1. Gaž póglědnjomy na pśikład na pólske publikacije wó narodnej drastwje a dalšne take w Nimskej wudane knigły, móžomy zwěsćiś jadnu, se wóspjetujucu šemu: nejpjerwjej su źěle drastwy nalicone, pótom skrotka se wujasnijo, kaka drastwa ga jo se wužywała, dwě abo tśi fota se pśidaju a gótowe jo. Elwira Hantšo pak źo dalej a glěda pśez granice małego łužyskego swěta. Ten inowatiwny efekt jo móžny, dokulaž knigły su pśigótowane wót někogo z nutśikownego krejza, to groni wót wósoby, kótaraž se kuždy źeń z drastwu zaběra a tu drastwu teke sama šyjo. Kněni Hantšowa ga jo znata šlodaŕka slěpjańskeje drastwy. Źěkowano praktiskej wěźe su nastali wjelgin dobre a awtentiske knigły, kótarež źe žeden wědomnostnik njeby mógał tak napisaś. Dokulaž knigły su wjelgin bogate w detailu, myslim se, až z pomocu knigłow teke za 100 lět buźo móžno, pšawu slěpjańsku drastwu zešyś. Drastwa za kuždu góźbu jo rekonstruěrowana na zakłaźe wulicowanjow starych, wěcywustojnych žeńskich ze Slěpego a teke z pomocu wobrazow. Toś ga jo slěpjańska drastwa na taku wašnju, móžomy groniś, za nimjernosć wopisowana. Ja som měła tu gluku, kněni Hantšowu wósobinski wopóznaś, a som sebje wěsta, až jeje zagórjetosć a pilnosć pśiźotej z pótrjeby, slěpjańsku originalnu drastwu za pśiduce generacije wuchowaś a jeje nosenje rozšyrjowaś.

Leoš Šatava je we Łužicy derje znata wosobina, we wědomostnych kruhach – ze swojimi zdawna přewjedźenymi slědźenjemi a přednoškami –, ale tež pola šěršeho publikuma ze swojimi wustupami a popularnowědomostnymi nastawkami. Čitarki a čitarjo Rozhlada znaja dokładnje Šatavowe teksty, kotrež so hižo dlěje hač třiceći lět prawidłownje w časopisu ćišća. K najwažnišim temam, z kotrymiž je so wědomostnik we Łužicy zaběrał, słušeja jeho studije wo etniskosći, wo serbskej młodźinje (kaž w sociolinguistiskim nastupanju, kiž zapřija slědźenja na Budyskim Serbskim gymnaziju, tak tež popularne publikacije, kiž słuža zdźěla jako pokiwy za aktiwnych ludźi w serbskej rěčnej politice) a wo rewitalizaciji mjeńšinowych rěčow. Nowa kniha »Lužičtí Srbové na přelomu 20./21. století. Etnicita – jazyk – historie – kultura«, wudata w čěskim nakładnistwje »Epocha« (Praha 2020), pokazuje, zo je Šatava tež kulturny stawiznar wo Serbach z literarnowědomostnym nachilenjom.

Edicija »Lužičtí Srbové« wobsahuje dotal rozbrojene a znowa redigowane wozjewjenja Šatavy z doby 1983–2019, a to z wulkej přewahu tekstow z poslednich pjatnaće lět. Šatava je njesměrnje płódny awtor, kiž předpołoži někotre sta wšelakich nastawkow k serbskej problematice: wot krótkich esejow hač ke chutnym wědomostnym studijam. Wuběr wjace hač dwaceći tekstow, kotrež su tak zrjadowane, zo móhli so tež čitarjo, kotřiž njeznaja stawizny, rěčnu a etnisku situaciju Serbow, wo nich na přewšo kompleksne wašnje wobhonić, njeje scyła lochki. Měnju, zo je so tole Šatavje jara derje poradźiło.

Dźakowano kóždolětnej tradiciji je LND lětsa znowa Serbsku protyku za 2021 wudało. Na dohromady 160 stronach a w znatym přiwěšku předstaja so diwersne temy za dorosćenych, młodźinu a dźěći. Tak kaž so wšě starobne skupiny narěča, su tež awtorojo přinoškow ze wšěch starobow zastupjeni.

Pětr Šołta zahaji z přewšo radźenym předsłowom předležacu twórbu, poda krótke zjimanje a wuwabi bjezdwěla lóšt do čitanja. W jeho słowach poćahuje so na aktualnu koronowu situaciju, ale na pozitiwne wašnje.

Zazběh protyki twori přehlad jednotliwych měsacow. Chwalobne su zaso dwójne pomjenowanja měsacow, staroserbske a dźensniše. Na kóždej z dwanaće dwójnych stronow namakaja čitarjo praktiske paslenske přinoški. Dekoraciske namjety z přirodnymi materialijemi nawjazuja na aktualny trend, sej sam něšto zhotowić. Bianka Šeferowa z Bronja rozjasni na přikład, kak so nopašk za picu ptačkow abo škla z pisaneho lisća spřihotuje. Ke kóždym dokładnym wopisowanju postupowanja přida awtorka stajnje mały wobraz za lěpšu předstawu. Z tym wolóži tomu abo tamnemu paslenje. Inspiracije poćahuja so zdobom na dorosćenych kaž tež na dźěći. Wony zazběh zakónči so z kermušnymi terminami a protykarskimi wšelčiznami.

Skóńcnje jo tak daloko! Njedawno jo wujšeł dolnoserbski knigłowy kalendaŕ za lěto 2021. Serbska pratyja słuša zazdaśim k nejwěcej woblubowanym a wuspěšnym publikacijam w dolnoserbšćinje. Wót lěta 1880 zagórjujo wóna z někotarymi pśetergnjenjami cytaŕki a cytarjow wšyknych starstwowych kupkow, generacijow a schójźeńkow kubłanosći. Ale co na nas tenraz caka na sto a jadenašesćźaset połnje nakłaźonych bokach? Co jo se tenraz něźi tśiźasća awtorkow a awtorow za nas wumysliło?

Głowna tema lětosneje pratyje jo gmejna Běła Góra, kótaraž słuša k serbskemu sedleńskemu rumoju, a kenž jo prezentna wót zachopjeńka až do kóńca knigłow. Fotowa reportaža, stawizny, tšojenja, legendy, powěsći, wurězki ze starych wudaśow Casnika, warjeńske recepty a dalšne rozwjaselece fakty zwězuju se cele normalnje a awtomatiski do žywego, barwnego a informatiwnego pśewódnika za Běłu Góru, kótaryž se rowna změstymi napšawdnemu lubosćinskemu póznaśu.

Awtorki a awtory lětosnego dolnoserbskego knigłowego kalendarja su byli tenraz wjelgin kreatiwne. Wše cytaŕki a cytarje pśidu mimo wuwzesá k swójomu. Wósebnje rědne su w głownem wótrězku pratyje ideje za dekoracije z pśirodnych materialijow z pjera Bianki Šeferoweje, kenž te kreatiwne mjazy nami budu zawěsće wopytowaś. Źěl za kśesćijanow jo šyroko rozrědowany. Mimo tradicionelnych tekstow z pjera Marjany Domaškojc namakaju se tam reportaža wó jatšownych nałogach w Pólskej, pśinosk wó młodyma serbskima kśesćijanoma, psalm a dalšne fakty z cerkwinego žywjenja. Wjelgin derje cytaju se wjedrowe prognoze w stolětnej pratyji, kótaraž ma se wě skerjej amizěrujucu daniž informatiwnu gódnotu. Wjelgin informatiwne pak su staroserbske mjenja mjasecow – wěrna chłošćonka za lubowaŕki a lubowarjow dolnoserbšćiny! W źiśecem źělu pratyji namakaju młode cytaŕki a cytarje směšne tšojeńka, wabjecej gódańce, basni a žorśiki, kótarež spóraju bźeze cwiblowanja tež wjele dorosćonych k smjejkotanju.

W lěśe 2000 zachopijo kóńc apryla solarny załožk na Kochojc domje w Žylowje źěłaś, wón sejźi na jich kšywje »kaž serbski plon«. A pśi tom gibjo se toś ta špatna wědobnosć z nadpisma, pótrjefjecy fakt, »až njejo dawno južo na ten part wuglowy koncern góriła«.

Ludowe nakładnistwo Domowina jo pód titelom »Gruben-Rand-Notizen« wudało, wóspjet kradu spódobnje wót Ise Bryccyneje wugótowany, nimskorěcny wuběrk zapisow z dnjownika a pśewažnje až dotychměst njewózjawjonych fragmentow proze Jurija Kocha z lět 1996–2006. Jo nastał wójowaŕski tekst se politiski stawnje jasnje pozicioněrujucego cłowjeka k nacasnym stawiznam dwójorěcneje Łužyce. Ned na zachopjeńku pomjenijo Koch w prědnem zapisku z apryla 1996 za swójo pśedewześe wjeliki pśikład: Victora Klemperera. Jo źe znate, až jo Nakładnistwo Aufbau za jogo dnjowniki epochy 1933–1945 wuzwóliło titel »Ja cu znaniś až do slědnego«, kótaryž jo źinsa źe južo pśisamem pśigrono. Wó take znankstwo Kochoju how źo, a wón jo rozmějo jasnje politiski. To njewóznamjenijo, až njenadejźoš na bokach knigłow teke zapiski wó žywjenju familije, kótarež se głownje wiju wokoło pówołańskeje a priwatneje žywjeńskeje drogi źiśi, a z dodankom wó naroźenju syna syna z lěta 2009 se knigły zakóńcyju. Pśewažujo pak politiski komentar, konsekwentnje pśednjasony z perspektiwy jadneje w a z NDR socializěrowaneje, kritiskeje pódzajtšnonimskeje lěwice, ku kótarejež drje nejwěcej eksponěrowanym serbskim zastupnikam źinsa 84lětny Jurij Koch licy.

W lěće 2020 je w Lipšćanskim nakładnistwje Poetenladen šwarna antologija noweje lyriki wušła. Wudałoj staj ju Róža Domašcyna a Axel Helbig. Wona wobsahuje nowše basnje awtorow a awtorkow, kiž su so w Sakskej narodźili abo bytostny čas w njej žiwi byli. Čitarjam z basnjemi poskićeć špihel časa a zdobom přehlad wo aktualnym lyriskim tworjenju sakskich awtor(k)ow je narok wudawaćelow. Sakska je knihu spěchowała, ale štó konkretnje? W knize je mi znata tupa sada zapisana, zo je so »naprawa sobu financowała z dawkowymi srědkami na zakładźe wot zapósłancow Sakskeho krajneho sejma wobzamknjeneho hospodarskeho plana«.

Kak so tajkej antologiji ze 180 basnjemi bližić? Jako prěnje přehladaš wobsah. Dźiwaš so, kelko awtorow znaješ a kelko jich na tamnej stronje njeznaješ. Šěsć serbskich awtorow je zastupjene: Měrana Cušcyna, Róža Domašcyna, Benedikt Dyrlich, Lubina Hajduk-Veljkovićowa, Lenka a Kito Lorenc. Potom ći znaći, wuznamjenjeni basnicy: Marcel Beyer, Volker Braun, Elke Erb, Wulf Kirsten, Reiner Kunze, Uwe Tellkamp. Ći, wot kotrychž jenož mjeno njeznaješ, ale tež tu abo tamnu knihu, mjez nimi Andreas Altmann, Peter Gehrisch, Rainer Kirsch, Lutz Rathenow, Volker Sielaff, B. K. Tragelehn. Wjele basnikow a basnicow staj wudawaćelej přiwzałoj, kotrychž lědma znaju a kotrychž sej z jednej abo dwěmaj basnjomaj wotkryć směm. Wulce wužitny je register awtorow z krótkobiografiju, žórłami a zapisom w knize wozjewjenych basnjow. Basnje njejsu chronologisce abo po awtorach rjadowane. W dźewjeć kapitlach namakaja wone kaž samo wot so po wobsahu swoje prawe městno.

Knižka ze škitnej wobalku leži w mojimaj rukomaj: němskorěčne přełožki wubranych basnjow Mata Kosyka. Wudaće je k jeho 80. posmjertninam wušło. Pětš Janaš a Roland Marti staj wudawaćelej a zdobom přełožerjej do němčiny. Pjeć »Albionskich štučkow« a 52 basnjow, mjez nimi epos, su tu w šěsć tematisce rjadowanych wotrězkach zhromadźene. Dołhe lěta je so Pětš Janaš z basnistwom Mata Kosyka zaběrał, jeho basnje přełožował, wšelake z tule publikowanych basnjow tež hižo druhdźe wozjewił. A tola je tale wubrana zběrka něšto wosebite. Wona da dohlad do wobšěrneho literarneho dźěła basnika, při tym nochce zdobom wědomostne dźěło być. Basnje skutkuja ze sebje. A je čitajo nazhoniš tola tójšto biografiskeho wo wonym basniku.

W prěnim dźělu »Poet na burskim dworje« su zapřijate basnje wo Błótach a wobwarnowanym dźěćatstwje na wsy. Wo žiwjenju w Božej stwórbje, ale tež wo žedźbje za měrliwym swětom. Swójbni, dźěd, mać, nałožki, mytiske postawy, lubosć a zachodnosć so w jeho basnjach jewja, tola tež rozžohnowanje a wotchad. Sylne impulsy basniskeho tworjenja. Abo, zo bych to ze słowami ruskeje poetki Mariny Zwetajeweje rjekła: »Kóždy basnik je w swojej bytosći emigrant.« W druhim dźělu »Poezija prerije« so Kosykowy přichad do Ameriki wobjednawa, začuće cuzby, ale tež swobody. Wón pisa, što jeho při pomniku Lincolna zaběra, što w pólskim Chicagu, w Albionje abo při zetkanju z Indianku. W mócnym prudźe rěki Mississippi, howrjenju wichorow a cyklonow spóznaje bjezmóc čłowjeka. Často wotewrja so Kosykowe basnje zapřijećam domizna a cuzba, zo bychu w kombinaciji domizna = swět wjercholili. Žedźba za domiznu w Błótach a w njebjesach, to rěka nadźija na wobě, bě Kosykej wažny nastork do pisanja. Tutomu slědujetaj přełožerjej: »Sym so chcył bližić z němskimi słowami tehdomnišeho časa basnikej kaž čitarjej. A při tym wostać při ›słowje‹ basnika, jemu na hubu hladajo«, pisa mi Pětš Janaš k swojemu dźěłu. Tola kóždy přełožer zawostaji swój rukopis w přełoženej basni. Toho so tež dowěch, hdyž přirunach Kita Lorencowe přenjesenje basnje »Gefangenes Vögelein« (Singvogel im Käfig). Čim wjace přełožerjow, ćim wjace hladanišćow. Čitach raz baseń Puškina a 15 jeje přebasnjenjow do němčiny. Žadyn přełožk so tamnemu njerunaše, a tola běchu wšitke přenjesenje originala.

Nimale tři lětdźesatki po wudaću w lěće 1991 tehdy aktualnje nastateje zběrki (po)přewrótowych refleksijow Zwróćene dny1 pokaza so na serbskim knižnym blidźe jeje wěsty pendant, zestajany wot Cordule Ratajczakoweje. Njejedna pak so wo ryzy paralelu – mjeztym zo bě z awtorami tekstow prěnjeje mjenowaneje knižki takrjec »prěnja liga« serbskich spisowaćelow, je skala powědacych w nowej knižce profilowje wo wjele šěrša a powołansce njewobmjezowana. Zasadniši rozdźěl je pak wězo w zwisku z mjeztymnym běhom časa widźeć: Započatk 1990tych lět bě wšo začuwane a wopisowane hišće chětro nowe a zdobom njewěste, dźensa su zhladowanja na tule turbulentnu dobu a jeje dalše wuwiće a wuskutki přez prismu třicećilětneje časoweje distancy a mjeztym docpětych dožiwjenjow a nazhonjenjow hižo wuhódnoćowane.

Runje mjenowana rozdźělnosć a z tym zwjazana pisana optika cyłkownje třinaće powědarjow (w 12 wotdźělach) »projektej« Noweje swobody? bjezdwěla tyje. Wuběrk respondentow je (nastupajo pochad a skalu měnjenjow) derje wupytany. Tež hdyž su wjacori z nich wurazne profilowane wosobiny na serbskim narodnym a kulturnym polu (apropos: spisowaćelenje je tež tule pola někotrych znajmjeńša dźělnje pódla), njejsu wuprajenja a zjimanja druhich, mjenje znatych a w najwšelakorišich sferach žiwych wuwoprašowanych na žadyn pad mjenje wažne a zajimawe.

Wot januara 2019 wuknu z pomocu »Sorbisch Online Lernen« serbsce, a to woboje: hornjo- a delnjoserbsce. Na spočatku wahach, hač je to prawy program za mnje, wupruwowach jón pak a sym spokojom. Za hornjoserbšćinu eksistujetej kursaj za rěčny certifikat A 1 a A 2 z němčinu a jendźelšćinu jako wuchadźišćowej rěči kaž tež kurs B 1. Tutón pak so jenož w němčinje poskićuje. Za delnjoserbšćinu eksistujetej tohorunja kursaj A 1 a A 2 ze samsnymaj wuchadźišćowymaj rěčomaj, kurs B 1 so hišće přihotuje. Kursaj za delnjo- a hornjoserbšćinu stej nimale identiskej z mało wotchilenjemi a hodźitej so za samostudij.

Kóždy kurs je do wosom kapitlow rozdźěleny a kóždy kapitl wopřija šěsć lekcijow, kotrež wobsteja z dialogow, rěčneho treninga a gramatiki. Kapitle započnu a kónča z comicom serbsce abo němsce – móžeće wolić! Spjelnjene nadawki so sporjedźeja a zmylki so čerwjene woznamjenjeja. Móžeće kóždy nadawk wospjetować, tak husto kaž chceće. Nimo toho poskićuje so pomoc při rozrisanju. Wjele nadawkow su jako hry tworjene, wosebite wjeselo wobradźa memory. Wón a pisanski trening pomhaja při wuknjenju słowow. Małe kruhi při nadawkach pokazaja, hač su so rozrisali. Na kóncu kóždeho kapitla slěduje test. Wužiwarjej kursa pak so tež nadrobne informacije ke kulturje a serbskemu žiwjenju skića. So wě, SOL ma słownik za kóždy kapitl. Wjele słowow, bohužel nic wšitke, so wot wšelakich rěčnikow w awdijo-dataji wurjekuja. Wjetšina słowow, gramatika a temy wospjetuja so w dalšich schodźenkach. Tohodla je derje, hižo wobjednane a nawuknjene wěcy wospjetować.

Chcyjo nochcyjo je w Serbach wjele hinak hač w druhich kónčinach. Přikładow za to je dosć we wjesnej chronice »Worklecy něhdy a dźensa / Räckelwitz einst und heute«, njedawno w LND wušłej. Najprjedy wupada, jako by to dwurěčna serbsko-němska kniha była, ale we woprawdźitosći steja pod wobrazami dwurěčne teksty a tójšto tekstow su němske, wot Rejzy Šěnoweje do serbšćiny přełožene. Bjez hornjoserbšćiny pak nimaš prawy přistup ke chronice. Druha wosebitosć je, zo zestajerjomaj Benej Wałdźe a Eckhardej Kliemannej a dalšim awtoram pobrachuje hdys a hdys wotstawk k wopisowanemu. Přikładaj za to stej: »Tež dźěło Delnjoserbskeho rozhłosa RBB je Marja (Krawcec B. P.) podpěrała.« (str. 83) abo: »Jeho ródny dom namakaš w Nuhliku, tam hdźež su sej Grubertec/Reineltec swójsku ležownosć rjenje ponowili.« (str. 89). Dalša wosebitosć napřećo druhim chronikam je funkcija radu dawarja ze stron chronista: »Tu dyrbi so předsydstwo towarstwa wo prawu wuwaženosć starać« (str. 69) abo komentar: »... wšako so politiski a hospodarski embargo Němskeje přećiwo Ruskej wosebje negatiwnje na tajke firmy kaž ›Čornak-Trans‹ wuskutkowaše« (str. 113). Tola kóžda wjesna chronika je balansa mjezy wěcami, kiž ma chronist za wažne, kiž bychu wubudźili zajim wjesnjanow a kiž bychu so za šěroku zjawnosć hodźeli. Drobnostki kaž při naličenju wohenjow we Worklecach z lěta 1886: »Nr. 6 Kopatsch, später Räde, jetzt Schneider bzw. Mögel, Nr. 7 Wenzel, später Heiduschke, jetzt Opitz« (str. 53), su něšto za domoródnych ekspertow. Ale žiwjenje koparja a gmejnskeho radźićela Jurja Bětki (1937−2017) by móhł přichodnym generacijam z přikładom za to być, kak so prócowanje jednoho čłowjeka pozitiwnje na wuwiće towaršnostneho, wosadneho a gmejnskeho žiwjenja wuskutkuje (str. 65−67). Ale tež při tym njepobrachuje serbski aspekt. Pisa so wo Mikławšu Žurje (1859−1932): »Tež jako wysoki tachantski knjez njeje zabył, zo je syn małeho serbskeho naroda« (str. 93). Sada praji wjace wo serbskim sebjezrozumjenju dźensa hač wo žiwjenju Žura před wjace hač wosomdźesat lětami. Nabožne žiwjenje prjedy a dźensa njeje pak jenož w kapitlu wo wosobinach wokoliny tema (str. 70−93), ale ćehnje so kaž čerwjena nitka přez cyłu knihu. Foto dźaknych kemšow w Nowej Wjesce składnostnje 400lětneho jubileja prěnjeho naspomnjenja wsy ze serbskej chorhoju w pozadku wołtarja (str. 100) njeby na delnjoserbskich kemšach předstajomne było a podobne foto z němskej chorhoju by protest wubudźiło.

W zymje nadźijamy so sněha a rjanych zymskich pućowanjow. Přiroda wotpočuje a přihotuje so zdobom na nowe lěto połne pisanosće, kćěwa a bujneho žiwjenja. Druhdy pak su zymy tež tak jěre a lodojće zymne. Potom je rjenje, hdyž maš knihu, kotruž sej při ćopłym čaju nutřka sedźo wotkrywaš, »Zelen[u] radosć« začuwaš a so tak »Na slěd[y] serbskich přirodospytnikow« podaš. Wo tute wokřewjenje postara so Jan Kral, kotrychž chce nam w swojej zběrce sposrědkować »[w]ědu wo žiwjenju a přirodospytnym skutkowanju našich wučerjow a fararjow […], kotřiž so z přirodu zaběrachu z kedźbyhódnymi spóznaćemi a [kotřiž] swoju wědu napisachu.« (str. 7–8)

Jan Kral zapřija do tuteje knihi dźesać mužow, kotřiž rozestajachu so z rozdźělnymi žiwochami abo žiwjenskimi rumami. Wotpowědne kapitle maja stajnje třidźělny natwar. W prěnim dźělu zhoni čitar něšto ze žiwjenja wotpowědneho přirodospytnika, w druhim dźělu originalny tekst k jeho slědźerskej tematice a skónčnje jima so Jan Kral w swojich rozmyslowanjach abo zwuraznjenjach nahladow sam słowa. Kniha skića potajkim krótke zarysy do biografije wuzwolenych muži a dohlad do jich dźěła a originalneho tworjenja. Přidatnje jewja so esejistiske zhladowanja dźensnišeho čłowjeka-awtora na přirodu.