Hižo před wjace hač 3.000 lětami sydlachu na kupje ludźo, pozdźišo wuchodogermanske kmjeny a wot časa pućowanja ludow w 7. lětstotku potom Słowjenjo. Kupa a město ležitej geografisce tak derje, zo nahromadźichu sydlerjo z ratarjenjom a wikowanjom w běhu časa wulke bohatstwa. We wysokim srjedźowěku wuwołachu z tym chcyćiwosć dale zdalenych ludow. Pólscy a němscy wjerchojo abo kralojo chcychu sej kónčinu runje tak podćisnyć kaž Wikingerojo. Tež misionarojo zadobywachu so do kraja, zo bychu pomorskich pohanow christianizowali.

Při tutych slědźenjach je so z najwyšim zakonjedawacym organom NDR, z Ludowej komoru zaběrał. Tu skutkowachu přez cyły čas NDR tež wosoby serbskeho pochada. Cyłkownje je awtor 28 pósłancow dokumentował, pola kotrychž so znajmjeńša w jednym pisomnym žórle serbski pochad naspomni. Ličba Serbow w Ludowej komorje pohibowaše so mjez třomi (1950, 1958) a dźesaćomi zapósłancami (1986), a to z přidatnymi kandidatami. Wot druheje wólbneje doby w lětach 1954–1958 sedźachu w Ludowej komorje prawidłownje tež serbske žony, kotrychž bě w běhu wšěch wólbnych dobow NDR dohromady dwanaće. Hladajo na ličbu čłonstwa w Ludowej komorje bě najhusćišo zastupjeny Kurt Krjeńc, kotryž sta so wot spočatka hač do swojeje smjerće z čłonom sydom sejmow. Po Krjeńcu slěduje dalši funkcionar Domowiny Jurij Handrik, kotryž bě pjeć króć čłon NDRskeho sejma (jónu jako přidatny kandidat). Štyri króć sedźachu Jurij Pěčka (jenož jako přidatny kandidat) a Werner Maruš (dwójce jako přidatny kandidat) w sejmje a trójce Michał Koplanski, Křesćan Kruža (dwójce jako přidatny kandidat) a Jurij Grós (jónu jako přidatny kandidat).

Tež hdyž je nastupajo skalu literarnych polow serbske pismowstwo hladajo na objektiwne limity relatiwnje bohate, nima wone wuraznišu tradiciju detektiwneho žanra. Za prěnje zaměrne pospyty móžemy w datym zwisku měć idejowje a politisce sylnje poćeženej dźěle z 1960tych lět – wobšěrniše powědančko Bena Rječki Woheń wo połnocy (1963) a wo něšto dlěše Opium (1965) Jana Wornarja. Za mjenowanej tekstaj stej (nimo šematiskosće a naiwnych předstawow wo žiwjenju w »skaženym Zapadźe«) charakteristiskej słaby literarny niwow a njedosahace zmištrowanje žanrowych prawidłow.1

Najebać někotrych dźělnych echow a motiwow (mjez druhim Jurij Koch) pak traješe nimale dalšich 40 lět, prjedy hač so »krimi« tež we Łužicy sylnišo etablěrować poća. Z cyle zasadnej pućrubarku sta so Lubina Hajduk-Veljkovićowa, rodźena Šěnec (*1976). Za milnik na mjenowanym polu móžemy jeje knižny tekst Pawčina złósće (2006), zapołoženy do nabožneho wobswěta katolskeje serbskeje wsy, měć. Zda so, zo njebu tutón tekst (najebać pozitiwny recensentski wothłós2) we Łužicy zasadnišo reflektowany. Přičina za limitowanu rezonancu bě snano literarna modernita kaž tež njezwučene prismy zhladowanja na tradicionelnu serbsku wjesnu zhromadnosć inkluziwnje motiwow łamacych zažrane stereotypy a tabu. Wo něšto pozdźišo so mjenowana awtorka z wokołopućom k detektiwnej tematice nawróći (tutón raz pak nic jako tworićelka, ale jako přełožowarka němskeho originala »delnjołužiskeho krimija« z Błótow Beaty Mičerlichoweje); tekst wuńdźe hornjoserbsce jako Mortwa w grobli (2013).

Druhi dźěl romana (strony 46 do 123) započina so po feće ze zaso wotućenym Romanom a kónči ze spočatkom wot Mastera wuwiteje kompjuteroweje hry. Ćěło dobyćerja budźe Master, wulkomišter kybernetiskeje čorneje magije, ze swojim wěčnym sćinowym žiwjenjom wobsadźić. A tak podadźa so Nikolaj, Nina a Janik na seminar wo technice jasneho sonjenja, kotryž nawjeduje Master. Njewočakowano dóstawaja woni magiski medikament Oneironauticum, kiž je pječa w testowej fazy, a přińdu tak do raja sonow. Jich astralne ćěło šeri dale po hajnkowni, w kotrymž so seminar wotměwa. Kedźbliwiša Nina, kiž dwěluje wote wšeho spočatka na dobrych wotpohladach Mastera, wozmje na zbožo jenož jednu tabletu, mjeztym zo so Nikolaj a Janik z cyłej dozu dopujetaj, zo byštaj tež prawje hłuboke dožiwjenje měłoj. Bohužel wot spočatka sem jako žadławc stilizowany Master (akronym mjena Markus Sterlinski) něšto wo symbolice ličby dwanaće bledźi a wo tym, zo je wšitko jenož són. Spěšnje zapřimnje Janik, zo je hajnkownja poprawom Čorny młyn a zo je Master poprawom ... Haj, štó? Cyle prawje! Čorny młynk. Janik rěka Janik Šajatović, ma módru krej Krabatec dynastije. Napjate kapitle sćěhuja. Namaka Janik swojeho nana? Budźe so wón z rukow Čorneho młynka wuswobodźić móc?

Tematika hraje w dźensnišim modernym času a hłowny dźěl jednanja wotměwa so w jednorej dobrej stwě Haškec mandźelskeju. Regina Hašcyna sedźi na konopeju a porjedźa cholowy mandźelskeho Wernera. Tón so hórši přez hłupy kał, kiž telewizijne wusywanje a nowiny wo zjewjenjach njebohich wozjewja. Regina pak je druheho měnjenja. Wona wěri, zo so wosoba, jeli kruće na nju mysliš, zjewi. Werner so do tajkeho přiwěrkojteho činjenja wohlada a tola, jenož jako žort, zabjerje ze žonu poziciju absolutneje koncentracije. Wobaj myslitaj cyle kruće na wosobu ze zašłosće. Hižo zda so, zo je so eksperiment nimo kulił a zo měješe Werner prawje, jako so nadobo durje wotewrja a ruski wojak we wudwjernach steji. Spočatne stróžele mandźelskeju so spěšnje pozhubja, jako so wojak přećelnje jako Sergej Iwanowitsch Gribojedow předstaji. Z Wernerom spěwa ruske spěwy a Reginje čini rjane woči. Wukopa so, zo bě Sergej po sypnjenju NDRskeho režima 25 lět dołho ilegalnje w bunkeru w Tuchorskim lěsu pola Wujězda žiworił, hdźež bě so cyły čas z konserwow žiwił a sej wšědny dźeń z poskanjom radija porjeńšił. Ale čehodla? Za dołhe rozkładźenja njeje časa, přetož dźowka Silka so domoj wróći a za njej za suknju lěpjo pólcaj Erhard Laduš. Pólcaj Laduš ma wosebite wóčko na młode holcy, tak zo dźeń wote dnja do Haškec domu nutř a won chodźi. Za Haškecow bywa dźeń a ćešo, Sergeja před pólcajom chować. Wustorčić pak jeho mandźelskej tež nochcetaj, wšako nosy jimaj Sergej dźeń a rjeńše dary. Mjeztym zo so Regina intensiwnje ze swojej zašłosću rozestaja a Wernerej hižo zaprěć njemóže, zo je něhdy na rejach z ruskim wojakom za płotom stała, tež Sergejej schadźa, zo je Silka, nimale třicećilětna žona, kotraž je tak jara na jeho tehdyšu lubku podobna, jeho dźowka. Werner, wšón rozhorjeny a wobšudźeny, žada sej wot mandźelskeje wotmołwu: »Je Silka moja dźowka abo nic?« Za Haškecow je jasne: Sergej dyrbi preč. Tola na kajkežkuli wašnje to tež spytaja, dźiwny duch so přeco zaso do domu wróći a nanosy přestrjenc a jutrownu wodu a dźiwny aparat ... Tón zwyši naladu mandźelskeju a hižo sonja wo bohatstwach w přichodźe, bjez toho zo pytnu, zo je w swěće čert lós. Amerika a Ruska hotujetej so na wójnu, informacijow wo někajkim terorisće we Łužicy dla. Sergej?! Wšitko dźe naraz cyle spěšnje. Wulki wrjeskot, so čumpate sćěny domskeho a Sergej, Sergej je preč a z nim aparat. Chcyše po 25 lětach čakanja tola jenož tróšku lubosće ... Spočatna scena w bydlenskej stwě so wospjetuje a Reginje a Wernerej tak je, kaž byštaj scenu hižo raz dožiwiłoj.

Serbska hudźba njeje žane nišowe wuměłstwo a orchester Serbskeho ludoweho ansambla (SLA) njetrjeba so schować. To dopokaza tež sinfoniski koncert ćělesa 29. nowembra 2018 w Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle Budyšin. Intendantka SLA Judith Kubicec nawjedowaše wobhladniwje, čućiwje a angažowanje orchester, kotryž wza připosłucharjow na jězbu přez čas a rum.

Ze suitu »Budissin« wot Jana Rawpa bě wuchadźišćo cyle z městnom koncerta zwjazane. Pjećsadźbowa twórba je lubosćinske wuznaće komponista za swoje ródne město. Z njej hódnoćeše SLA Rawpa składnostnje jeho 90. narodnin. Kaž z kaleidoskopom ilustruje Rawp dołhe, mnohostronske stawizny Budyšina. Z diferencowanej instrumentaciju wutworja zwukowe wobrazy, kotrež jónu na srjedźowěkowske swjedźenje dopominaja a potom zaso typiske słowjanske charaktery wotbłyšćuja. Prosty spěwny zwuk, rejowanske rytmy a triumfalne stopnjowanja kompoziciju charakterizuja.

Komponist, hudźbny wědomostnik a etnograf dr. Jan Rawp narodźi so 17. nazymnika 1928 jako syn serbskeje operoweje spěwarki Rut-Marki Krawcec-Rawpoweje w Brunšwiku a zemrě 13. požnjenca 2007 w Budyšinje. Běše aktiwny čłon serbskich, němskich a mjezynarodnych fachowych towarstwow a wot lěta 1990 přisłušeše tohorunja Maćicy Serbskej. Předewšěm na iniciatiwu jeho přećela a předsydy MS Jurja Łušćanskeho přewjedźe so na dnju Rawpowych 90. narodnin při jeho rowje na Budyskim Tuchorju krótke wopominanje a na swjedźenskej žurli Serbskeho muzeja wosebity koncert.

Na wonym popołdnju na Tuchorskim kěrchowje zwěsći so znowa, zo njeje na rownišću tafla z jeho mjenom a žiwjenskimi datami připrawjena. Swojorazny pomnik běše hłuboko žarowacy wudowc za swoju w lěće 1964 přezahe zemrětu mandźelsku Lubinu rodźenu Holanec, wuspěšnu koncertnu pišćelerku, připrawić dał. Nětko buchu jemu, »mužej wěčnoh’ wopomnjeća«, tola znajmjeńša zaso słowa dźaka a připóznaća z wulkej česćownosću ze strony wonych zwuraznjene, kotřiž běchu jeho hišće derje znali.

Tutej rukopisnej chronice wěnowaše so wustajeńca w bywšej kuriji. Na wulkich płatnach při sćěnach wjacorych rumow běchu wšě 192 stronow łaćonskeho kodeksa zwobraznjene. Tysac lět stare mjeńše a wjetše eksponaty spřitomnjachu wopisane stawizniske podawki a wobstejnosće doby. Přełožene wujimki k čitanju a słuchanju na awdijowym přewodniku zmóžnjachu so zanurić do němsko-słowjanskeho swěta před lěttysacom. Wusahowace eksponaty běchu za mnje Freisingske wučbne teksty za misionske dźěło mjez Słowjanami, fragment t. mj. Damiloweje chroniki, wulki drjewjany pohanski bójski idol z dwěmaj hłowomaj z Tollenseskeho jězora, kapsny pohanski přibóh z wokoliny Eislebena a złoćany debjenski rjećaz z kupy Hiddensee.

»Je tuta naša hudźba dobra dosć za přichodne inowatiwne nadawki Serbskeho ludoweho ansambla z nowej intendantku Judith Kubicec, kotraž je zdobom dirigentka mjezynarodneho formata?«, prašachu so wuměłcy serbskeje kulturneje institucije při přihotach na premjeru noweho folklorneho programa »Naša Hanka w’ wěncu steji«. Kwasne parlički ze štyrjoch regionow předstajichu so premjernje sobotu, 29. septembra, w domje na Wonkownej Lawskej w Budyšinje. A premjera bě połny wuspěch za wšěch akterow. Přetož hudźba z pěsnjemi a rejowanskimi scenami předstaji so po zaměrnym dźěle jako přihódna za inscenowanje něšto drohotneho, lubeho a zdobom wozbožliweho. Publikum njebě jenož wot wuslědka intensiwnych přihotow pod Judith Kubicec runjewon fascinowany, ale runje tak wot jeje agěrowanja jako dirigentka. Nimo wuměłskeje zdokonjanosće wužaduje sej wjele discipliny a wuprudźuje lubosć k wěcy, štož publikum hač do poslednjeho rynka pytny. Spontane zaspěwanje »Sławy« na kóncu bě tuž zawěrno woprawnjene.

Po zahajenju hudźbneho wječora z uwertiru Korla Awgusta Kocoroweho najbóle narodnje zapołoženeho oratorija »Serbski kwas« předstajichu so štyri serbske kwasy ze wšelakich regionow. Tu tworješe dobra dramaturgija Jěwy-Marje Čornakec a Jana Cyža hłowny zakład za wustojnu režiju Juraja Šiški. Předstajichu so kwasy a regionalne wosebitosće Delnjeje Łužicy, Slepjanskich a Wojerowskich kónčin kaž tež katolskich stron, a to tohorunja we wšelakorosći wariantow narodnych drastow. K tomu přidaštej so křinjowej drasće z Mužakowskeje hole a ewangelskeho kraja wokoło Budyšina. A kajke běchu to zaso drasty – elegantne a nadčasne. Tak běchu nimo derje přemysleneje dramaturgije runje tak wušikne ruce a zdobom wufilowana logistika ze stron drastownje z Kathleen Grunau na čole prašane. Stajnje šarmantna a wotpowědnje wšelako zdrasćena moderatorka Kristina Nerád hišće přidatnje na krasu a bohatosć drastowych wariantow pokaza.