Nalětni koncert Serbskeho ludoweho ansambla ze sinfoniskej hudźbu na žurli swójskeho domu w Budyšinje njedźelu, 10. měrca, zbudźi překwapjacy zajim. Často citowany předsudk, zo Serbja skerje­ wokalnu a ludowu hudźbu pre­feruja, so zaso jónu absolutnje njewopodstatni. Žurla bě ze staršimi a młódšimi při­posłucharjemi, Serbami kaž Němcami a dalšimi hosćimi, derje wobsadźena.

W Berlinje bydlaca koncertna pianistka Heidemarie Wiesnerec so při swojich mjezynarodnych wustupach do­raznje k serbskim korjenjam wuznawa a hudźbu Serbow nic jenož we Łužicy, ale tež zwonka njeje wobstajnje před­staja. Wona sama bě zawěsće magnet koncerta pod titulom »Stysk a wysk«. Hačrunjež njebě hižo na dwaceći lět z orchestrom SLA wustupiła, je tu dosć znata­ přez swój kóždolětny rjad nowolětnych koncertow, hdźež sama a z dalšimi wukonliwymi interpretami hudźbu serbskich komponistow zašłosće a přitomnosće prezentuje a tak mnohich hudźbnikow, tež z wukraja, z hudźbu Serbow zeznajomja. W jeje koncertnym rjedźe předstaja so na jednym boku šěro­ka paleta nowych twórbow, kotrež Załožba za serbski lud spěchuje, a na druhim boku prezentuja so tež pozabyte twórby. Zdobom interpretuje so tež serbska hudźbna klasika wot mnohich hudźbnikow, kotřiž steja samo na swětowym niwowje.

Hladajo na koncertowe programy dźensa zrědka wćipnosć začuwamy. Duchowna hudźba 13. apryla w Budyskej tachantskej cyrkwi we wobłuku pastoralno-wuměłskeho projekta »Swětło pozbudźa« wosadow swjateho Pětra słuša do kategorije wurjadneho. Jana Pawoła Nagelowa zrědka zanjesena Sinfonia V »Tři modlitwy«, skomponowana srjedź 1990tych lět, stwori cuze, hewak njesłyšane zynki a zwuki. Zo by tutón efekt docpěł, wužiwaše Nagel rezonancu drjewa. Njewuwi jeničce drjewjaki (z kamuškami pjelnjene drjewa) abo banjaki (ze zornom pjelnjene banje), přefungowa tež drjewjanu dóńcu, zo móžeše so na njej bić. Wuslědk je starodawny a přirodny zwuk.

Duchownu hudźbu zahaji hymna na serbsku domiznu »Ow serbska zemja« Bjarnata Krawca. Z wołtarnišća spěwaše chór Serbskeho gymnazija pod nawodom Friedemanna Böhme. Stajnje zaso překwapja chór publikum ze zapalom a wjesołym wašnjom. Intonacija bě wurjadna, Böhme wudźěła kóždy zynk akribisce a spěwarki a spěwarjo to wuběrnje přesadźichu. Po přewšo poradźenym zazběhu poda so chór na emporu, we wołtarnišću zwostachu instrumenty.

Nětko zaklinčachu prěnjej dźělej Nageloweje Sinfonije V. »Modlitwa I, Božo, pomhaj nam« je antifona za pišćele a bijadła. Započinajo z dyrom gonga we wołtarnišću přeńdźe k solistam při bubonach na emporje. Slědowachu zwony we wołtarnišću a pišćele. Najebać zdalenosćow we wulkej cyrkwi wšitcy wuběrnje zhromadnje hudźachu. Tak nastachu, natwarjejo na pochodowe rytmy, fascinowace zwukowe płoniny. W zwonach namakachu wot Böhme spěwajo zahrate pišćelowe melodije swój wothłós. Je zajimawe, kak derje »nowy« instrumentarij mjez sobu harmonowaše a kak mnohostronsce so dóńca wužiwaše. Wotwisnje wot toho, z čim a kak na nju biješ, klinči dóńca raz błuka, raz swětła, přeco z drjewjanym, ćopłym zwukom. Bubnowar Nils Kochskämper (stipendiat bubonow Giuseppe-Sinopoli-akademije Statneje kapały Drježdźany) a Cornelius Altmann (prěni bubnowar a zastupowacy solo-bubnowar Lipšćanskeho sinfoniskeho orchestra) hraještaj jara žiwje a z lubosću k detailej.

Kocorowe kompozicije charakterizuja hač do dźensnišeho serbsku hudźbnu kulturu. Jeho zwjazanje zrozumliweje harmoniki a na ludowy spěw nawjazowaceje melodije, kotrež ma so po duktusu serbskeje rěče, je přikładne. Ćežišćo jeho kompozitoriskeho tworjenja bě falowaceho profesionelneho orchestra dla komorna a wokalna hudźba. Wulka chórowa sinfonika a jeho opera hač do dźensnišeho jenož jako klawěrnej wersiji předležitej. Tež za oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt« bě Kocor jenož mało dźělow za předstajenje 1862 w Drježdźanskej Cyrkwi našeje knjenje instrumentował. Tehdy zaklinčachu wone we wobłuku jeho beneficneho koncerta pod patronatstwom kralowny Amalije Awgusty. Wuchadźejo z krasneje altoweje arije »Kak je to město puste«, tekst, kiž ma přez Mauersbergerowe zhudźbnjenje w Drježdźanach, wosebje při Křižnej cyrkwi, wosebity zynk, bě Kocor wulki duchowny oratorij koncipował. Teksty ze wšelakich starozakonskich knihow a psalmow je sam zestajił. Kocorowa hudźba interpretuje teksty oratorija jara wobraznje. Skóržba bibliskich awtorow nad potłóčowanjom luda Israel so w tekstowej zestawje do poćaha k »bjezbóžnosći« luda, jeho wotwobroćenju wot Boha staja. Wjesołe, nadźijepołne wokomiki nabywa oratorij stajnje potom, hdyž dopomina so lud na lubosć Božu, hdyž sej Bože přiwobroćenje wuwědomi. Lochce móžemy w Kocorowym zhladowanju na Israel paralele k jeho serbskemu ludej namakać. Tež w »Israelowej zrudobje a tróšće« Kocor serbsku rěčnu melodiju přewozmje, tak zo da so oratorij derje spěwać a je derje zrozumliwy. Při tym pušći wón jednory ludospěwny zynk, dowoli wulke dramatiske wubuchi, pokazuje zmužitosć w harmonice a rytmice, staja na hudźbnikow a spěwarjow wulke naroki.

Z jednym ze spěchowarjow koncertneho rjadu, z loni w Budyšinje zemrětym serbskim komponistom Detlefom Kobjelu, so dźěl ze serbskimi kompozicijemi wotewri. Kobjela zawostaji mnohostronske dźěło, mjez druhim twóbu »Nenia«, kotruž wěnowaše dwustotym posmjertninam Mozarta a kotraž předstaji so tu we wobdźěłanju za braču a klawěr. Swjatočne, pomałe smjertne hrona w brači – jara rjenje hrate wot Waltraut Elvers – so w swojej tragice dale bóle stopnjowachu, doniž klawěr z choralom njezasadźi, kotryž brača cunjo komentowaše. Měrne wuklinčenje wobeju wubudźi zaćišć tróšta a měra.

Prěni wobraz pokazuje młodu Hanku, kotraž z ćahom přijědźe, dokelž bě ze swojim awtom do štoma zajěła. Publikum zeznaje zamylenu wowku, jeje hladarja a někotrych susod(k)ow w holanskej wsy na kromje wuhloweje jamy. Srjedźišćo předstajenja je skromny stary dom Symakec swójby ze stwu a kuchnju, hdźež hižo přez třěchu kapa; wjerćite jewišćo dowola najwšelakoriše městna za napjatu hru w chěži a před njej. Z pomocu starych listow wunurjeja so poněčim podawki ze zašłosće, podawki, kotrež spožčeja dźensnišemu, modernemu žiwjenju tragiske rysy, korjenje. (Tež tole je překwapjenje w našim mjeńšinowym dźiwadle, kiž je přewažnje wot komedijow žiwe.) Mjez Hanku a sprawnym hladarjom Janom nastawa z časom dowěrliwy poměr, haj poćah. Na kóncu pak přińdźe na swětło (a tute »swětło« na jewišću je krejčerwjene), zo běchu prjedownicy młodeju hłowneju figurow přez wšelake biografiske zapletki poćeženi. Runje swójbne konflikty staršich přiwuznych su zdźěla njewuprajne, a to hač k wumocowanju na kuchinskim blidźe (w serbskej hrě!). Přihladowar rozumi přičiny starych zwadow krok po kroku, při čimž wotměnjeja so přitomnostne sceny wokoło wowki prawidłownje kontrapunktisce z wróćozhladowanjom na młodosć staruški a jeje zemrěteje dźowki Jěwy. Prjedy hač Hanka zaso do Berlina ćeknje – a to bjez sympatiskeho hladarja –, zapali wona hišće drjewjany skelet swójbneho dwora, zo njeby so z woporom bagrow stał. Wowka Marja bě so, hižo w chorobnym stole a do rozžohnowanja wot doma, k swojej winje dźowce napřećo emfatisce přiznała: »To je mi tak žel!«. Nadźija wotpočuje tuž na milenijowej generaciji wnučkow ...

Wokoło 1900 bě tradicionelna přisłušnosć hišće jara sylna. Tehdom dósta nahladne naměsto w nowym Zhorjelskim měšćanskim dźělu južnje dwórnišća mjeno »Naměsto šesćiměstow«. A na fasadźe noweje radnicy demonstruja wopony wšěch šěsć městow prjedawšu jednotu woneho sylneho srjedźowěkowskeho zwjazka. Podobne česćowanje zwjazka nihdźe druhdźe we Łužicy hižo njenamakamy. W samsnym času wopyta Wilhelm II., němski kejžor a kral Pruskeje Zhorjelc, zo by sobu wotewrił nowu wopomnjensku halu, »Ruhmeshalle«. Jeho tam witachu tež jako markhrabju za Hornju Łužicu. K tomu ma so rjec, zo tutón titul nošachu prěni raz Habsburgojo w 16. lětstotku, pozdźišo sakski kurwjerch a po 1815 zdobom tež pruski kral. Wilhelm II. bě tehdom hižo pjaty raz w měsće nad Nysu. Bohužel njezhonimy na str. 392 ničo wo dalšich wopytach. Pod nadpismom »1815–1945: Görlitz wird schlesisch I« wobjednawa awtor tutón wotrězk na 17 stronach nadrobnišo.

Abo: To pokazuje so hižo we wšědnej chwalbje wuwića a skutkowanja našeho luda přez nowiny. Hačrunjež ličby rěčnikow w samsnym času dale spaduja.

Woni přećeljo z Chrastú pobychu hižo husto we Łužicy, wosebje na folklornych festiwalach w Chrósćicach. Znaja Serbow, jich reje a nałožki a jich wjeselo nad spěwanjom. Skupina wokoło Vojtěcha Kouby wěnuje so jako jenička čěska lajska skupina serbskej folklorje a ma wosebje serbsku hudźbnu folkloru za »njewobkedźbowany dźěl srjedźnoeuropskeho kulturneho dźědźinstwa« (booklet). Ze zaměrom, tutomu njedostatkej něšto znapřećiwić, je nastała cejdejka ze 26 spěwami a dwěmaj instrumentalnymaj kruchomaj. Spěwy pochadźeja z cyłeje Łužicy, zdźěla znate, ale tež tróšku njeznate. Přez genialne wobdźěłanje a wuměłsce skomponowany instrumentalny přewod su dóstali njezwučeny wysoki niwow. Kajke zbožo za tajku skupinu, měć instrumentalistow-sobustawow, kiž znaja a wobknježa móžnosće instrumentow runje tak kaž zamóžnosće hudźbnikow a spěwarjow a pisaja za nich melodije, sadźby a samo kompozicije.

W Sakskim statnym muzeju za archeologiju w Kamjenicy wěnuja so hižo wot lońšeho oktobra čěsko-sakskim stawiznam. Wosebitu wustajeńcu z mjenom »Sakska – Čěska 7000« je muzej zhromadnje z Narodnej galeriju w Praze zestajał. Ličba w titulu poćahuje so na wone 7.000 lět wot kamjentneje doby hač do dźensnišeho, kotrež wustajeńca wobjednawa. Najdlěši dźěl tutoho časa pak je nam jenož z pomocu archeologiskich namakankow přistupny. A tak zwobraznja so prěnje 6.000 lět čěsko-sakskich stawiznow z keramiku, wozdobu a gratom. Sudobja, spinki a sekery swědča wo tym, zo běštej Čěska a Sakska něhdy zhromadny sydlenski rum, hakle w mjedźanej dobje započa so južnje a sewjernje Rudnych a Łužiskich hór rozdźělne wuwiće. Wujasnjowanske teksty zas a zaso na zhromadnosće a rozdźěle pokazkow skedźbnja a wopytowarjow do přirunowanja wabja.

Wot 19. lětstotka potom cyrkej dźeń a mjenje stawizny wobwliwowaše, porno tomu stachu so přiběrajcy hospodarstwo, turizm a wuměłstwo z ćěriwom zhromadnych zwiskow. Sakscy předewzaćeljo hižo před wjace hač sto lětami nišich mzdow dla swoje twory w Čěskej produkowachu, krajej zwjazowacy turizm wuwiwaše so podłu Łobja a přikład za wuměłske styki je Ludvík Kuba, kotrehož wustajenej mólbje, jedna z Budyskeho Serbskeho muzeja, łužiske a serbske motiwy pokazujetej.

Prapremjera lětosnego programa »Ptaškoweje swajźby«, kótaremuž se dolnoserbski groni »Zapust« teke bźez zapustowego pśeśěga, běšo na 18. wezymskem w chóśebuskem Komornem jawišću. Zal jo był połny, jano dobra połoj­ca pśiglědarjow jo trjebała słuchatka za simultane pśełožowanje a jadnot­liwe luźe su byli nižej 40 lět stare. To powě­da za zajm za źiwadłowu kulturu pó serbsku.

Zakładna ideja programa pód motom: »To njamóžo byś!« jo pśemyslo­wa­nja gódna. Bus z cłonkami SLA wót­jěźo 1989 z Budyšyna do Wórjejc na »Ptaškowu swajźbu«, ma pak ducy panu. Ansamblownik źo do bliskego doma wó pomoc telefonowat. W tom casu wu­wjedu zwenkazemske wót Marsa druge cłonki z busa. Źiwadłowniki mysle, až su jano 30 minutow na cerwjenej gwězdźe, wopšawdu pak su tam 30 lět. Wšy­kne se namakaju zasej na 25. wezymskem 2019 we Wórjejcach. Kšac pó kšacu rozměju, až płaśi něnto hynakšy politi­ski a góspodarski system a až lěbda něchten wót jich starjejšych jo hyšći žywy.­ Dokulaž pśedwiźony ansambel za aktualny program wupadnjo, zaskócyju a pokazuju pód nawjedowanim swójogo nowego póbratša Jana (Jakub Wowčer) program z lěta 1989. Na kóńcu pak se rozsuźiju se wrośiś do NDR togo lěta, dokulaž se jim styska za swójimi swójźbnymi. Jano Jan wiźi take 30 lět ako dar a wóstanjo w našom casu. Mimo togo jo se zalubował do Cecilije (Katharina Pöpelec), źowća jogo tegdejšeje lubki Weroniki (Alena Farkašowa).

Hižo před wjace hač 3.000 lětami sydlachu na kupje ludźo, pozdźišo wuchodogermanske kmjeny a wot časa pućowanja ludow w 7. lětstotku potom Słowjenjo. Kupa a město ležitej geografisce tak derje, zo nahromadźichu sydlerjo z ratarjenjom a wikowanjom w běhu časa wulke bohatstwa. We wysokim srjedźowěku wuwołachu z tym chcyćiwosć dale zdalenych ludow. Pólscy a němscy wjerchojo abo kralojo chcychu sej kónčinu runje tak podćisnyć kaž Wikingerojo. Tež misionarojo zadobywachu so do kraja, zo bychu pomorskich pohanow christianizowali.

Při tutych slědźenjach je so z najwyšim zakonjedawacym organom NDR, z Ludowej komoru zaběrał. Tu skutkowachu přez cyły čas NDR tež wosoby serbskeho pochada. Cyłkownje je awtor 28 pósłancow dokumentował, pola kotrychž so znajmjeńša w jednym pisomnym žórle serbski pochad naspomni. Ličba Serbow w Ludowej komorje pohibowaše so mjez třomi (1950, 1958) a dźesaćomi zapósłancami (1986), a to z přidatnymi kandidatami. Wot druheje wólbneje doby w lětach 1954–1958 sedźachu w Ludowej komorje prawidłownje tež serbske žony, kotrychž bě w běhu wšěch wólbnych dobow NDR dohromady dwanaće. Hladajo na ličbu čłonstwa w Ludowej komorje bě najhusćišo zastupjeny Kurt Krjeńc, kotryž sta so wot spočatka hač do swojeje smjerće z čłonom sydom sejmow. Po Krjeńcu slěduje dalši funkcionar Domowiny Jurij Handrik, kotryž bě pjeć króć čłon NDRskeho sejma (jónu jako přidatny kandidat). Štyri króć sedźachu Jurij Pěčka (jenož jako přidatny kandidat) a Werner Maruš (dwójce jako přidatny kandidat) w sejmje a trójce Michał Koplanski, Křesćan Kruža (dwójce jako přidatny kandidat) a Jurij Grós (jónu jako přidatny kandidat).

Tež hdyž je nastupajo skalu literarnych polow serbske pismowstwo hladajo na objektiwne limity relatiwnje bohate, nima wone wuraznišu tradiciju detektiwneho žanra. Za prěnje zaměrne pospyty móžemy w datym zwisku měć idejowje a politisce sylnje poćeženej dźěle z 1960tych lět – wobšěrniše powědančko Bena Rječki Woheń wo połnocy (1963) a wo něšto dlěše Opium (1965) Jana Wornarja. Za mjenowanej tekstaj stej (nimo šematiskosće a naiwnych předstawow wo žiwjenju w »skaženym Zapadźe«) charakteristiskej słaby literarny niwow a njedosahace zmištrowanje žanrowych prawidłow.1

Najebać někotrych dźělnych echow a motiwow (mjez druhim Jurij Koch) pak traješe nimale dalšich 40 lět, prjedy hač so »krimi« tež we Łužicy sylnišo etablěrować poća. Z cyle zasadnej pućrubarku sta so Lubina Hajduk-Veljkovićowa, rodźena Šěnec (*1976). Za milnik na mjenowanym polu móžemy jeje knižny tekst Pawčina złósće (2006), zapołoženy do nabožneho wobswěta katolskeje serbskeje wsy, měć. Zda so, zo njebu tutón tekst (najebać pozitiwny recensentski wothłós2) we Łužicy zasadnišo reflektowany. Přičina za limitowanu rezonancu bě snano literarna modernita kaž tež njezwučene prismy zhladowanja na tradicionelnu serbsku wjesnu zhromadnosć inkluziwnje motiwow łamacych zažrane stereotypy a tabu. Wo něšto pozdźišo so mjenowana awtorka z wokołopućom k detektiwnej tematice nawróći (tutón raz pak nic jako tworićelka, ale jako přełožowarka němskeho originala »delnjołužiskeho krimija« z Błótow Beaty Mičerlichoweje); tekst wuńdźe hornjoserbsce jako Mortwa w grobli (2013).

Druhi dźěl romana (strony 46 do 123) započina so po feće ze zaso wotućenym Romanom a kónči ze spočatkom wot Mastera wuwiteje kompjuteroweje hry. Ćěło dobyćerja budźe Master, wulkomišter kybernetiskeje čorneje magije, ze swojim wěčnym sćinowym žiwjenjom wobsadźić. A tak podadźa so Nikolaj, Nina a Janik na seminar wo technice jasneho sonjenja, kotryž nawjeduje Master. Njewočakowano dóstawaja woni magiski medikament Oneironauticum, kiž je pječa w testowej fazy, a přińdu tak do raja sonow. Jich astralne ćěło šeri dale po hajnkowni, w kotrymž so seminar wotměwa. Kedźbliwiša Nina, kiž dwěluje wote wšeho spočatka na dobrych wotpohladach Mastera, wozmje na zbožo jenož jednu tabletu, mjeztym zo so Nikolaj a Janik z cyłej dozu dopujetaj, zo byštaj tež prawje hłuboke dožiwjenje měłoj. Bohužel wot spočatka sem jako žadławc stilizowany Master (akronym mjena Markus Sterlinski) něšto wo symbolice ličby dwanaće bledźi a wo tym, zo je wšitko jenož són. Spěšnje zapřimnje Janik, zo je hajnkownja poprawom Čorny młyn a zo je Master poprawom ... Haj, štó? Cyle prawje! Čorny młynk. Janik rěka Janik Šajatović, ma módru krej Krabatec dynastije. Napjate kapitle sćěhuja. Namaka Janik swojeho nana? Budźe so wón z rukow Čorneho młynka wuswobodźić móc?

Tematika hraje w dźensnišim modernym času a hłowny dźěl jednanja wotměwa so w jednorej dobrej stwě Haškec mandźelskeju. Regina Hašcyna sedźi na konopeju a porjedźa cholowy mandźelskeho Wernera. Tón so hórši přez hłupy kał, kiž telewizijne wusywanje a nowiny wo zjewjenjach njebohich wozjewja. Regina pak je druheho měnjenja. Wona wěri, zo so wosoba, jeli kruće na nju mysliš, zjewi. Werner so do tajkeho přiwěrkojteho činjenja wohlada a tola, jenož jako žort, zabjerje ze žonu poziciju absolutneje koncentracije. Wobaj myslitaj cyle kruće na wosobu ze zašłosće. Hižo zda so, zo je so eksperiment nimo kulił a zo měješe Werner prawje, jako so nadobo durje wotewrja a ruski wojak we wudwjernach steji. Spočatne stróžele mandźelskeju so spěšnje pozhubja, jako so wojak přećelnje jako Sergej Iwanowitsch Gribojedow předstaji. Z Wernerom spěwa ruske spěwy a Reginje čini rjane woči. Wukopa so, zo bě Sergej po sypnjenju NDRskeho režima 25 lět dołho ilegalnje w bunkeru w Tuchorskim lěsu pola Wujězda žiworił, hdźež bě so cyły čas z konserwow žiwił a sej wšědny dźeń z poskanjom radija porjeńšił. Ale čehodla? Za dołhe rozkładźenja njeje časa, přetož dźowka Silka so domoj wróći a za njej za suknju lěpjo pólcaj Erhard Laduš. Pólcaj Laduš ma wosebite wóčko na młode holcy, tak zo dźeń wote dnja do Haškec domu nutř a won chodźi. Za Haškecow bywa dźeń a ćešo, Sergeja před pólcajom chować. Wustorčić pak jeho mandźelskej tež nochcetaj, wšako nosy jimaj Sergej dźeń a rjeńše dary. Mjeztym zo so Regina intensiwnje ze swojej zašłosću rozestaja a Wernerej hižo zaprěć njemóže, zo je něhdy na rejach z ruskim wojakom za płotom stała, tež Sergejej schadźa, zo je Silka, nimale třicećilětna žona, kotraž je tak jara na jeho tehdyšu lubku podobna, jeho dźowka. Werner, wšón rozhorjeny a wobšudźeny, žada sej wot mandźelskeje wotmołwu: »Je Silka moja dźowka abo nic?« Za Haškecow je jasne: Sergej dyrbi preč. Tola na kajkežkuli wašnje to tež spytaja, dźiwny duch so přeco zaso do domu wróći a nanosy přestrjenc a jutrownu wodu a dźiwny aparat ... Tón zwyši naladu mandźelskeju a hižo sonja wo bohatstwach w přichodźe, bjez toho zo pytnu, zo je w swěće čert lós. Amerika a Ruska hotujetej so na wójnu, informacijow wo někajkim terorisće we Łužicy dla. Sergej?! Wšitko dźe naraz cyle spěšnje. Wulki wrjeskot, so čumpate sćěny domskeho a Sergej, Sergej je preč a z nim aparat. Chcyše po 25 lětach čakanja tola jenož tróšku lubosće ... Spočatna scena w bydlenskej stwě so wospjetuje a Reginje a Wernerej tak je, kaž byštaj scenu hižo raz dožiwiłoj.