Junij lěta 2022. Pśed žednymi mjasecami jo se wójna zachopiła, pózdatnje daloko pšec. Stare duby, tak se zda, to zacuwaju, až dotudy na kjarchob w Normandiji. A w gałuzach wjasele tśikocu ptaški w słyńcnem, swětłem kjarchobowem měrje a tak śišynu pózlažka pśeterguju.

Stare duby. Wóni južo dwójcy tak dłujko stoje, ako zakopane wójaki how wótpócywaju. Stoiski wutraju toś ten wšedny njepśeměnjaty, tužny naglěd tych do kamjenjow do nimjernosći zapisanych wumarłych, lěto wob lěto. Ale žywjenje jo dalej šło, njeglědajucy na te na kjarchobje dokumentěrowane tysacore smjerśi. Pśecej zasej jo pśišło nalěśe, jo kužde lěto měło słyńcne lěśe, jo se nazymu list pisanił, jo w kuždej zymje skšajźicke sněgpadanje wutšoby we jsy žywych wuměrniło.

Wšykne te bomy na kjarchobje su južo wiźeli wjele woglědarjow pśiś a wótejś. Stare žeńske a muske, póriki, kupki młodostnych, luźe z drugeju rěcu. Wóni chójźe pómałem, powědaju pókšajźu, su rozmyslowate, wuglědaju zdušone. Młoge wótpołožyju strus abo stykane kwětki pśi wěstem rowje a se pókłoniju. Druge sejźe dłujko pśemyslowate na ławce.

W dawnych casach, ako su stare duby hyšći młode byli, su teke hynakše dny dožywili. Póla a łuki. A towaristwo kózow susednych gruntow, kótarež su wót swójeje žywnosći how pśišli, aby wósebnje słodnu tšawu žrali. Tšawu žerjece kóze how dawno wěcej njejsu. Teke žywnosć jo se zgubiła. Wóna jo padnuła, w juniju 1944, rowno tak ako wšykne te wumarłe w rowach. Ale tencas how njejo hyšći kjarchob był. Pśeto te mjaztym how pśepołožone wójaki su se nejpjerwjej w rownišćach w cełej Normandiji zakopali. Jano duby, te zazdaśim how južo dawnycko stoje. Derje, až su nad kronami bomow swětło a słyńco a wětš, tak až se wót nimjerneje tužyce w kórjenjach pód štomami njezadušuju a njewupšažuju.

Wobraz

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Žeńska stoj, do swójich myslow zanurjona, pśed wobrazom. Krajina. Woblico žeńskeje jo napněte, casy guba se giboco, wócy se pśizacynjatej a wóna sebje šwyrnjo włose z coła. Śańki póśichy dych se młogi raz zatkajo. Wobraz ju njepušćijo. Co wóna wiźi? Dla cogo jej ten wobraz nacynijo?

Co to jo na tom wobrazu? Wóna njerozmějo. Gódarne formy, zběžone kontury, změšane barwy. Depresiwnosć. Chto ga móžo w takich pustych stronach žywy byś? Chto ga take něco mólujo! A za co! Źo jo dobra naźeja?

Žeńska zacynijo wócy a padnjo do sebje.

A słyšy śichučki, wabjecy głos. To jo Klara. Žeńska se pósmjejknjo. Wóna buźo se z Klaru wulicowaś. Naraz, z wobrazom na sćěnje a we sebje, žeńska wiźi a słyšy tužne a rozmyslowate tšojeńka.

Něchten źo pó se wijucej wuteptanej sćažce ku groblicce. To jo stary lutk. Wón něnto bydli na kšomje góle, blisko milinaŕnje. Jogo tamne, tencasne górkate bydło su jomu zebrali. Wón jo ducy na woglěd k swójomu pśijaśeloju wódnemu mužoju a jogo familiji. Co se pšašaś, kak se jim źo, z togo casa ako něga jasna a swětła groblicka wěcej tak luštnje njepluskoco, ale jano hyšći pšosto a głušnje se wlaco. Wóda jo brudna. Wódne źiśi tam rad wěcej njegrajkaju.

Spušćiś wuteptane sćažki jo droga k sebje.

Na słyńckowatem nazymskem dnju drogujom pó gónach, pólach a pólinach. Ja sama. To lubujom, pśeto pśi tom móžom swójim myslenjam šyroku drogu daś a sama se do sebje zanuriś. Drogowańska sćažka jo mě derje znata, som tam cesto ducy. Mam rad to, což jo mě znate. Mam rad, jo pśecej zasej zmakaś. Toś njamóžom se zabłuźiś. Stakim drogujom ze swójim małym nakśebjatnikom z prowiantom a piśim na kśebjaśe. Za wěsteju chylu womucnjejom.

Na małej wušynje se sednjom kaž pśecej na stary pjeńk, něco jěm a pijom, se rozglědujom a mykocom do južo słabšego słyńca. Mrokawy se ześěguju a pómałem se změrka. Jo, dejała se wupóraś na domojdrogu. Stanjom, ­scynijom nakśebjatnik na kśebjat, rozglědujom se zasej, aby se rozsuźiła, pó kótarej sćažce dalej.

To zawupytnjom górcycku dołoj w krickach pódla małego zarosćonego ­kališća něco se błyskotaś. To pjerwjej hyšći žednje njejsom zawupytnuła. Wóno mě wabi a pśiwabijo. Źom tam.

Małe stwórjeńko z wjelikim kłobykom, w škórnjach a kamzolu, z małym błyšćecym kašćikom w ruce! Ja strowim, wóno pśijaznje nygnjo a mě chylu wobglědujo. Som pitśku njeměrna, pśeto jogo wócy pód kłobykoweju kšomu se błyskatej kaž małe błyski pógrima. Chylam wócy a glědam narska na kašćik w jogo ruce.

Sejźim na ławce pśi pśibrjoznej droze města Bordeaux a do myslow zanurjona glědam na Garonne, ako se něnto zasej na swěśecem słyńcu błyskoco.

Pśed njewjele minutami som pśišła z cerkwje Saint Louis, do kótarejež běšo mě mócna lejawa zagóniła. Jo se zdało, ako njeby ceły źeń kśěło wěcej pśestaś se dešćowaś.

W cerkwi Saint Louis su swěśili namšu, na dnju 15. awgusta, na swěźenju Marije do-njebja-stupjenja. Ja, njewěrjeca, som wuběgnuła pśed toś tym póstrowom lubego Boga togo Kněza pód jogo šćitajuce kšywo a som była ned pśejmana.

Mója maś jo teke tam. By dejała se tam z njeju zmakaś – na spirituelnej rowninje? Wóna, ako jo na kóńcu swójogo žywjenja, abo samo južo z młodych lět, to dokradnje njewěm, jano hyšći zajśpjenje a zgórkosćone słowa za togo Kněza wušej měła, se mě cesto pokazujo, gaž se w cerkwjach rozglědujom, se chylcycku we wobmysliwosći zgubujom abo na górucych dowolowych dnjach chłodnosć pytam, něźi na swěśe. Ale how, w cerkwi Saint Louis w měsće Bordeaux, swěśe namšu. A wšykno jo hynac ako pśi po­wšyknych wótpócywańskich pśestawkach, ako howac w cerkwjach póžywam.

Toś take spiwanje! Kšasnje! Zacuśiwe, pśejmjece a pitśku bólece. Kak by móžno było, se tej imaginaciji na wutšobu a dušu njepowdawaś? Do togo zapśimjeś a zacuśa dopušćiś. Zacuśa dopušćiś – to ga se žycym wjelgickan. Za žedne minuty wumějom wšo pušćiś – žywjenje wence, zwenka cerkwinych murjow, wótkulž wšak monotone šumjenje dešća w slězynje meditatiwnje zni. Pśeto cerkwine źurja su wótcynjone.

Žołta dalokosć rapsowišćow jo spalona

Dowuměrajucy horicont pokazujo złosnosćiwe frace

Warcanje brjucha warnujo dla na nic se njemyslecych grajucych źiśi

Łdzy se wěcej kaž diamanty njebłyskotaju

Wótgłos wójnskich spiwanjow zalěga wušy

Njeskóńcnosć swětnišća rozpadujo do wjele milionow bombowych škórbinow

Jadnonogate wójaki gramuju skokotanju

Zymnicowe fantazije zadušuju dodychnjenje

Bijuca, derkotata wutšoba swójogo zakśika dla dowuměrajo

Bajki wó lažkosći njejsu wěrne

W Ó J N A wupłoźijo tšachotne wuźěsenje

W naźeji na M Ě R pókšajźu sobu dunjo wugnata lažkosć

INGRID HUSTETOWA

Zwěŕ se –

na jadnej noze skokaś, gaby tek padnuła

horicontoju napśeśiwo gnaś, rownož jen njamóžoš dosegnuś

nos do žołteje dalokosći rapsnišća tyknuś, teke gaž śi senowa smarkawa nuźi

z twójim góleśim na leśecem pśestrěńcu do njebja se zwigaś a pśi tom łaskot w brjuchu wutraś

bólecu sentimentalku w radiju sobu spiwaś, gaby tek zacuśe wobšudne było

barwam łdzow błyskotaś daś, rownož diamanty njejsu

z fantaziju graś, wšojadno, lěc śi wopšawdnosć dogónijo

njeskóńcnosć swětnišća gódaś, rownož wěš, až kóńca njama

twóju tśěsecu, póskokujucu wutšobu ze zakśikom wuspokojaś

bajku wó lažkosći se wumysliś.

Tak njeśěžka jo lažkosć.

INGRID HUSTETOWA

Na jadnom dnju w juliju w městašku Ax-les-Thermes w pódpołdnjowej Francoj­skej.

Na dwórnišću w Ax-les-Thermes se na kólejach zasajźijo śěg. Jano ja a ja­den­ muski, někak pěśźaset lět stary, cakamej na to, až śěgowe źurja se wótcyniju. Ale hyšći tak daloko njejo. Muski jo znjeměrnjony, někak nježywy, wón tapoco zas a zas wót źurjow k źurjam, aby wopytał, lěc se skóńcnje wótcyniju.

Wón powěda pśi se, borkoco něco do swójeje brody. Casy tak se zda, ako by ku mnjo powědał. Rozmějom někak take něco ako: Zeger tśich ga muse se źurja wótcyniś! Njejo ga hyšći zeger tśich? Póglědnjom na swójo info­łopjeno, wótjězd jo zeger 15:23. Pón se napšawdu na mnjo wobrośijo a se mě pšaša. Wótegronijom – se wě francojski – , až to njewěm. Pokažom jomu­ swój zeger: Njejo hyšći zeger tśich. Žedne minuty pózdźej jomu po­ka­žom – ako zasej ku mnjo pśišapoco – swójo info-łopjeno a gronim cas wótjězda. Wón kradu pśisłucha a mě nadpadnje, někak njewšednje wobglědujo. Pšaša se, lěc som špańska, měni ze Špańskeje. Ja gronim: Allemagne.

Wón nimski: Berlin, ja ... Polen nicht weit ... Ja zasej francojski: Jo, som žywa tam w bliskosći. Wón se pšaša, lěc engelski powědam. Gronim francojski: Nimski. Wón: Ich bin ein Mann. Ich bin kein Mädchen. Die Vogel fliegt. Rědnje­, z francojskim akcentom. To klincy ako: Isch bin ein Maan. Isch bin kein Mettschen. Die Voggel fliegt. Pokažom swójo wjasele, smjejomej se pózlaž­ka.

Njeźelske zajtšo

Pózlažka, skšajźicku pada sněg

na kšomje města

Šery dym padorowny

Škjarcanje srokow

z běłych bomowych wjeraškow

A wukśik karwony

Zdalone škrabanje

sněgowych suwakow

Škripanje pód pódašwju

pśechójźowarki w módrem płašću

Stopy za njeju

se błyšćece na słyńcu

kenž něnto se jawi

Skšajźicku

Njeźelu zajtša

INGRID HUSTETOWA

Toś ten dopis se póśěgujo na pśinosk Christiany Piniekoweje wó njelubosnych a ranjecych tšojeńkach w zwisku z pšašanjami serbskeje (wendisch) identity a jeje wótgódnośenja (R 03/2020). Pó cytanju togo artikla som se teke ja zasej jasnjej na take tšojeńko spomnjeła, nejpjerwjej krotko a zwjeršnje, ale jo mě pón cesćej zasej do wědobnja stupało.

Som pśed žednymi lětami była pla gójca za ortopediju (w Chóśebuzu), bóžko som jogo­ mě zabyła. Wón jo mójej noze pśepytował a pón naraz na »humoristiski« part wugronił: Da haben wir ja einen klassischen wend´schen Plattfuß! Ja som była kaž derjona. Kak móžo taki kubłany luź take něco groniś! Njejsom mógła nic k tomu pśispomnjeś. Mě jo se rěc zatykała a rownocasnje jo mě někaka njedobra zacuwatosć do brjucha stupała. Lěta su pśejšli, som tu wěcku někak zabyła, abo lěpjej gronjone zagnała. Ale kaž rowno dožywijom, jo hyšći »žywa«. To groni: Pódwědobnje jo mócne a nic njezabydnjo. A wóstanjo pśecej zasej pšašanje: Co jan su nam (wšyknym, nimskim, serbskim, drugim ...) historija, politika a kultura, mysle­nje, cłowjeske byśe a eksistenca ako taka napórali a nadalej (wšuźi na swěśe) napóraju, mimo tych »wjelikich« wójnow?